Geneza i źródła powstania psychologii nowożytnej
Subiektywistyczna koncepcja psychiki w empirycznej psychologii
Psychologia jako samodzielna nauka wyodrębniła się z nurtu filozofii empirycznej, uznającej doświadczenie za podstawę poznania ludzkiego (w odróżnieniu od dotychczasowej psychologii racjonalnej, opartej na samym rozumowaniu).
W historii nauki samo pojęcie doświadczenia ulegało jedna istotnym zmianom. Pionierzy psychologii empirycznej przejęli pojęcie doświadczenia od Johna Locke`a jednego z głównych twórców filozofii empirycznej z przełomu XVII i XVIII wieku. Filozof ten rozróżniał dwa rodzaje doświadczenia:
1.zewnętrzne: umożliwia człowiekowi poznawanie świata zewnętrznego, jest podstawą nauk przyrodniczych;
2. wewnętrzne: umożliwia człowiekowi poznawanie jego własnych przeżyć, doznań i myśli.
Pionierzy psychologii jako samodzielnej nauki przyjęli to rozróżnienie i na tej podstawie uznali psychologię za naukę wyjątkową zajmującą się wnętrzem człowieka. Psychologia miała być nauką o wewnętrznym świecie człowieka, różniącym się od świata zewnętrznego, który go otacza.
Wewnętrzny świat to świadomość, której nabywamy doświadczając rzeczy zewnętrznych (postrzeżenia) oraz samych siebie - rodzimy się jako niezapisana tablica - tabula rasa. Stąd świadomość rozumiana była i jako ogół procesów psychicznych człowieka i jako wrażenia, uczucia, pragnienia i jako nabywana (nabyta) wiedza.
Jednak dla psychologów empirycznych świadomość oznaczała subiektywną jakość doświadczenia - być świadomym jakiegoś faktu psychicznego, znaczy stwierdzać doznawany własny fakt psychiczny (Wł.Witwicki). Kiedy psychologowie mówili o treści świadomości, to nie mieli na myśli tego, do czego świadomość się odnosi, a więc jej obiektywnych odpowiedników, lecz ich subiektywną jakość. Psychologia stała się nauką o przeżyciach danych w sposób bezpośredni człowiekowi, który je przeżywa, które zjawiają się swojemu podmiotowi, lecz nikomu więcej. Subiektywne przeżycia są dostępne tylko temu, kto je przeżywa. Nikt nie może czuć mojego bólu ani doznawać mojego wrażenia zieleni. Jeżeli ktoś mówi, że widzi zielony trawnik, i ja sam również widzę ten trawnik, to nie mogę być pewny, czy zieloność widziana przez niego i zieloność widziana przeze mnie są takie same. Zjawiska świadomości są dane tylko temu, kto je przeżywa.
Psychologów interesował tylko subiektywny obraz np. postrzeganego stołu, a nie to, czy taki stół istnieje w rzeczywistości, jak wygląda itp.
Skrajną formę empiryzmu stanowił sensualizm związany z nazwiskiem francuskiego filozofa Condillaca (1715 - 1780), który twierdził, że aby powstało życie psychiczne nie potrzeba żadnego zmysłu wewnętrznego, wystarczy poznanie zmysłowe. Umysł jest początkowo niezapisaną tablicą, na której proste podniety zmysłowe rzeźbią coraz to bardziej złożone formy.
Psychologia empiryczna, psychologia świadomości
Introspekcja jako metoda badania świadomości
Jeżeli zjawiska świadomości dane są tylko danej osobie, to ich badanie wymaga wglądu w samego siebie, obserwowania własnych przeżyć. Tylko człowiek sam ma dostęp do swojego świata poznawczego. Dlatego podstawowa metoda badania to obserwowanie własnych przeżyć przez tego, kto ich doznaje. Metodę tę nazwano metodą introspekcyjną albo introspekcją, a kierunek psychologii, który uznaje tę metodę za podstawową - psychologią introspekcyjną.
W ten sposób psychologia w pierwszej swojej historycznej postaci była psychologią świadomości, natomiast ze względu na stosowaną metodę badań psychologią introspekcyjną. Główni przedstawiciele: Teodor Fechner, Wilhelm Wundt, Herman Ebbingaus, Georg Elias Muller, E.B.Titchener, Teodor Ziehen.
