Efekty zewnętrzne

Marshall podzielił je na korzyści wewnętrzne i zewnętrzne. Wewnętrzne zależą od wielkości danej firmy, środków. którymi rozporządza, oraz od jej organizacji i sprawności. Korzyści zewnętrzne zależą od otoczenia, w którym firma działa, rozmiarów gałęzi, do której należy i od ogólnego poziomu rozwoju gospodarczego,

Korzyści wewnętrzne sa wiec wynikiem kontrolowanego zastosowania dyspozycyjnych zasobów w procesie produkcji. Mają one swoje odzwierciedlenie w wymianie rynkowej i w cenach, Korzyści zewnętrzne nie są przedmiotem kontroli kierownictwa firmy i nie znajdują odzwierciedlenia w dobrowolnej wymianie za pośrednictwem rynku. Pieniężne i techno­logiczne efekty zewnętrzne. Technologiczne efekty zewnętrzne polegają na tym, że działania danego przedsiębiorcy wpływają bezpośrednio, a nie przez zmiany cen, na warunki Działania innych firm i osób. Efekty pieniężne polegają na uzależnieniu zysków jednych przedsiębiorstw od rozmiarów wytworzonej produkcji i nakładów poniesionych przez inne przedsiębiorstwa. Obejmują one więc technologiczne efekty zewnętrzne, ale uwzględniają dodatkowo powszechnie występujące współzależności między firmami, transmitowane za pośrednictwem mechanizmu rynkowego i znajdującego odbicie w zmianach rynkowych cen dóbr i czynników produkcji. Ceny te odchylają się od ogólnospołecznych kosztów ich wytworzenia. Poszczególne konkurujące przedsiębiorstwa uzys­kują więc na przemian korzyści zewnętrzne lub ponoszą koszty zewnętrzne, a skutki tego pośrednio lub bezpośrednio odczuwa również konsument. Warunkiem zmian cen dóbr i czynników produkcji bądź ograniczoność podaży, przy wzrastającym popycie na dobra i czynniki produkcji, bądź też sytuacja odwrotna, kiedy przy danym popycie na dobra, spada cena czynników produkcji, np. w wyniku postępu technicznego w gałęziach je dostarczających, bądź wzrostu podaży dobra substytucyjnego. Efekty pieniężne zmieniają ceny czynników produkcji, o tyle efekty technologiczne wpływają na zmiany współczynników technicznych.

W zależności od typu jednostek gospodarujących możemy wyróżnić następujące rodzaje technologicznych efektów zewnętrznych na pierwszym miejscu występuje jednostka, która odgrywa aktywną rolę Są to efekty zewnętrzne typu a) producent—produc; b) produc—konsum; c) konsum—produc; d) konsument—konsument ad(a)> zależności wynikające z położenia dwóch zakładów nad rzeką, w sytuacji gdy jeden z nich pobiera wodę zanieczyszczoną przez drugi, ad(b) obciążenie konsumenta ubocznymi skutkami działalności produk­cyjnej — hałas, zanieczyszczenie środowiska, zeszpecenie krajobrazu itp., ad (c) dodatkowe koszty transportu ponoszone przez firmy w wyniku zatłoczenia dróg innymi samochodami. ad (d) ekonomia dobrobytu bazująca na teoriach . subiektywistycznych wyróżnia tutaj dwa . rodzaje efektów sąsiedztwa, które polegają na uzależnieniu funkcji użyteczności' jednego konsumenta od roz­miarów spożycia pewnego dobra przez inne gospodarstwa domowe, oraz efekty zewnętrzne, polegające na uzależnieniu funkcji użyteczności i-tego konsumenta od rozmiarów dochodu k-tej osoby i wyrażające się — zależnie od okoliczności — w formie .zawiści lub współczucia ze strony osoby „i”

