ROZDZIAŁ 5
ROZWÓJ SPOSTRZEGANIA I MYŚLENIA W OKRESIE NIEMOWLĘCYM
Perspektywy teoretyczne
Istnieją 3 konkurencyjne podejścia do rozumienia inteligencji:
- podejście psychometryczne (inteligencja jest czymś, co można mierzyć i pod względem czego ludzie różnią się między sobą; nie zakłada rozwoju inteligencji wraz z wiekiem)
- podejście Piagetowskie (inteligencja się rozwija, myślenie wraz ze wzrostem dzieci staje się bardziej abstrakcyjne i złożone)
- teoria przetwarzania informacji - łączy potencjał intelektualny z podejścia psychometrycznego ze strukturą inteligencji z podejścia Piagetowskiego; inteligencja nie jest zdolnością ani cecha umysłu, nie jest treścią umysłową. Inteligencja to przetwarzanie.
Pierwszy okres rozwoju poznawczego to wg Piageta OKRES SENSOMOTORYCZNY, który trwa do 24 m.ż. Dziecko przychodzi na świat wyposażone jedynie w odruchy oraz proste schematy czuciowe i ruchowe. W tym okresie nie używa jeszcze symboli ani nie potrafi manipulować obrazami umysłowymi czy wspomnieniami.
Okres sensomotoryczny podzielony jest na 6 faz:
1 faza (0-1 m.ż.) odruchy - korzystanie z wrodzonych schematów i odruchów np. ssanie, które zaczynają się zmieniać pod wpływem akomodacji
2 faza (1-4 m.ż.) reakcje kołowe pierwotne - dalsza akomodacja schematów, początek koordynacji schematów z różnych zmysłów np. patrzenie w kierunku dźwięku
3 faza (4-8 m.ż.) reakcje kołowe wtórne - zaczyna świadomie wpływać na otoczenie np. gaworzy, by mama się uśmiechnęła; rozumienie „pojęcia przedmiotu”
4 faza (8-12 m.ż.) koordynacja schematów - zachowania intencjonalne, naśladowanie nowych zachowań, przekazywanie informacji z jednego zmysłu do drugiego (transfer intermodalny)
5 faza (12-18 m.ż.) reakcje kołowe trzeciego rzędu - dziecko eksperymentuje, aktywnie i celowo wykorzystuje metodę prób i błędów
6 faza (18-24 m.ż.) początki reprezentacji myślowej- posługiwanie się symbolami; pojawia się imitacja wstrzymana (cokolwiek to jest)
Uczenie się i przyzwyczajanie
Podstawowy dylemat - co kształtuje dziecko: doświadczenie czy geny?
Uwarunkowanie klasyczne - możliwe już w 3-4 tyg. życia dziecka. Dzięki niemu wytwarza się przywiązanie dziecka do rodzica.
Uwarunkowanie instrumentalne - np. odruch ssania czy obracanie głowy są uwarunkowane smakiem mleka, głosem matki (który jest skutecznym wzmocnieniem dla wszystkich dzieci)
Uczenie się schematyczne (koordynacja schematów) - podstawy z teorii Piageta; proste uwarunkowania klasyczne (skojarzenie kroków matki wchodzącej do pokoju z uczuciem pełnego brzuszka) początkiem powstawania oczekiwań (schematów).
Przyzwyczajanie się - zdolność przyzwyczajania się do jakiegoś bodźca np. dźwięku występuje od pierwszych dni życia dziecka, tak samo jak zdolność odzwyczajania się, czyli reagowania na bodziec zmodyfikowany np. ten sam dźwięk o większej sile. Te zdolności są znacznie rozwinięte u dziecka 10-ciotygodniowego.
Pamięć
Rovee-Collier przeprowadziła eksperyment pozwalający wykazać, że dzieci w wieku 3 mscy potrafią zapamiętać informacje na 1 tydzień (eksperyment z zabawką nad łóżeczkiem, przywiązaną sznurkiem do nóżki dziecka), dzieci 6-ciomiesięczne na 2 tygodnie, a miesięczne na 1 dzień. Badaczka starała się również przypominać dzieciom o wyuczoną zależność, wieszając zabawkę nad łóżeczkiem po jakimś czasie i potrząsając nią tyle razy ile same zazwyczaj nią potrząsały w przeciągu kilku minut. Przypominanie sprawiło, że dzieci potrafiły zapamiętać pierwotnie wyuczony związek poruszanie nóżką - ruch zabawki kilka tygodni dłużej, jednak dzieci pamiętały go jedynie w ściśle określonym kontekście (np. wzór pościeli w łóżeczku musiał być taki sam).
