Las stanowi wysoko zorganizowany zespół, w którym wzajemnie współdziałają: gleba leśna, rośliny, zwierzęta i klimat. Jest to zespół wymagający dla swego rozwoju dużych powierzchni i wytwarzający swoiste, wewnętrzne środowisko życiowe. Najbardziej rzucającą się w oczy cechą zespołów leśnych jest ich wielowarstwowość, gdzie poszczególne warstwy wzajemnie się warunkują, a ich występowanie jest wynikiem wielowiekowych przystosowań ekologicznych.
W czasach prehistorycznych tereny obecnej Polski porastały zwarte zbiorowiska leśne. W wyniku procesów cywilizacyjnych i ekspansji człowieka obszary leśne stopniowo zmniejszały się. Znaczne przyśpieszenie kurczenia się lasów (deforestacja) nastąpiło w XIX i XX wieku. Jeszcze pod koniec XVIII wieku lesistość Polski wynosiła ok. 38%, ale po II wojnie światowej w 1946 roku wynosiła ona tylko 20,8%. Gospodarka leśna w latach 1946-1970, polegająca w znacznym stopniu na zalesianiu (głównie plantacjami sosnowymi) zwiększyła lesistość Polski do 27%. Obecnie obszary leśne zajmują około 28,7% powierzchni kraju.
W strukturze leśnej w Polsce przeważają lasy iglaste, w których dominującym gatunkiem jest sosna zwyczajna(Pinus sylvestris). Poniższa tabela prezentuje udział poszczególnych gatunków drzew w ogólnej strukturze lasów polskich:
Gatunek drzewa |
Udział w drzewostanie |
69,4% |
|
6,0% |
|
6,0% |
|
5,8% |
|
5,3% |
|
4,1% |
|
2,5% |
powierzchnia lasów Polski na 31.12.2005 r. wynosiła 9192 tys. ha
W strukturze własnościowej lasów w Polsce (tab. 1) dominują lasy publiczne - 82,3%,
Parki narodowe - 2 %, prywatne 17%
Przykładowe zwarte obszary leśne na terytorium Polski:
Puszcza Augustowska
Puszcza Białowieska
Bory Tucholskie
Zagrożenie środowiska leśnego w Polsce należy do największych w Europie. Wynika to ze stałego, równoczesnego oddziaływania wielu czynników powodujących niekorzystne zjawiska
i zmiany w stanie zdrowotnym lasów. Negatywnie oddziałujące czynniki, określane często jako
stresowe, można sklasyfikować z uwzględnieniem:
_ pochodzenia - jako abiotyczne, biotyczne i antropogeniczne;
_ charakteru oddziaływania - jako fizjologiczne, mechaniczne i chemiczne;
_ długotrwałości oddziaływania - jako chroniczne i okresowe;
_ roli, jaką odgrywają w procesie chorobowym - jako predyspozycyjne, inicjujące i współuczestniczące.
W syntetycznej ocenie stanu zagrożenia lasów najbardziej wyrazisty obraz przedstawia analiza
uwzględniająca pochodzenie zjawisk stresowych (zestawienie).
Oddziaływanie czynników stresowych na środowisko leśne ma charakter złożony, często cechuje
je synergizm. Ponadto, reakcja od momentu wystąpienia bodźca bywa przesunięta w czasie.
Stwarza to wielką trudność w interpretacji obserwowanych zjawisk, zwłaszcza dotyczących
bezpośrednich relacji przyczynowo-skutkowych. Z dotychczasowych badań i obserwacji wynika
jednoznacznie, że równoczesne działanie wielu czynników stresowych powoduje stałą, wysoką
predyspozycję chorobową lasów i ciągłość procesów destrukcyjnych w środowisku leśnym. Okresowe
nasilenie występowania choćby jednego czynnika (gradacja owadów, susza, pożary) może
prowadzić do załamania odporności biologicznej ekosystemów leśnych oraz katastrofalnych zagrożeń
(lokalnych lub regionalnych).
