„Konteksty dzieła literackiego”
S. Bortnowski
Jak znaleźć czas na nowe hasła w programie?
Traktować kontekst jako część integralną lekcji poświęconych wstępom do epok bądź wprowadzeniu do twórczości pisarzy.
Wymyślać tematy, które pozwalają na jednoczesne mówienie o lekturze obowiązkowej czy uzupełniającej i sztuce czy filozofii.
Pogodzić się z myślą, że na lekcjach poświęconych dziełom z kanonu liczba tematów literackich ulegnie czasami zmniejszeniu na rzecz tematów powiązanych kontekstami.
Program języka polskiego to nie historia literatury, lecz spotkanie z wybranymi dziełami wybranych pisarzy.
Istotna jest teza o punktowym nauczaniu literatury.
Polonista musi być świadomy, że nie jest ważny szczegółowy opis danego dzieła, pełna charakterystyka twórczości pisarza, czy też wnikliwy ogląd epoki.
Edukacja polonistyczna to mądry i wieloaspektowy przewodnik po wybranych problemach literatury nie zaś szybki i powierzchowny ogląd wszystkiego.
Metonimia programowa - część zamiast całości, a nawet część z części zamiast wszystkich części, ale jakby w imieniu wszystkich części [tak ten pan napisał ]
Chodzi o wybór kilku znaczących perspektyw interpretacyjnych dla danego utworu jako dzieła sztuki, przejawu myśli ludzkiej, realizacji założeń epoki.
Po co w programie konteksty?
Po to by mądrzej, szerzej i wnikliwiej interpretować utwory zamieszczone w kanonie. Sztuka int. polega między innymi na szukaniu kontekstu, czyli na odnoszeniu dzieła do jakiegoś systemu poglądów(filozoficznych, psychologicznych, itp.) na odwołaniu się do skojarzonej z utworem sytuacji (przede wszystkim historycznej ), na wskazywaniu podobieństw lub różnic między utworem literackim, a dziełem przynależnym do innego rodzaju sztuki.
Konteksty pozwalają na myślenie równolegle o literaturze, o historii, o filozofii, o sztuce, o kulturze epoki, w której tkwi dane dzieło jako utwór określonego czasu.
Chodzi o to by: wskazać podobieństwa, dostrzec inspiracje, zanalizować różnice.
Dzięki kontekstom i nawiązaniom polonista może już w klasie I wprowadzić utwory pisarzy współczesnych, udowadniając dzięki temu, że tradycja i historia żyją dzięki krążeniu tematów i motywów i że bez tradycji nie ma współczesności.
Należy uczyć nie historii filozofii, ale kilku wybranych nazwisk, fragmencików dzieł lub cytatów, wprowadzać bardzo mało terminów. Nie uczyć historii sztuki, ale kilka reprodukcji malarskich wybranego twórcy. Nie uczyć historii muzyki, ale puścić uczniom kilka nagrań utworów reprezentatywnych.
Uczyć selekcji!
Konteksty int. warto zbliżyć do życia nie tylko poprzez akcenty publicystyczne i granie ról dorosłych, lecz także poprzez odwołania do tego, co najbliższe - architekturę, rzeźbę , malarstwo trzeba dostrzegać wokół siebie.( i tu można wykorzystać regionalizmy)
Konteksty mogą wyzwolić potrzebę wiedzy o swoim mieście i okolicy (lepiej się przyswaja taką wiedzę w małych dawkach)
Lepiej pokazać faktyczny zabytek niż jego nawet najlepszą fotografię.
Przy kontekstach wato uczyć przez oddziaływanie, uczniowie na lekcji powinni poobserwować dzieło sztuki, przeczytać tekst, pomyśleć, zrobić notatki, wykonać ćwiczenia, coś napisać, coś przedstawić.
Niezwykle ważne upodmiotowienie uczniów: łatwo to osiągnąć poprzez grę, zabawę, konkurs, opowiadanie, notatki, referat, komentarz, opis, dialog itp. (te formy służą ekspresji uczniowskiej)
Należy dać prawo uczniom do wygłaszania opinii nawet krytycznych wobec dzieł sztuki.