Wczesny rozwój percepcyjny
Odróżnianie matki od innych osób
*Noworodki odróżniają matkę od innych za pomocą słuchu. DeCasper i Fifer - dzieci odróżniają głos matki od innego głosu kobiecego, ale nie potrafią odróżnić głosu ojca od innego męskiego. W 6 m.ż. dziecko kojarzy głos z twarzą.
*1-tygodniowe dzieci rozpoznają zapach matki.
*1 - 2-dniowe dzieci preferują oglądanie wizerunku matki niż innej kobiety czy ojca (zanim skończą 2 miesiące oglądają obrzeża twarzy, potem zaczynają oglądać jej wewnętrzne szczegóły, zwłaszcza oczy)
Na co dziecko patrzy
*Do 2 miesiąca życia dziecko stosuje strategię nazwaną przez Haith zasadami dziecięcego patrzenia, czyli wodzi wzrokiem wokół przedmiotów; rolą tej strategii jest znalezienie przedmiotu
*Po 2 miesiącu dziecko analizuje szczegóły przedmiotu, czyli realizuje strategię, której celem jest identyfikacja przedmiotu
doniesienia z badań: badania Langlois nad upodobaniem dzieci do twarzy atrakcyjnych
2-miesięczne dzieci dłużej przyglądają się twarzom, które dorośli uważają za atrakcyjne. Istnieje zatem duże prawdopodobieństwo, że przychodzimy na świat z wrodzonym szablonem `najbardziej pożądanych' kształtów naszego gatunku i wolimy mieć do czynienia z tymi, którzy do niego lepiej pasują.
Rozróżnianie reakcji emocjonalnych
Haviland i Lelwica zaobserwowali, że między 2 i 3 miesiącem dzieci zaczynają reagować na stany emocjonalne matki.
W wieku 5 lub 6 miesięcy dzieci reagują w różny sposób na emocje wyrażane przez twarze obcych ludzi oraz na głosy mówiące różnym tonem.
W wieku 10 - 12 miesięcy dziecko zaczyna wykorzystywać sygnały emocjonalne swoich rodziców - dzięki nim wie jak w danej sytuacji się zachować, np. gdy odwiedzi ich obca mu osoba. Jest to proces odniesienia społecznego.
Reakcja na układy graficzne i dźwiękowe
Caron: 3- i 4-miesięczne dzieci zauważają już zależności pomiędzy przedmiotami lub ich cechami.
DeCasper: dzieci już w łonie matki są w stanie rozpoznawać brzmienie znanej im historyjki dla dzieci (matki czytały im je w ostatnich 6 tygodniach ciąży)
Transfer intermodalny - przeniesienie informacji z jednego zmysłu na inny np. rozpoznanie przedmiotu dotykiem, mimo że wcześniej tylko się go widziało.
Piaget uważał, że transfer jest możliwy ok. 1 r.ż., Gibsonowie, że od urodzenia. Kaye i Bower dowiedli, że jest obecny już w 12 godzinie życia dziecka.
J. Pickens - 5-miesięczne niemowlęta łączyły odgłosy oddalającej się lokomotywy ze sfilmowanym oddalającym się pociągiem, a nie ze zbliżającym się.
Transfer intermodalny ani koordynacja intermodalna (łączenie informacji z kilku zmysłów) nie są procesami automatycznymi!! U dzieci 4- i 5-miesięcznych często one nie wystepują.
Rozwój pojęcia przedmiotu
Piaget uważał, że dzieci początkowo nie wiedzą, że rzeczy, których one nie postrzegają istnieją nadal (stałość przedmiotu). Stałość przedmiotu rozwija się w ok. 2 miesiącu ż. (w fazie2) - dziecko, któremu pokaże się zabawkę, następnie zasłoni, zabierze i odsłoni puste miejsce po zabawce, będzie zdziwione. Takie dziecko jednak jeszcze nie poszukuje zabawki upuszczonej na podłogę.
Dopiero w fazie 3 (6-8 m.ż.) dziecko podejmuje działania w celu poszukiwania upuszczonej zabawki. Będzie jej szukało również, jeśli częściowo ja zakryjemy. Nie podejmie jednak jej poszukiwania, kiedy zakryjemy ją całkiem, nawet na jego oczach.
W fazie 4 (8-12 m.ż.) dziecko pojmuje już stałość przedmiotu i szuka go nawet, gdy jest zasłonięty cały.
