DEFINICJE ZDROWIA

Zdr. jako stan: (1948r. WHO) pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny dyspozycja: (Słońska, Misiunia) poddająca się zmianom zdolność człowieka zarówno do osiągania pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, jak i reagowanie na wyzwania środowiska proces: (Dolińska-Zygmunt) proces poszukiwania i utrzymywania równowagi w obliczu obciążeń, jakie wciąż otoczenia nakłada na organizm. Dynamiczny charakter zdrowia człowieka, zmienia się ono w odpowiedzi na zaistniałe wewnętrzne i zewnętrzne wymagania.wartość: autoteliczna albo instrumentalna

KONTINUUM ZDROWIE - CHOROBA (Sheridan, Radmacher 1998)

Atrybutem zdr. jest zdolność do osiągania integracji i względnego stanu równowagi, obejmującego fiz. i psych. wymiary organizmu oraz jego współoddziaływanie ze śr. fiz. pojęcie zdrowego pola życiowego (styl życia 53%, środowisko 21%, dziedziczenie 16% i opieka medyczna 10%).

PODSTAWY TEORETYCZNE

Psych. zdr. uznana w 1979. Stosowanie wiedzy psychologicznej do zagadnień zdrowia, choroby i systemu opieki zdrowotnej.

Matrazzo: psych. zdr. to całokształt specyficznego, oświatowego, naukowego i profesjonalnego wkładu psychologii jako dyscypliny do promocji zdr., zapobiegania i leczenia chorób, rozpoznawania etiologicznych i diagnostycznych korelatów zdrowia, choroby i zbliżonych dysfunkcji, a także do analizy i optymalizacji systemu opieki zdrowotnej i kształtowanie polityki zdrowotnej.

Taylor: psych. zdr. jest działem psychologii zajmującym się poznaniem wpływu czynników psychologicznych na to, że ludzie pozostają zdrowi, określeniem ich znaczenia w powstawaniu chorób oraz ich roli w kształtowaniu zachowania ludzi, kiedy zachorują

PSYCh. ZDR. JAKO DZIEDZINA BADAŃ

1.Medycyna behawioralna 2.Zdrowie behawioralne

PROMOCJA ZDROWIA A PREWENCJA ZABURZEŃ

Promocja zdrowia: proces umożliwiający ludziom zwiększenie kontroli nad własnym zdr. w sensie jego poprawy i utrzymywania. Działania prewencyjne: zapobieganie występowania określonych jednostek chorobowych, skierowane do osób u których występuje już choroba bądź do grup osób wysokiego ryzyka:

a)prew. pierwotna: zapobieganie powstawania chorób poprzez eliminację czynników ryzyka b)prew. wtórna: zapobieganiu rozwoju choroby poprzez wczesne wykrycie jej objawów i ich zdiagnozowanie a następnie szybkie leczenie c)prew. trzeciego stopnia: przeciwdziałaniu nawrotom choroby, minimalizacji powikłań i niepełnosprawności

KONCEPTUALIZACJA RADZENIA SOBIE

Radzenie sobie: (Lazarus, Folkman) stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki mające na celu opanowanie określonych zew. i wew. wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby

Dwie f. radzenia sobie 1.instrumentalną 2.samoregulacji emocji

PROCES RADZENIA SOBIE: złożony i dynamiczny proces obejmujący całość aktywności czł. w danej sytuacji stresowej, stanowi ciąg zmieniających się w czasie strategii, związanych ze zmianami cech sytuacji i zmianami stanu psychofizycznego jednostki STRATEGIA RADZENIA SOBIE: konkretne wysiłki podejmowane przez jednostkę w obliczu stresu stanowiące ogniwa procesu zaradczego, istniej duża zmienność stosowanych strategii w czasie procesu zaradczego oraz zależność od zmieniającego się kontekstu doświadczenia stresowego STYL RADZENIA SOBIE: posiadany przez jednostkę, charakterystyczny dla niej repertuar strategii radzenia sobie, kategoria stylu odnoszona jest do indywidualnego zróżnicowania dyspozycji determinujących zachowanie jednostki w warunkach stresowych