Wnioski:
Przestroga: Wprowadzając konteksty nie należy ani wyczerpywać problemu, ani uczyć historii dodatkowej dyscypliny, ani nasycać informacji terminologią, słowem nic z encyklopedyzmu.
Rady: Być za sprawnością czyli wprowadzać:
Różnorodne ćwiczenia w mówieniu i pisaniu
Różnorodne formy wypowiedzi
Różnorodne role „dorosłe” uczniów
Dostrzegać wokół siebie architekturę, malarstwo, itp. ( muzea )
Uczniowie niechaj będą partnerami w realizacji kontekstów.
( swoboda dyskusji, współtworzenie)
Co do biografii to Boronowski opowiada się za biografią zbeletryzowana np. „ Mickiewicz” M. Janion ( nie pociągają go suche fakty encyklopedyczne)
Plusy takiej biografii: pozwala czuć epokę, przynosi konkrety, odwołuje się do autentycznych dokumentów, wnika w myśli twórcy (!?) zderza je z sądami innych, buduje nastrój.
W klasach humanistycznych powinniśmy uczyć młodzież takich pojęć, które pozwalają ocenić zjawiska literackie danej epoki w kategoriach bardziej ogólnych, zespolonych z tradycją europejską.
( Mickiewicz - werteryzm, prometeizm, mesjanizm)
A co z muzyką?
Trudności w jej wprowadzaniu: brak słuchu i pamięci muzycznej u uczniów, teoretyczna i praktyczna nieznajomość terminologii muzycznej, długość trwania wielu arcydzieł.
Rada:
Wiązać literaturę z muzyką na zasadzie podobieństwa nastroju, tematu, okoliczności powstawania dzieł, zbieżnych cech stylowych. ( o muzyce opowiadać nie jak krytyk ale jak słuchacz) Może być tłem recytowanego lub czytanego utworu lub po prostu wysłuchać kawałek. Nazwisko kompozytora, tytuł dzieła czy jakaś informacja pozostaną w pamięci uczniów jako sygnał paralelnych do literatury bądź przeciwstawnych z nią zjawisk
( ćwiczenia typu „ znajdź muzykę do…”)
A pewna kobitka radzi śpiewać na lekcji np. pieśni żołnierskie, ludowe, kolędy, … taak już to widzę.
Podsumowanie: Wartość kontekstów
Eseistyka literacka i naukowa
Jest źródłem hipotez i twierdzeń interpretacyjnych
Uczy spojrzenia na dzieło literackie z innej perspektywy
Pozwala dostrzec analogię między zjawiskami w przeszłości a współczesnością
Przynosi wiele sądów wartościujących, inicjuje dyskusję
Pokazuje złożoność zjawisk i tym samym sprzeciwia się uproszczeniom, stereotypom i łatwiznom myślowym
Staje się wzorem stylu, który łączy ścisłość terminologiczną ze swobodą
Filozofia
Wprowadza jakże ważną problematykę ontologiczną, epistemologiczną i etyczną, tym samym próbuje odpowiedzieć na pytanie, czym jest świat i czym jest jednostka w świecie
Dopełnia literacką refleksję i emocję konstrukcjami intelektualnymi
Wiąże dzieło literackie z zapleczem myślowym epoki
Ułatwia zrozumienie sensu utworu, rozszyfrowuje aluzje i niejasności, często zaś jego ogólną koncepcję
Uczy hierarchizowania argumentów, dowodzenia, obalania twierdzeń itp.
Poszerza znaczenie wielu terminów używanych zarówno w nauce o literaturze, jak i w samej literaturze i w języku potocznym
Sztuka
Obrazuje pełniej przemiany w epokach, kierunkach, prądach i stylach, zwracając uwagę na wspólnotę poszukiwań twórczych i postaw estetycznych
Ułatwia chronologiczne uporządkowanie zjawisk artystycznych
Bogaci wyobraźnię ucznia, poszerza skalę jego doznań i sferę chłonności artystycznej, przeciwstawiając się osobnym szufladkom
Zmusza do problemowego myślenia, szukania analogii i różnic, wnioskowania
Wiąże mocniej ucznia z jego otoczeniem (architektura) oraz środowiskiem ( współczesne, różnorodne życie artystyczne)
Skłania ku własnym poszukiwaniom twórczym.