Oprócz wymienionych efektów technologicznych i pieniężnych, które powstają przede wszystkim jako niezamierzony wynik działania producentów i konsumentów mamy także do czynienia z efektami zewnętrznymi które celowo są tworzone w otoczeniu jednostek. Dwie sytuacje: (Pierwsza — to nieodpłatne lub tylko za częściową odpłatnością dostar­czanie i rozdzielanie przez władze i instytucje publiczne dóbr użytkowanych i konsumowanych kolektywnie. Liczba tych dóbr wzrasta wraz z rosnącą opiekuńczą funkcją .państwa. Są, to różnego typu świadczenia społeczne określane mianem spożvcia zbiorowego, Dobra kolektywne, (dobra publiczne) stanowią istotny element warunków bytowych. Sytuacja druga wiąże się z interwencji władzy w gospodarce, gdy rząd, a czasem i władze lokalne, poprzez rozdzielanie czynników produkcji oraz ustalanie cen_, tworzą określone korzystne i niekorzystne sytuacje dla produkcji i konsumpcj funkcja wyrażająca istnienie efektu zewnętrznego

Warunki bytowe -wynik relacji człowieka z elementami jego otoczenia. Zależą nie tylko od relacji z otocze­niem, ale i od zasobów własnych człowieka, tj. pieniędzy, energii, czasu, posiadanych już dóbr materialnych itp. Człowiek do zaspokojenia potrzeb zużywa swoje dyspozycyjne zasoby energii, czasu, środków pieniężnych i posiadanych wcześniej już dóbr materialnych na: a)wytworzenie produktów w gospodarstwie domowym, b)wymianę ich na określone dobra rynkowe, które zostały wytworzone w jego otoczeniu. c)kontakty z elementami tego otoczenia. W każdej z tych form działania człowiek w pełni kontroluje i decyduje o restrukturyzacji dyspozycyjnych zasobow, a tym samym o poziomie satysfak­cji z konsumpcji. Uzyskany efekt z konsumpcji nazwiemy efektem wewnętrznym. Wynik prowadzenia działalności konsumpcyjnej człowieka jest również uzależniony od pozarynkowych relacji z jednostkami-działającymi w jego„otoczeniu, czyli od efektów zewnętrznych.

Zajmiemy się teraz kosztami zużywania zasobów człowieka na kontak­towanie się z elementami otoczenia. Najczęściej mamy tutaj do czynienia z kosztami pokonania oporu przestrzeni i kosztami przeciążenia: Koszty pokonania oporu przestrzeni wynikają z określonego rozmieszczenia działalności produkcyjnej i konsumpcyjnej człowieka w przestrzeni oraz potrzeby, dysponowania trójwymiarową przestrzenią do jej prowadzenia. Wzrost liczby ludności f rodzajów działalności sprawia, że efekt zagarniania przestrzeni jest nieuniknioną konsekwencją rozwoju społecznego.

Z kolei w sytuacji deficytu urządzeń publicznych, czy też w sytuacji barier przestrzennych, wymuszających nadmierną intensywność użytkowania tere­nów, powstają koszty przeciążenia.

Kosztów pokonania oporu przestrzeni człowiek nie odnosi do pod­miotów, które są ich bezpośrednim źródłem, lecz do korzyści, jakie uzyskuje w kontakcie z tymi elementami otoczenia, dla których zdecydował się pokonać opór przestrzeni.

Zaspokojenie potrzeb człowieka zależy od zasobów własnych i od charakteru relacji, które zachodzą między nim a jednostkami w jego otoczeniu, czyli od warunków bytowych. Na te ostatnie składają się dwa typy relacji:* zapewniające uzyskanie wewnętrznego efektu działalności przez wy­mianę i zużywanie prywatnych zasobów, oraz *związane z efektami zewnętrznymi, w wyniku których człowiek uzys­kuje produkty ze swego otoczenia bez naruszenia swoich zasobów

Typy relacji nadawca produktu odbiorca: Jeżeli więc rozpatrujemy relację: nadawca produktu i odbiorca, z punktu widzenia kosztów występujących u odbiorcy nie zawsze relacja kosztowa ma charakter sprzężenia zwrotnego. Są tutaj możliwe trzy sytuacje: 1)Producent, czyli nadawca, otrzymuje pełną rekompensatę swoich kosztów produkcji od odbiorcy. Z sytuacją tą mamy do czynienia w procesie wymiany dóbr rynkowych — korzyść odbiorcy ma całkowicie wewnętrzny charakter. 2)Producent (nadawca) nie otrzymuje rekompensaty kosztów od odbiorcy i odbiorca nie ponosi żadnych kosztów. Uzyskany produkt jest źródłem korzyści lub niekorzyści zewnętrznych dla działalności prowadzonej przez odbiorcę. 3)Producent (nadawca) nie otrzymuje rekompensaty kosztów wytworze­nia produktu, ale jednocześnie odbiorca ponosi pewne koszty jego pozyskania, zużywając część swoich dyspozycyjnych zasobów", np. na pokonanie oporu przestrzeni do miejsca świadczenia usługi bezpłatnej. Koszty te zmniejszają satysfakcję z konsumpcji, a więc część korzyści zewnętrznych z konsumpcji dobra w proporcji do poniesionych kosztów jest traktowana jako korzyść wewnętrzna.