PSYCHOLOGICZNE KONSEKWENCJE STRESU 1.Ostra reakcja na stres 2. Zaburzenia stresowe pourazowe 3. Zaburzenia adaptacyjne

SALUTOGENEZA

Zdrowie to proces równoważenia wymagań i zasobów, proces skutecznego radzenia sobie ze stresem

Operacjonalizacja poziomu zdrowia i choroby (Antonovsky)

Ból -> brak, ból nieznaczny, ból wyraźny, ból silny -> ocenia osoba odczuwająca ból, jego brak lub nasilenie -> ocena subiektywna zdrowia jako braku bólu lub stanu choroby uwarunkowany nasileniem bólu Aktywność życiowa -> brak ograniczenia, lekkie ograniczenie, przeciętne ograniczenie, poważne ograniczenie -> ocenia podmiot i obserwator na podstawie wywiadu -> ocena subiektywna i obiektywna, poziom psychologiczno - społeczny, zdrowie jako brak ograniczeń Implikacje prognostyczne -> ani ostre ani chroniczne, ostry lekki, chroniczny średni stabilny, chroniczny wyraźny stabilny, chroniczny wyraźny degeneracyjny, ostry silny zagrażający życiu -> oceny wystawiane przez obserwatora, profesjonalistę opieki zdrowotnej, na podstawie obiektywnych badań i danych subiektywnych ocena obiektywna z modelu biomedycznego, nie uwzględnia pozytywnych stanów zdrowia Implikacje dla opieki zdrowotnej -> nie wymaga specjalistycznych czynności, wymaga przeciwdziałania ryzyku, wymaga obserwacji służby zdrowia, wymaga interwencji leczniczej -> oceny dokonuje specjalista opieki medycznej -> ocena obiektywna, na podstawie danych nie określa się źródła, także przewaga myślenia w modelu biomedycznym

CZYNNIKI WARUNKUJĄCE PROCES I STAN ZDROWIA

1. Zachowania zdrowotne - styl życia: Antonovsky był przeciwny zrzucaniu winy za nasze zdrowie na styl życia 2.Uogólnione zasoby odpornościowe (GRRs): wszelkie fizy, biochem., materialne, poznawcze, emocjonalne, związane z wartościami, postawiami i relacjami interpersonalnymi oraz makro-socjo-kulturowe właściwości jednostki, które umożliwiają skuteczne unikanie lub przezwyciężanie wielu różnych stresorów, pozwalają one na utrzymywanie się w pobliżu HD dzięki SOC

3. Stresory: wymagania, dla których nie ma gotowych, zautomatyzowanych reakcji adaptacyjnych, które rodzą stan napięcia, stresorem jest każdy element, który wprowadza do systemu entropię, napięcie, sprzeczność. Stresory nie muszę się jednak przeradzać w stres, mogą one pełnić funkcję korzystną, rozwojową.

Trójetapowe ujęcie oceny pierwotnej (Antonovsky)

ocena pierwotna I: zaklasyfikowanie docierającego do podmiotu bodźca do kategorii stresorów bądź nie-stresorów. gdy zaklasyfikujemy go jako stresor pojawia się napięcie emocjonalne (pobudzenie psychofizjologiczne w odpowiedzi na bodziec wymagający innej reakcji niż wyuczona). Jego skutków nie można z góry określić, samo w sobie stanowi odzew na zetknięcie się z nowością

ocena pierwotna II: analiza danego bodźca spostrzeganego jako stresor w celu określenia go jako zagrażającego, pozytywnego, nieszkodliwego lub obojętnego (czyli przemianowanie stresora w nie-stresor)-reinterpretacja

ocena pierwotna III: (stopień w jakim człowiek potrafi poznawczo i emocjonalnie uporządkować percepcję stresora i znaleźć w sobie gotowość do konfrontacji z nim), od tego zależy powodzenie w uporaniu się ze stresem