Początek tego modelu związany jest z Kartezjuszem, który analizie własnego umysłu nadał wartość poznawczą, uczynił z niej metodę poznawania umysłu. Umysł jest tym, co poznaje, jak i tym, co jest poznawane. Procesy psychiczne (myślenie, wyobrażenie i chcenie) stanowią przedmiot poznania i zarazem poznający podmiot. Metodą poznania jest wgląd w siebie, analiza treści własnego umysłu. Kartezjusz nie wyróżnia jednak stricte umiejętności, którą można by nazwać introspekcją, czyni to dopiero Locke, mówiąc o refleksji jako o specjalnej zdolności własnego umysłu do poznawania samego siebie. Model ten zakłada, że:
warunkiem istnienia procesów psychicznych jest ich postrzeganie;
nośnikiem procesów psychicznych jest umysł;
wszelkie postrzeganie ma charakter subiektywny, tzn. procesy psychiczne nie mogą być postrzegane przez innych, lecz jedynie przez tego, który ich doświadcza;
procesy psychiczne przynależą do podmiotu i są niezależne od przedmiotu poznawanego;
świat materialny jest nam dostępny jedynie pośrednio - poprzez psychikę.
Krytyka modelu introspekcyjnego
Metoda introspekcyjna od początku budziła wiele wątpliwości. Słynny filozof i socjolog Auguste Comte uważał samą introspekcję za wręcz niemożliwą i twierdził, że niemożliwe jest, aby świadomość spostrzegała sama siebie, tak jak niemożliwe jest, aby oko widziało samo siebie. Inni zwracali uwagę na to, że sam fakt obserwowania własnych przeżyć zmienia je. Na przykład gniew słabnie, kiedy człowiek rozgniewany zaczyna obserwować sam siebie. W rzeczywistości można obserwować tylko te przeżycia, które minęły, a więc należałoby raczej mówić o retrospekcji niż o introspekcji. Co więcej, nawet jeśli człowiek zaobserwuje dobrze własne przeżycia, to powstają trudności przekazania informacji o nich komuś innemu, np. co to jest czerwień.
W tej trudnej sytuacji psychologowie ograniczali się najpierw do badań na samych sobie, sami podnosili tysiące razy ciężarki, aby zbadać wrażenie ciężaru, sami uczyli się nieskończonej ilości zgłosek, aby zbadać, na czym polega zapamiętywanie itp. Stopniowo jednak zaczęli badać także innych (media lub osoby badane), przy czym początkowo dowierzano tylko osobom wyspecjalizowanym w psychologii, wyćwiczonym w introspekcji - pierwsze badania psychologiczne prowadzone były tylko przez profesorów psychologii na innych profesorach psychologii. Potem z konieczności, zaczęto dopuszczać także asystentów, a nawet studentów, a potem już badano niemal wyłącznie studentów i własne dzieci, tak, że przez pewien czas mawiano złośliwie, że psychologia jest nauką o życiu psychicznym studentów psychologii i dzieci profesorskich.
Główny zarzut: - niesprawdzalność metody. Kryterium sprawdzalności stanowi jeden z istotnych warunków uznania metody za naukową. Dyskusja , spory doprowadziły do zasadniczo trzech współczesnych stanowisk;
introspekcja, mimo stawianych jej zarzutów jest nadal jedną z głównych metod psychologii;
najczęściej spotykane stanowisko: uwzględniając jej wady, przyznaje się jej status metody pomocniczej, uzupełniającej inne obiektywne metody. Zwraca się przy tym uwagę, że introspekcja, czyli obserwacja własnych przeżyć psychicznych i słowna o nich relacja, wtedy będzie miała jakąkolwiek wartość, gdy nie będzie stosowana jako metoda samodzielna, lecz jako część ogólnej samoobserwacji, obejmującej oprócz analizy własnych przeżyć także i obserwację własnego zachowania się;
odmawia się wszelkim wypowiedziom introspekcyjnym wartości naukowej. Aby mogły one być użyteczne, to musi zaistnieć taki warunek: musimy się przekonać, że wypowiedzi np. jestem odważny towarzyszą symptomy potwierdzające tę odwagę.