Dobra publiczne, prywatne i rynkowe

Omawiając związki między zaspokajaniem potrzeb człowieka, otoczeniem a efektami zewnętrznymi, wskazaliśmy na dwa podstawowe typy produktów tego otoczenia. Należą do nich produkty, lub inaczej dobrą które są świadomie i celowo dostarczane człowiekowi, oraz produkty uboczne będące źródłem technologicznych efektów zewnętrznych.

W ramach tej pierwszej grupy zdecydowana większość ma charakter dóbr rynkowych, część zaś dostarczana jest poza mechanizmem rynkowym przez różnego typu instytucje publiczne. Te drugie —uwagi na ich kolektywną konsumpcję — są określane jako dobra publiczne lub kolektywne. Ponieważ człowiek uzyskuje je nieodpłatnie lub za częściową odpłatnością, stanowią one dla niego, w myśl definicji efektów zewnętrznych, źródło korzyści zewnętrz­nych.

Twórcą teorii dóbr publicznych jest Samuelson. Według niego dobra te charakteryzują się dwiema cechami: 1) rozmiary ich podaży stanowią argument funkcji użyteczności każdego obywatela, 2) ich spożycie przez jednego konsumenta nie ogranicza liczby tych dóbr dostępnej dla pozostałych osób.

Dobra publiczne są poza tym przedmiotem zainteresowania każdego obywatela, nawet jeżeli nie korzysta z nich osobiście. Każdy bierze bowiem pod uwagę potencjalne korzyści płynące z samego faktu wykorzystywania tych dóbr przez innych oraz korzyści, które można uzyskać, korzystając z nich samemu jeżeli zajdzie taka potrzeba. Szpitale i cała służba zdrowia, jakkolwiek są dostępne w danej chwili ograniczonej liczbie osób, zapewniają całemu społ opiekę zdrowotną.

Dobro prywatne charakteryzuje się tym, że jednostka tego dobra może zaspokoić tylko jednego konsumenta. Z charakterystyki tego dobra wynika więc, że stanowi ono biegunową odwrotność dobra publicznego. Dobro w pełni publiczne jest to bowiem takie dobro, którego jednostka może zaspokoić więcej niż jednego konsumenta, a dodatkowy konsument nie redukuje ilości dostępnej dla innych.

Jeżeli więc do n konsumentów dodamy jednego konsumenta więcej, nie wymaga to więcej niż m jednostek podaży tego dobra. Oznacza to, że nie jest potrzebny dodatkowy zasób materialny dla produkcji dobra, które jest pożądane teraz przez większą liczbę konsumentów, a tym samym marginalny koszt dobra' w konsumpcji jest równy zero, np. program radiowy. Drugą cechą charakteryzu­jącą dobro w pełni publiczne jest jego niewykluczalność w konsumpcji. Oznacza to, że dostarczone jedno dobro jest dostępne dla każdego lub (przynajmniej), że żaden konsument nie może być wykluczony z korzystania z niego.

Jeżeli więc dobro jest w pełni prywatne, oznacza to, że w konsumpcji tego dobra nie występują efekty zewnętrzne u konsumującego. Warunki takie spełnia tylko dobro czysto rynkowe przy założeniu pełnej sprawności rynku. Wówczas bowiem za uzyskane korzyści odbiorca przekazuje sprzedawcy określony ekwiwalent ze swoich zasobów, a zatem —- według naszego podziału efektów — uzyskuje tylko korzyści wewnętrzne.