4. Poczucie koherencji(SOC)-centralny, wew. czynnik odpowiedzialny za to, że ludzie dobrze radzą sobie ze stresem i nie chorują albo szybko zdrowieją; globalna orientacja jednostki, wyrażająca stopień jej ogólnego, trwałego choć dynamicznego poczucia pewności, że: a)bodźce, które docierają do niej w życiu ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego są ustrukturowane, przewidywalne i dają się wyjaśnić b)dostępne są jej zasoby pozwalające sprostać wymaganiom stawianym przez owe bodźce c) wysmagania stanowią wyzwanie, warte są zaangażowania się i podjęcia działania

Komponenty SOC:

zrozumiałość: zmienna poznawcza (stopień, w jakim czł. ma poczucie, że napływające do niego bodźce można zrozumieć i przewidzieć)

zaradność (sterowalność): zmienna poznawczo-instrumentalna (stopień w jakim czł. spostrzega dostępne zasoby jako wystarczające do sprostania wymaganiom)

sensowność!: zmienna motywacyjno-emocjonalna (stopień w jakim czł. czuje, że życie ma sens, że wymagania życia są warte zaangażowania i wysiłku)

Granice: SOC nie wiążę się z postrzeganiem całego świata jako zrozumiałego, sterowalnego i sensownego, ale z postrzeganiem tak obszarów istotnych dla jednostki; jednostka może rozszerzać i zwężać swoje granice, powinny one zawierać: życie emocjonalne, relacje z najbliższym otoczeniem, główny przedmiot działalności życiowej człowieka oraz zagadnienia egzystencjalne

Źródła SOC: SOC kształtuje się dzięki doświadczeniom życiowym charakteryzującymi się 1.stałością, 2.równowagą przeciążenia / niedociążenia 3.udział w podejmowaniu decyzji w toku wykonywania zadań i rozwiązywania problemów

METAZASOBY-Złożone właściwości psychologiczne tworzące swego rodzaju konstelacje, zdolności czy orientacje psychologiczne, pozwalające chronić czł. przed stresem i efektywnie się z nim zmierzać. Zaliczamy do nich SOC i poczucie twardości

Twardość: układ trzech C: zaangażowanie (commitment), kontrola (control) i wyzwanie (challenge) - ustosunkowanie się człowieka do zagrażających wydarzeń życiowych

ZASOBY -Relatywnie stałe czynniki osobowe i społ, które wpływają na to, jak jednostki próbują opanować kryzysy życiowe i transakcyjne(Moos, Schaefer)

Zasoby osobiste są relatywnie stałymi dyspozycyjnymi cechami, które wpływają na selektywność procesów oceny poznawczej i radzenia sobie i zwrotnie mogą zostać zmieniane przez skumulowane rezultaty tych procesów

Do zasobów zalicza się: samoskuteczność, oraz jej oczekiwanie, zaufanie do siebie, wys. samoocena, samoakceptacja, poczucie kompetencji społecznej, poczucie sensu życia, optymizm, poczucie humoru, asertywność, style poznawcze, wiedza, inteligencja, zdolność do rozwiązywania problemów, osobiste doświadczenia a także szczególnie wsparcie społeczne

WSPARCIE SPOŁECZNE

Rodzaje wsparcia: 1.emocjonalne, 2.informacyjne, 3.instrumentalne, 4.oceniające

Wsparcie a zdrowie: efekty bezpośrednie, efekty pośrednie, buforowe działanie wsparcia

POCZUCIE WŁASNEJ SKUTECZNOŚCI

Odnosi się do przekonań czł. dotyczących możliwości sprostania danemu zadaniu.