Spelke wykazała, że dzieci 2- i 3-miesięczne przewidują tor poruszania się przedmiotu. Maja też świadomość, że ciała stałe nie mogą przechodzić przez inne ciała stałe (eksperyment z piłką toczącą się za zasłonę: w teście spójnym piłka zatrzymywała się przed bliższą ścianką, w teście niespójnym, przy którym dzieci wykazywały zdziwienie, piłka `przenikała' przez bliższą ściankę i zatrzymywała się przy dalszej).
kultury i konteksty: pojmowanie stałości przedmiotu przez dzieci zambijskie
Susan Goldberg, 1972, badania podłużne na 38 zambijskich niemowlętach; nie zauważono różnic w testach na stałość przedmiotów u tych niemowląt, mimo że ich środowisko rozwoju znacznie różniło się od środowiska dzieci amerykańskich czy europejskich (brak przedmiotów do zabawy, mniej uwagi poświęcanej przez matki)
Naśladowanie
Piaget twierdził, że dzieci nie potrafią naśladować grymasów twarzy aż do fazy 4 (8-12 m.ż.), tymczasem badania dowodzą, że noworodki są zdolne do tego już w pierwszych dniach życia. Wg Piageta również imitacja odroczona (naśladowanie jakiegoś zachowania w dłuższym odstępie czasowym) rozwija się później niż wskazuja na to późniejsze badania (wg Piageta - faza 6, badania - 9-miesięczne niemowlę potrafi opóźnić naśladowanie o 24h, 14-miesięczne o 2 dni).
Prekursorzy języka
Postrzeganie dźwięków mowy
1 m.ż. - rozróżnianie takich dźwięków jak `pa' i `ba', do 6 m.ż. rozróżnianie `wyrazów' dwusylabowych np. `bada', `baga'
Dzieci 6- i 8-miesięczne odróżniają brzmienie kontrastujących spółgłosek (b-d, k-g) nie tylko swojego języka. Do ok. 10-12 mż. zdolność ta zanika i dzieci rozróżniają tylko spółgłoski swojego języka, słyszanego na co dzień (badanie Werker i wsp.)
Pierwsze dźwięki
Do ok. 1 mż. najczęstszym odgłosem dziecka jest płacz.
1-2 mż. - pojawia się głużenie samogłoskowe np. uuuuuu, śmiech
6-7 mż. - pojawiają się spółgłoski, często łączone w sylaby, gaworzenie samonaśladowcze (powtarzanie w kółko tych samych sylab np. bababababa). Doskonaląc się w gaworzeniu dzieci uczą się 2 typów intonacji: wzrastającej i opadającej. Początkowo produkują wszystkie rodzaje dźwięków, by ok9-10 mż. ograniczyć je do tych słyszanych na co dzień.
Gesty w pierwszym roku życia
Pierwsze gesty pojawiają się ok. 9-10 mż. np. sięganie rączkami by podać dziecku zabawkę. W tym samym czasie pojawia się język receptywny, czyli zdolność rozumienia pojedynczych słów. W 10 mż. dzieci rozumieją ok. 30 słów, w 13 mż. ok.100 (Fenson i wsp). Później dopiero pojawia się język ekspresywny, czyli mówiony.
Pierwsze słowa
Słowo to każdy dźwięk lub zbiór dźwięków konsekwentnie używany w odniesieniu do pewnego przedmiotu, działania lub cechy, dlatego często pierwsze słowo nie przypomina żadnego używanego przez dorosłych.
Przez pierwsze 6 miesięcy używania słów dzieci uczą się ich ok. 30. W tym czasie dziecko nie pojmuje jeszcze, że słowa są symboliczne. Używa gestów w połączeniu ze słowami (holofraza - 12-18 mż.) np. wyciągnięcie ręki i użycie słowa `ciastko'.
Eksplozja nazywania
16-24 mż. - dzieci uczą się ogromnej liczby słów. Dla większości dzieci granicą, od której rozpoczyna się ten gwałtowny przyrost liczby słów jest granica 50 słów (Goldfield, Reznick).
Większość słów, które dzieci opanowują na początku to rzeczowniki, dopiero później dochodzą czasowniki (styl referencyjny). Niektóre idące stylem ekspresyjnym najpierw uczą się słów określających związki społeczne (nie, proszę), zaimków (ja,ty) (Nelson, 1973).
Różnice indywidualne
Skala Rozwoju Niemowlęcia Bayleya służy testowaniu umiejętności sensoryczno - motorycznych dziecka. Jest przydatna w identyfikowaniu niemowląt i starszych dzieci z poważnymi opóźnieniami rozwojowymi.
Przewidywaniu IQ w późniejszym życiu u niemowląt służą testy badające szybkość przyzwyczajania się niemowlęcia do jakiegoś przedmiotu. Dzieci, które w wieku 4-5 miesięcy szybko tracą zainteresowanie jakimś eksponowanym przedmiotem, mają później wyższe IQ od dzieci, które wolniej tracą zainteresowanie.