Kryterium swobody decydowania o ilości konsumowanych dóbr, wyróżnił dobra publiczne fakultatywne oraz dobra publiczne niefakultatywne. Pierwsze to takie, przy konsumpcji których każdy człowiek ma swobodę decydowania o ich ilości. Przykładem może być korzystanie, z oświetlonej ulicy. Dobra publiczne niefakultatywne, lub inaczej obligatoryjne, to takie, przy konsumpcji których żadna osoba nie ma wyboru, a wręcz jest zmuszana do wchłaniania(odbioru) całości dostarczanego dobra. Na przykład w wyniku wywołania sztucznego deszczu nad obszarami rolnymi każda osoba musi zaakceptować tę samą ilość deszczu i wody i tę samą ilość oświetlenia słonecznego.

Do dóbr niefakultatywnych, lub inaczej obligatoryjnych, należałoby zaliczyć także niematerialne usługi związane z powszechnym obowiązkiem nauczania w szkołach podstawowych Podobnie wygląda sprawa z obroną narodową. I ty taj konsument nie ma także wpływu na wielkość i ilość otrzymywanego dobra

Dobra użytkowane kolektywnie na obszarach jednostek osadniczych należą przede wszystkim do dóbr fakultatywnych.. Jako przykładowe można wymienić: drogi, autostrady, parki, place, centra handlowe i usługowe, czytelnie i biblioteki publiczne, tereny rekreacyjne i sportu masowego, obiekty służby zdrowia itp. Rozmiary konsumpgi takiego dobra są zależne tylko od decyzji konsumenta. W wielu przypadkach musi on też ponieść określone koszty związane z jego pozyskaniem. Koszty te w różnym stopniu redukują korzyści .zewnętrzne ż konsumpcji,. a tym samym ograniczają stopień upublicznienia dobra. Muszą być zatem przedmiotem interwencji władz lokalnych, jeżeli chcą one zachować publiczny charakter tych dębr.

Zajmiemy się teraz bliżej wyjaśnieniem ^związków między dobrami fakul­tatywnymi (a ściślej mieszanymi) a kosztamirk^rc mogą ponosić konsumenci przy ich pozyskiwaniu. Nasze rozważania zaczniemy od założenia, że w danym czasie nie występują ograniczenia w ilości dóbrl^Przyjmując kryterium wy­stępowania kosztu związanego z ich pozyskiwaniem, możemy wyróżnić dwie grupy dóbr: 1)Te, których pozyskanie me wymaga ponoszenia kosztów ze strony odbiorcy. 2) Te, których pozyskanie wymagaod offbiorcy poniesienia resIonycfT' kosztów. Koszty te zależą od lokalizacji dobra w przestrzeni w stosunku do miejsca świadczenia usług. Pokonanie oporu przestrzeni wymaga poniesienia określonych kosztów w postaci wysiłku, czasu, pieniędzy. Koszty pozyskania dobra publicznego mogą mieć charakter jednorazowy

-Pierwszą grupę określamy mianem dóbr fakultatywnych ogólnie dostepnych, a drugą — dóbr fakultatywnych zlokalizowanych. W przypadku dofrT zlokalizowanych koszty pozyskania do Sra "są¹ czynni kierii alokacji jego zasobu pomiędzy poszczególnych użytkowników. Tym samym koszty te wpływają na ich zachowania przestrzenne W każdej bowiem decyzji o konsumpcji tego typu dóbr konsument uwzględnia koszt jego pozyskania i porównuje go z wielkością uzyskiwanych korzyści. Koszt ten ma zatem charakter zamierzo­ny. Z punktu więc indywidualnej oceny w momencie konsumpcji takiego dobra zachodzi częściowa redukcja korzyści zewnętrznych, które niesie ze sobą pozyskane dobro.

Efekty zewnętrzne są wynikiem: *powstawania różnych ubocznych produktów w podstawowych proce­sach produkcji i konsumpcji, *odchylania się cen od społecznych kosztów produkcji w wyniku działania praw rynkowych, *celowego działania władz i instytucji publicznych w przypadku dostar­czania dóbr publicznych, *świadomego zastępowania działania.mechanizmu rynkowego metoda­mi administracyjnego ustalania cen dóbr i czynników produkcji oraz warun­ków dystrybucji, w celu stworzenia określonym podmiotom mniej lub bardziej sprzyjających warunków działania^

Efekty zewnętrzne wpływają pozytywnie lub negatywnie na funkcję użyteczności konsumpcji lub produkcji danego odbiorcy. Stąd też często mówimy o korzyściach lub niekorzyściach zewnętrznych, co bardziej jedno­znacznie wyraża charakter oddziaływania otoczenia.

59

---