Badura -> takie przekonania wpływają na wybór konkretnych działań i na nasz wysiłek włożony w przezwyciężenie trudności, poczucie skuteczności jest mechanizmem pośredniczącym pomiędzy zachowaniem a posiadaną wiedzą

Poprawa -> Poczucie skuteczności nie stanowi ogólnej dyspozycji jednostki, lecz odnosi się do konkretnej sytuacji lub działania i może być różne w różnych sytuacjach i działaniach

Poczucie skuteczności trzy wymiary:

wielkość: zależność PS od trudności zadania

ogólność: względna stałość PS

siła: odporność PS na porażki i niepowodzenia

Źródła PS (Bandura):

historia wcześniejszych porażek i sukcesów

doświadczenia zastępcze

informacje zwrotne na temat naszych zdolności

stan fizjologiczny

POCZUCIE KONTORLI (LOC) Rotter

Oczekiwanie związku między zachowaniem a wzmocnieniem: czł.może zaspokoić swoje potrzeby dzięki różnym zach. instrumentalnym, z wzmocnienia uzyskiwane dzięki zach. zwiększają oczekiwanie, że w przyszłości po takim zach. będą następować takie same wzmocnienia

Sposób spostrzegania związków między zach. a wzmocnieniami:

kontrola zew: gdy wzmocnienie spostrzegane jest przez czł.jako następujące po jego działaniu, ale niecałkowicie zgodne z jego działaniem, wtedy w naszej kulturze zazwyczaj jest spostrzegane jako skutek przypadku, przeznaczenia, szczęścia, jako kontrolowane przez innych ludzi mających władzę czy jako nieprzewidywalne ze względu na wielką złożoność sił otaczających człowieka

kontrola wew: jeżeli człowiek spostrzega, że rezultaty są zgodne z jego własnym zachowaniem czy z jego względnie stałymi właściwościami

KW vs. KZ a motywacja do działania:

wew LOC wiąże się z spostrzeganiem konsekwencji własnych działań

zew LOC wiąże się z przeświadczeniem, że zachowanie człowieka nie musi doprowadzać do uzyskiwania nagród ani też umożliwiać uniknięcia przykrości

OPTYMIZM

Optymizm dyspozycyjny: (Scheier, Carver) cecha dyspozycyjna tworząca istotny wymiar osobowości, układ uogólnionych, pozytywnych oczekiwań czł wobec przyszł, o charakterze ogólnym, rozproszonym, niezależnym od kontekstu sytuacyjnego i względnie trwałym

Optymizm atrybucyjny: (Seligman) specyficzny, podmiotowy styl wyjaśniania zdarzeń w trzech wymiarach:

stałość, zasięg, personalizacja

Optymizm dyspozycyjny a atrybucyjny

OA wiąże się z występowaniem pozytywnych oczekiwań w konkretnych sytuacjach życiowych i jest efektem uczenia się jednostki, OD dotyczy oczekiwań szerszych, mniej skonkretyzowanych będących efektem zadatków biologicznych i kulturowego zaplecza rozwoju jednostki

Obronny i funkcjonalny charakter OD

OD w szerszym ujęciu może mieć charakter obronny i funkcjonalny

obronny: odnosi się do zagrażających zdarzeń i polega na przejawianiu nierealistycznego nastawienia wobec problemu, przypisywaniu sobie mniejszej podatności na zachorowanie itp. co pozostaje bez związku z sytuacją, nosi znamiona optymizmu nierealnego

funkcjonalny: polega na oczekiwaniu sukcesu i odzwierciedla posiadanie zasobów osobistych, które umożliwiają radzenie sobie z codziennymi stresorami

Optymizm nierealistyczny(Weiner)

POCZUCIE HUMORU

Rodzaj wew. stanu, punkt widzenia lub rodzaj nastawienia, podejścia czł do świata i samego siebie, wyraża się w nim specyficzne wartościowanie danej sytuacji życiowej czy położenia życiowego, polega na umiejętności uzyskania różnorodnej i nadzwyczajnej perspektywy wobec negatywnych doświadczeń życiowych