Występowanie czynników stresowych może, zależnie od ich rodzaju i nasilenia, przynieść następujące
skutki:
- uszkodzenia lub ustąpienie (wyginięcie) poszczególnych organizmów;
- zakłócenie naturalnego składu i struktury ekosystemu leśnego oraz ubożenie różnorodności biologicznej na wszystkich poziomach organizacji: genetycznym, gatunkowym, ekosystemowym
i krajobrazowym;
- uszkodzenie całego ekosystemu leśnego, trwałe ograniczenie produkcyjności siedlisk i przyrostu
drzew, a zatem zmniejszenie zasobów leśnych i funkcji pozaprodukcyjnych (ochronnych,
społecznych) lasu;
- całkowite zamieranie drzewostanów i synantropizację całego zbiorowiska roślinnego.
Skutek oddziaływania czynników stresowych na środowisko leśne jest pochodną tych czynników
oraz odporności ekosystemów leśnych.
37
ABIOTYCZNE
1. Czynniki atmosferyczne
* anomalie pogodowe
- ciepłe zimy
- niska temperatura
- późne przymrozki
- upalne lata
- obfity śnieg i szadź
- huragany
* termiczno-wilgotnościowe
- niedobór wilgoci
- powodzie
* wiatr
- dominujący kierunek
- huragany
2. Właściwości gleby
* wilgotnościowe
- niski poziom wód gruntowych
* żyznościowe
- gleby piaszczyste
- grunty porolne
3. Warunki fizjograficzne
* warunki górskie
BIOTYCZNE
1. Struktura drzewostanów
* skład gatunkowy
- dominacja gatunków iglastych
* niezgodność z siedliskiem
- drzewostany iglaste
na siedliskach lasowych
2. Szkodniki owadzie
* pierwotne
* wtórne
3. Grzybowe choroby infekcyjne
* liści i pędów
* pni
* korzeni
4. Nadmierne występowanie
roślinożernych ssaków
* zwierzyny
* gryzoni
ANTROPOGENICZNE
1. Zanieczyszczenia powietrza
* energetyka
* gospodarka komunalna
* transport
2. Zanieczyszczenie wód i gleb
* przemysł
* gospodarka komunalna
* rolnictwo
3. Przekształcenia powierzchni
ziemi
* górnictwo
4. Pożary lasu
5. Szkodnictwo leśne
* kłusownictwo i kradzieże
* nadmierna rekreacja
* masowe grzybobranie
6. Niewłaściwa gospodarka leśna
* schematyczne postępowanie
* nadmierne użytkowanie
* zaniechanie pielęgnacji
ZAGROŻENIA:
- DZIAŁALNOŚĆ CZŁOWIEKA:
- eksploatacja drewna na potrzeby przemysłu stolarskiego, papierniczego, budowlanego
- do niedawna żywicę wykorzystywano do produkcji farb, lakierów, materiałów wybuchowych i olejków eterycznych
- wycinka lasów pod tereny budowlane i uprawne
- budowa nowych dróg, kolei na obszarach leśnych- powoduje fragmentacje lasów- nie stanowią już dużych, zwartych obszarów, ale podzielone są na małe, izolowane fragmenty;
uniemożliwia to też przemieszczanie się roślin i zwierząt- tworzy się bariera
coraz więcej zwierząt ginie na skutek kolizji z samochodami i pociągami
- zaśmiecanie lasów- las usłany jest opakowaniami po jedzeniu, butelkami i cała zawartością domowych kubłów na śmieci
- skażenie środowiska spalinami, oparami, paliwami kopalnymi- związane jest to ze stale powiększającą się liczbą samochodów, ciągłym używaniem pieców węglowych, niedostateczne gazyfikacja gospodarstw domowych, zakładami przemysłowymi,
- kwaśne deszcze- do powietrza dostają się szkodliwe substancje, które spadając z deszczem na ziemię, niszczą liście- las w Karkonoszach
- chemizacja środowiska- zanieczyszczenie, nawozy sztuczne oraz gleba zwiewana z pól, osiadają w lesie, podnosząc żyzność gleb leśnych. To powoduje zmiany w strukturze gatunkowej runa, np. zamiast borówek (przystosowane do gleb ubogich) pojawiają się rośliny o dużych wymaganiach pokarmowych, np. jeżyny i maliny.