A teraz przykładowe lekcje z kontekstami:
1.Krótkie nawiązania do eseistyki filozoficznej
O bohaterach tragicznie
Hegel - Mickiewicz jako autor „Konrada Wallenroda”
Po analizie „Konrada Wallenroda” można przeczytać w klasie dwie strony z Hegla zatytułowane „Bohaterowie i kamerdynerzy” . Co z poglądów Hegla na temat roli wielkich jednostek w historii sprawdza się do Waltera-Alfa?
Po pierwsze: bohaterowie byki to „ludzie myślący, orientujący się w tym co jest konieczną potrzebą i nakazem epoki”. Widzieli oni „najdalej”, „ich czyny, ich mowy są tym najlepszym, co stworzyła epoka”.
Po drugie: walcząc, nie osiągnęli spokoju i zadowolenia „całe ich życie było pracą i mozołem, cała ich istota - jedną namiętnością”
Po trzecie: bohaterowie „ze względu na te namiętności i pasje nie byli ludźmi moralnymi”
Po czwarte: bohaterowie „umierają młodo” Kiedy cel zostanie osiągnięty, odpadają „nie zaznając szczęścia”, gdyż „szczęście zdolne jest dać tylko życie prywatne”
Po piątr: wspólne dla Hegla i Mickiewicza jest poczucie historyzmu, odrębności czasów.
Historyzm widoczny jest w „Konradzie” chociażby w trosce o dawne realia, tak lekceważone przez Kochanowskiego w „Odprawie posłów greckich” i przez Szekspira we wszystkich dramatach.
Co się sprawdza w naszym porównaniu?
Po pierwsze: ogólna filozofia dziejów, czyli przekonanie, że „ludzie wielcy byli jedynie wykonawcami woli ducha świata”, nie mieli więc „świadomości idei” w swoich działaniach. Nie wiedzieli, że dokonują tego, co było „ rzeczą słuszną, konieczną.” To Walter-Alf chce zmienić bieg historii i swój cel realizuje.
W tym miejscu na lekcji warto kilka słów dodać o Heglowskim trójrytmie:
teza - antyteza - synteza
o filozofii ducha dziejów, duch świata, który chce osiągnąć samowiedzę i zmierza do wolności, każdy więc stan bytu wynika logicznie z poprzedniego. Byt jest logiczny i ewolucyjny, dzieje są koniecznością, wszystko co konieczne, jest słuszne.
Po drugie: Hegel uważa, że o wielkich jednostkach dowiadujemy się dzięki ludziom ich otaczającym, czyli dzięki ich kamerdynerom. Ci kamerdynerzy nie rozumieją bohaterów, przedstawiają ich płasko, krzywdząco, amoralnie.
[ I tam jest kawałek wywodu potwierdzający tezę, ale nie będę go przytaczać.]
Jakże inaczej jest w „Konradzie Wallenrodzie”. Halban nie jest kamerdynerem plotkującym o swym panu, on jako wajdelota, poeta ludowy, wspomagający duchowo bohatera i jego ideę, stanie się twórcą legendy i pieśni uwznioślającej Waltera-Alfa.. On go do czynu zachęcać będzie i chwilach słabości wspomagać. On też jako poeta i kapłan ducha narodowego jego ideę przekaże ludzkości, by była nieśmiertelna.
Dzieło sztuki jako fragment lekcji.
Podobieństwo postaw
Renesansowe nagrobki - „Treny” J. Kochanowskiego
Jedną z lekcji poświęconych „Trenom” można wzbogacić, pokazując wizerunki renesansowych rzeźb nagrobnych, np. w publikacjach wydawnictwa „Arkady” z serii „Mała encyklopedia sztuki”
W Pilicy w kościele parafialnym Padovano wyrzeźbił nagrobek Kasi Pileckiej. Na fotografii widać pucułowate dziecko, nagie. Ręce i nóżki ma pulchne, włoski kędzierzawe. Kasia leży na ozdobnej poduszce, zwrócona do nas bokiem. Jedną ręką podtrzymuje herb rodzinny, drugą zgiętą w łokciu, opiera na czaszce, jedynym rekwizycie śmierci w tym pogodnym obrazku.