Martin -> poczucie humoru (zmysł komizmu) definiuje się jako względnie stałą cechę osobowości, przejawiająca się w ogólnej tendencji podmiotu do angażowania się w sytuacje komiczne, czyli takie, których immanentną cechą jest niespójność, rozumiana jako zestawienie elementów niekongruentnych (nie występujący w realnej rzeczywistości)

Na poczucie humoru składa się:

percepcja niespójności

zdolność wartościowania obiektów komicznych

aktywne poszukiwanie źródeł komizmu

preferencje określonych typów czy stylów humoru

pozytywny nastrój, wesołość

STYL ŻYCIA A ZDROWIE

Pojęcie stylu życia:

WHO: styl życia to sposób oparty o wzajemny związek pomiędzy warunkami życia, a indywidualnymi wzorami zachowań zdeterminowanymi przez czynniki społ.-kult. i cechy indywidualne psychologia: styl życia związany ze zdrowiem to charakterystyczny dla jednostki system zachowań zdrowotnych, uwarunkowanych cechami temperamentu, wiedzą, uogólnionymi przekonaniami na temat świata, życia i własnej osoby, kompetencjami, systemem wartości i indywidualnymi doświadczeniami w zakresie zdrowia oraz zmiennymi społeczno - kulturowymi

ZACHOWANIA ZDROWOTNE Kryteria

kryterium subiektywne (Kolby?): badacze odwołują się do świadomości czł, stawianych sobie przez niego celów podejmowanych działań, rodzaje zachowań zdrowotnych:

* wellnes behaviour: aktywność osoby uważającej się za zdrową w celu podwyższenia jakości swojego zdrowia

* preventive health behaviour: aktywność osoby uważającej się za zdrową, podejmowana w celu zapobieżenia chorobie lub wykrycia choroby w jej asymptomatycznym stanie

* at-risk: aktywność osoby uważającej się za zdrową, ale znajdującej się w stanie zwiększonego niż normalnie ryzyka zdrowotnego, ukierunkowana na zapobieganie skutkom tych zagrożeń lub rozpoznanie ich wpływu w asymptomatycznym stanie

* illnes behaviour: aktywność osoby dostrzegającej u siebie chorobę, podejmowana w celu określenia stanu swojego zdrowia i uzyskania odpowiednich środków zaradczych

* self-care behaviour: aktywność osoby uważającej się za chorą, podejmowana w celu poprawy swojego stanu zdrowia, co obejmuje minimalny udział terapeuty i włącza niewielkie uzależnienie od otoczenia, a jednocześnie częściowe ograniczenia w pełnieniu przypisywanych jednostce zadań

* sick-role behaviour: aktywność osoby uważającej się za chorą, ukierunkowana na poprawę swojego stanu zdrowia przez podjęcie leczenia, występuje pełen zakres uzależnienia się do innych i ograniczenie realizacji przypisywanych jednostce działań

kryterium funkcjonalne (Lalond): zachowania zdrowotne obejmują tę klasę zachowań, których skutki są korzystne vs. niekorzystne dla zdrowia, przy czym stan zdrowia oceniany jest z punktu widzenia naukowej wiedzy medycznej, najczęściej wskazywanymi zachowaniami zdrowotnymi są: zrównoważona dieta, regularne ćwiczenia fizyczne, zapewnienie wypoczynku i odprężenie, niestosowanie używek

kryterium subiektywno - funkcjonalne (Puchalski): zachowania zdrowotne traktowane są jako wybrane przez obserwatora i/lub podmiot działania zachowania, które na gruncie pewnego systemu wiedzy pozostają w istotnym związku ze zdrowiem, ujmowanym w znaczeniu ustalonym w systemie wiedzy, związek tych zachowań ze zdrowiem jest wieloznaczny

Gochman -zachowania zdrowotne to zachowania związane z utrzymywaniem, umacnianiem i przywracaniem zdr, które obejmuje takie el. jak: przekonania, oczekiwania i przewidywania, motywy, myślenie, emocjonalne mech. osobowościowe oraz wew. wzory zachowań, mogą mieć one charakter reaktywny, nawykowy i czynności intencjonalnych