- pożary- niemal wszystkie pożary lasów w Polsce powodowane są przez ludzi (99,9 %).
Ponadto od kilku lat zwiększa się liczba podpaleń. W naszych warunkach geograficznych i klimatycznych nie dochodzi zazwyczaj do pożarów z przyczyn naturalnych. Wyładowania atmosferyczne mogą spowodować zapalenie się jednego drzewa, ale ogień nie rozprzestrzenia się, ponieważ w Polsce podczas burzy pada deszcz.
Nie zdarzają się również przypadki samozapalenia się, jakie mają miejsce np. w Australii.
ogień w lesie pojawia się np. przez przypadkowe zaprószenie ognia przez lekkomyślnych turystów lub wypalanie łąk przez rolników.
Przyczyną może też być bezrobocie. Podpalacz liczy na to, że kiedy las się spali, zostaną zatrudnieni ludzie do uprzątnięcia pogorzeliska i sadzenia nowych drzew
liczba podpaleń w ostatnich latach gwałtownie wzrosła. W niektórych województwach przyczyną prawie połowy wszystkich pożarów lasów jest celowe podłożenie ognia.
Sosnowe lasy, których w Polsce jest najwięcej, są najbardziej podatne na pożary. Lasy liściaste zaś palą się trudniej. Ryzyko pożaru jest większe w przypadku młodych lasów, mających 40-60 lat, ponieważ są one gęstsze w niższych piętrach. W starszych lasach, gdzie wysokie drzewa utrudniają dostęp światła, nie ma gęstego poszycia i ogień wolniej się rozprzestrzenia.
ANOMALIE POGODOWE:
- susza: pozbawia drzewa wody niezbędnej do podtrzymywania procesów fizjologicznych. Jeśli okres niedostatku wody jest długi, słabsze drzewa zaczynają usychać. Pozostałe zaś ulegają osłabieniu, a w związku z tym staja się podatne na ataki owadów i grzybów, Maleje powierzchnia torfowisk i bagien, np. brzezina bagienna w Biebrzańskim PN
- nadmiar wody- zalane korzenie drzew nie mogą oddychać, następuje zaburzenie procesów fizjologicznych, a w konsekwencji śmierć drzewa
- trwałe zabagnienie lub zalanie terenu
- gwałtowne opady deszczu lub gradu- niszczą liście i oblamują cienkie gałązki
- szron i szadź- zimą mogą oblepić gałęzie taka masą lodu, że łamią się grube konary, a nawet całe drzewa
- huragany, gwałtowne podmuchy wiatru- 2000 rok- Puszcza Piska
- mróz- przymrozki niebezpieczne zwłaszcza wiosną, kiedy młode liście zaczynają się rozwijać, groźny jest również nagły spadek temperatury zima, wówczas młode pędy drzew zostają gwałtownie przemrożone, ułatwia to atak grzybów i bakterii
- globalne ocieplenie- lasy związane z chłodnym klimatem zaczynają wymierać, zastępują je rośliny preferujące wyższe temperatury, np. spadek udziału świerku na rzecz grabu
PRZYCZYNY NATURALNE:
- zwierzęta łowne- obgryzają młode drzewka z pędów i kory, łamią je i zadeptują- np. sarny, łosie
- owady-
-Brudnica mniszka- preferuje gatunki iglaste, sosny i świerk, jej działalność obejmuje duże obszary, jej larwy zjadają pączki i korę młodych pędów
- strzygonia choinówka- Młode gąsienice ogryzają igły, stare zjadają je całkowicie oraz nagryzają pączki i korę młodych pędów, żyją na sosnach
- wątlik sosnowiec, postacie dorosłe żerują na igłach sosny.
- Zawisak borowiec- W sierpniu i październiku gąsienice intensywnie żerują na igłach sosny, czasem świerka, jodły i modrzewia.
- borecznik rudy- zasiedla przeważnie młode drzewka sosny pospolitej, kosodrzewiny, sosny czarnej, limby