Wszystkie pochodzące z tego okresu kamienne portrety prymasów, biskupów, hetmanów, a także królów (obu Zygmuntów oraz Stefana Batorego) przedstawiają nie zmarłych, lecz ludzi we śnie. Nagrobna rzeźba renesansu nie udostojnia tych, którzy opuścili ziemski padół, przedstawia ich więc w naturalnych, swobodnych pozach. Najczęstszy gest portretowanego to podparcie ręką policzka. Nogi są skrzyżowane lub jak we śnie: rozrzucone bezwładnie i asymetrycznie. Uderza szczegółowe, jakby fotograficzne bogatych szat lub zbroi rycerskich, tudzież ozdób i oznak ludzi wyróżnionych wysokimi funkcjami w państwie lub w kościele. Twarze zmarłych zaskakują dokładnością przedstawiania rysów, nawet zmarszczek, są anatomicznie precyzyjne, często są jakby portretem psychicznym modela.
O dziełach Padovano lub Jana z Urzędowa historycy sztuki pisali, że ”elegancja formy”, że „wytworność postaci, jej pełny urok”, że „ręce pięknie wymodelowane z dużą wiedzą anatomiczną”, że „uderzające pogłębienie wyrazu”. A przecież postać zmarłego to tylko fragment nagrobka, który jest także konstrukcją architektoniczną , bogato dekorowaną (liście akantu, arabeski, maszkarony i głowy lwie, wole oczka, fryzy, łuki)
Kobieta w diademie na głowie ( w tomiku „Jan Michałowicz…”), to jakby Kasia Pilecka kilkanaście lat starsza, pełna urody i młodzieńczego wdzięku. Wniosek stąd, że nagrobne „rzeźbiarskie treny” konsekwentnie uciekały ku życiu, jakby zapominając o śmierci, która nie była ostatecznym wyrokiem. Postacie żyją, więc się po nich nie płacze, lecz utrwala ich młodzieńcze piękno lub stateczną dorosłość, zawsze spokojną, nawet wobec tragicznego losu.
Okruchy muzyczne
„Oda do młodości” Mickiewicza - fragmenty IX Symfonii Beethovena
Ćwiczenie
„Gwałt, sprzeciw, szczytne wzloty ducha, tęsknoty, nadzieje, zbliżenie się do upragnionego celu i ponowna jego utrata, nowe próby, nowe walki - oto elementy, z których wyrasta nieustannie prący naprzód ruch tego wspaniałego utworu.”
W jakim stopniu te słowa Ryszarda Wagnera dotyczące IX Symfonii można odnieść do” Ody do młodości”?
O zestawieniu decydują:
Współbieżność chronologiczna. Oda powstała w grudniu 1820 roku, Beethoven tworzył swą Symfonię w latach 1817 - 1823 (prawykonanie w Wiedniu w 1924)
Pogląd, że Beethoven był zarazem klasykiem i romantykiem. Muzyka jego wyrastała z tradycji XVIII wiecznych ale została w pełni zaakceptowana przez następne pokolenia. Na pytanie, czy wiersz Mickiewicza jest klasyczny czy też romantyczny, padały różne odpowiedzi.
Potraktowanie IX Symfonii jako muzyki programowej. Beethoven włączył do ostatniej części swego dzieła fragment „Hymnu do radości” Fryderyka Schillera”
(tego nie będę przytaczać bo wszyscy znają - wszak jesteśmy w Unii )
Motyw wolności, braterstwa, energia i zapał, wiara w ludzkość, postęp, miłość, wysoki ton moralny, apele - wszystko to świadczy o wspólnym klimacie poezji i muzyki na początku burzliwego wieku.
I to by było na tyle
5