Sęk - zachowania zdrowotne to reaktywne, nawykowe i/lub celowe formy aktywności czł, które pozostają - na gruncie wiedzy obiektywnej o zdrowiu i subiektywnego przekonania - w istotnym, wzajemnym związku ze zdrowiem

Zachowania zdrowotne a zdrowie vs choroba

1.efekt addytywny 2.efekt synergistyczny 3.efekt neutralizujący

CHOROBA PRZEWLEKŁA

-wszelki zab.i odchylenia od normy,które posiadają 1 lub więcej z następujących cech: są trwałe, pozostawiają po sobie inwalidztwo, spowodowane są nieodwracalnymi stanami patologicznymi, wymagają specjalnego postępowania rehabilitac.lub wymagać będą dlugiego nadzoru,obserwacji, opieki.

-etapy przebiegu

-etap niepewności (staramy się zrozumieć znaczenie pierwszych objawów)

-etap załamania (gdy jest jasne, że cierpimy na poważną chorobę,; kryzys, któremu towarzyszy wysoki poziom stresu i wys. poziom uzależnienia od lekarzy bądź rodziny)

-etap walki o uzdrowienie JA (próbuję przejąc kontrolę nad chorobą)

-etap odzyskania dobrego samopoczucia (nowy stan równowagi, wynikający z akceptacji choroby i jej konsekwencji)

WZA

Cechy treściowe: silna potrzeba osiągnięć,tendencja do dominacji, agresywność(wrogość)-najbardziej wiaże się z ryzykiem zawału.

Cechy formalne: wysoka dynamika zachowań,energia przejawiana w działaniu, pośpiech i niecierpliwość.

Cechy formalne związane są z temperamentem jednostki.

NOWOTWORY

Uwarunkowania:

1. perdyspozycje genet,-onkogeny 2.czynniki behawioralne i środowiskowe(90%zachorowan ma związek ze stylem zycia i czynn.środ.30%z powodu palenia, 25-30% z powodu diety)

3. układ odpornościowy 4.wydarzenia stresowe 5.cechy osobowości (przewlekła depresja może sprzyjać raka,inni sądz, ze może ona być wczesnym objawem niektórych postaci raka

-osobowośc typu C-ludzie pracowici, uprzejmi,konwencjonalni i towarzyscy. Z rakiem korelują tez takie cechy jak: niska samoświadomość, skłonnośc do poświecania się i obwiniania.

MODELE POWSTAWANIA NOWOTWORÓW.

Psychodynam.i psychosomat. Model karcynogenezy BALTRUSHA1.faza syt.rozwojowej 2.faza sytuacji pośredniczącej 3 faza sytuacji wywoławczej

Model karcynogenezy SELIGMANA

Rozwojowi nowotworu sprzyja poczucie bezradności.problem wyjaśniania zdarzeń w życiu-ważne, żeby sukcesy przypisywać samym sobie.

NASTEPSTWA CHOROBY NOWOTWOROWEJ\

Wpływ na funkcjonowanie pacjentów

-bezpośredni,organiczny

-drogą wiscorecepcji (tu ważny ból)

- pośredni,psychologiczny - chodzi o znaczenie jakie pacjent przypisuje chorobie.

Radzenie sobie-> 3 rodzaje aktywności poznawczej

S.TAYLOR

1.poszukiwanie odp.na pyt. o źródła choroby i jej konsekwencje

2.próba znalezienia czynników umożliwiających wpływanie na przebieg choroby

3.przetwarzanie info.o sobie i świecie tak, aby umocnić się w poczuciu własnej wartości (mogą temu sprzyjać porównania w dół)

ETAPY RADZENIA SOBIE Z CHOROBĄ I ZBLIZAJACĄ SIĘ ŚMIERCIA

Kubler-Ross

1.stadium odrzucenia 2.gniewu 3.stargowania się

4.depresji 5.akceptacji

---