3. Asocjacjonizm jako próba wyjaśnienia powstawania zjawisk psychicznych (struktury świadomości)
Asocjacjonizm - teoria psychologiczna, według której złożone czynności psychiczne, takie jak spostrzeganie, przypominanie, uczenie się, myślenie, zachowanie powstają przez łączenie się elementarnych procesów psychicznych (wrażeń) na zasadzie asocjacji (kojarzeń).
Podstawą tej teorii jest znany od czasów Arystotelesa fakt: gdy dwa zjawiska świadomości z jakiegokolwiek powodu występują równocześnie albo w bliskim następstwie czasowym lub przestrzennym, to później, jeśli w świadomości z jakiegokolwiek powodu pojawi się jedno z nich, pojawi się także i drugie. Fakty te stały się podstawą ogólnej teorii świadomości, wyjaśniającej zarówno powstawanie zjawisk złożonych, jak i przebieg strumienia świadomości
Pionierzy psychologii empirycznej dzięki teorii asocjacyjnej w sposób prosty tłumaczyli tworzenie się złożonych zjawisk np. obrazy spostrzeżeniowe powstają przez kojarzenie się tych elementów wrażeniowych, które zwykle występują razem i w tym samym układzie; proces myślenia jako przebieg uprzednio wytworzonych łańcuchów skojarzeń. Również rozwój pojmowany był jako narastanie coraz to nowych konstelacji i łańcuchów skojarzeniowych. Taka koncepcja wymagała podstaw fizjologicznych, stąd niezwykle popularna w tym czasie tzw. psychologia fizjologiczna. Starano się dorobić podstawy fizjologiczne do faktów stwierdzanych introspekcyjnie.
Założenie: przyjęto, że każde zjawisko zachodzące w świadomości ma swój odpowiednik w jakimś procesie nerwowym przebiegającym w określonym miejscu w mózgu. Skojarzenie powstaje dzięki temu, że gdy równocześnie zostaną pobudzone dwa punkty w mózgu, to zostają przetarte drogi nerwowe łączące te punkty. Późniejsze pobudzenie któregokolwiek z nich przenosi pobudzenie na ten drugi punkt. Ten tzw . proces torowania dróg nerwowych odbywa się nieustannie w ciągu życia człowieka i w ten sposób powstaje w mózgu złożona sieć skojarzeniowa.
Teoria skojarzeniowa okazała się jedną z najbardziej płodnych i żywotnych idei w historii myśli psychologicznej, okazała się również podatna na dalsze uzupełnienia i uogólnienia. Wykorzystywana była do analizy umysłu, np. T.Hobbes (1588 - 1679) - gdy człowiek myśli o jakiejś rzeczy, to następująca zaraz po tym myśl nie jest tak zupełnie przypadkowa, jak się być wydaje. Nie każda myśl następuje dowolnie po każdej innej myśli.
Fizjologowie pomogli psychologii usamodzielnić się wobec filozofii. Fizjologia narzuciła swój specyficzny sposób myślenia. Po pierwsze, każde zdarzenie traktowano jako skutek jakiegoś zdarzenia bezpośrednio poprzedzającego (paradygmat: Przyczyna - Skutek), po drugie, każde zdarzenie traktowano jako funkcję określonej struktury (rozwiązanie paradygmatu: Struktura - Funkcja). W badaniach fizjologicznych oba paradygmaty są ze sobą ściśle związane i wyrażają się w przekonaniu, że każdy proces zachodzący w organizmie żywym jest wywołany przez jakieś zdarzenie fizyczne działające jako bodziec na odpowiednio wrażliwy organ i wywołujące jego reakcję, zaś rodzaj tej reakcji określony jest przez strukturę pobudzonego organu.
Koncepcja psychologii W.Wundta - (1832 - 1920) ojca nowożytnej psychologii
Wilhelm Wundt (1832 - 1920) twórca nowej psychologii, powołał psychologię do życia w sensie społecznym
wprowadza psychologię do pracowni eksperymentalnej;
uwalnia ją od introspekcji.
wprowadza ją na uniwersytety
Wundt nie określił nowego przedmiotu psychologii: jej zadaniem jest badać rzeczywistość życia duchowego we wszystkich jego przejawach nowa natomiast miała być metoda badania czyli sposób badania: zamiast pytać o to, co badać, Wundt postawił sobie pytanie: jak to badać, aby psychologia mogła spełniać kryteria naukowości - metodyzm dogmatyczny (postęp w nauce jest wynikiem stosowania określonej metody). Wundt był pierwszym fizjologiem, który przekształcił się w psychologa. Jego wykłady z psychologii nosiły nazwę: Psychologia ze stanowiska nauk przyrodniczych.
Wundt nie zaprzeczał ważności inrospekcji, uważał ją za ważną metodę poznawania zjawisk psychicznych, które uznawał za złożone produkty nieświadomej duszy, jednak uważał, że należy ją wesprzeć metodami nadzoru eksperymentalnego - metoda introspekcji eksperymentalnej - gwarantowała ona możliwość wprowadzania zmian oraz powtarzalność. W ten sposób, twierdził, prywatne zjawisko psychiczne stawało się zjawiskiem obiektywnym, publicznym, a metoda introspekcji zyskiwała status metody naukowej.
1879 - zakłada w Lipsku na Uniwersytecie pracownię eksperymentalnych badań psychologicznych (w 1882 stała się ona Instytutem Psychologii) wprowadzając tym psychologię na Uniwersytet a do psychologii metodę eksperymentu. Była to metoda introspekcji eksperymentalnej. Jednak jego metoda w sposób istotny różniła się od introspekcji stosowanej w psychologii empirycznej. Badanie psychologiczne polegało na tym, że eksperymentator przygotowywał najpierw pewne warunki obiektywne, które miały badane zjawisko psychologiczne wywoływać (np. światło o określonym natężeniu), aby potem on sam lub ktoś inny mógł je obserwować, czyli po jego rozpoznaniu skupić na nim uwagę i wydać o nim sąd. Ta niezwykle ważna faza wstępna zapewniła naukowość badania poprzez możliwość wprowadzania zmian w badanym zjawisku psychicznym i poprzez jego powtarzalność. Zjawisko subiektywne stawało się zjawiskiem obiektywnym, a psychologia eksperymentalna odtąd znaczyła naukowa. Wundt wspomógł samoobserwację prowadząc ją w warunkach nadzoru eksperymentalnego. Wundtowskie określenie eksperymentu jako metody sztucznego wytwarzania zjawiska w warunkach, którymi się manipuluje, prowadzącej do zmiany tego zjawiska w sposób dający się zmierzyć jest bardzo zbliżone do myślenia współczesnego.
W.Wundt był przekonany, że eksperyment pozwoli psychologii osiągnąć to, czego nie mogła osiągnąć dotychczasowymi metodami. Jednak po czasie stwierdził, że należy jeszcze bardziej poszerzyć zakres badań psychologicznych, miał świadomość ograniczonej możliwości eksperymentu, dlatego też szukał dodatkowych źródeł.
.Tymi bogatymi źródłami pomocniczymi są:
opisy charakterów, popędów i namiętności ludzkich zebrane przez historyków;
materiał z doświadczeń codziennego życia zebrany przez statystykę;
wyniki badań nad rasami i plemionami, historią ich religii, obyczajów, mową itp. prowadzonych z psychologicznego punktu widzenia;
Do tego typu badań potrzeba metody historycznej i metody statystycznej. Niezbędna byłaby także zmiana postawy metodologicznej polegającej na odrzuceniu indywidualizmu metodologicznego, który leżał u podstaw psychologii eksperymentalnej. Przyjęcie takiego punktu widzenia przez późnego Wundta doprowadziło do wypracowania przez niego dwóch psychologii:
eksperymentalnej (indywidualistycznej) zwanej fizjologiczną;
nieeksperymentalnej (antyindywidualistycznej) - psychologii historyczno - kulturowej.
Wundt nie przedstawił pomysłu na scalenie obu psychologii. Jego uczniowie rozwinęli przede wszystkim nurt badań eksperymentalnych, natomiast psychologia historyczno - kulturowa początkowo miała istotny wpływ na rozwój innych nauk takich jak antropologia, socjologia, językoznawstwo, etnografia. Współcześnie w psychologii istnieje nurt porównań międzykulturowych.