Agata Poczmańska (gr. 1)
Temat (VIII b): Komunizm wojenny a NEP.
I Wstęp:
Zdobywanie władzy przez bolszewików (Rewolucja Październikowa, wojna domowa),
Budowanie porządku i obrony władzy (CzeKa, kara śmierci, cenzura, konstytucja),
Społecznie niezadowolenie.
II Rozwinięcie:
„Komunizm wojenny” - założenia:
- pozbawienie ludzi niezależności politycznej i własności prywatnej,
- wyeliminowanie pieniądza z obrotu handlowego,
- upaństwowienie banków,
- centralne administrowanie planowanej gospodarki,
- nacjonalizacja przemysłu,
- zwiększenie wydajności gospodarki,
- likwidacja prywatnego handlu i zastąpienie go kontrolowanym przez rząd systemem dystrybucji (reglamentacja kartkowa, państwowy monopol zbożowy),
- zmiana stosunku do klasy robotniczej (zakaz strajków i zrzeszeń, przymus pracy, podporządkowanie związków zawodowych partii),
- zniesienie przeżytków caratu
- inne pożyteczne reformy,
Skutki „komunizmu wojennego”:
- bunty i powstanie chłopskie oraz strajki robotnicze,
- upadek gospodarki,
- spadek poziomu życia robotników,
- rozwój czarnego rynku,
- klęska głodu,
Nowa Polityka Ekonomiczna - założenia:
- zastąpienie przymusowych kontyngentów żywnościowych podatkiem w naturze,
- powrót do systemu pieniężnego ze stabilną walutą,
- zniesienie monopolu państwowego na produkcję przemysłową,
- przywrócenie zasad wolnego rynku, rozwój drobnej własności prywatnej,
- elektryfikacja,
- walka z klęską głodu,
- wzmożenie represji politycznych (wobec Cerkwi i partii socjalistycznych, działalność GPU, obozy koncentracyjne, zmiana roli prawa i sądów),
Skutki Nowej Polityki Ekonomicznej:
- życie kulturalne w czasach NEP-u,
- skutki społeczne.
III Zakończenie:
- „komunizm wojenny” a NEP, prowizorka a planowana polityka.
Agata Poczmańska (gr. 1)
Temat (VIIIb): Komunizm wojenny a NEP.
Pierwsze lata po rewolucji październikowej (24 października 1917 roku, w wyniku której Lenin wraz z bolszewikami doszedł do władzy), kiedy trwała wojna domowa między „czerwonymi” a „białymi” i interwencja z zewnątrz, stanowiły okres wyjątkowy pod względem organizacji społecznej. Bolszewicy podporządkowali wówczas wszystko potrzebom toczącej się wojny.
Zbudowano przede wszystkim organy utrzymujące porządek i zapewniające obronę nowej władzy. Pod tym względem najistotniejsza była Komisja Nadzwyczajna do Walki
z Kontrrewolucją i Sabotażem (WCzeKa), na czele której staną Feliks Dzierżyński. Podstawą działalności tajnej policji był sadystyczny przymus, zadaniem - wprowadzenie powszechnego terroru. Jego realizacji służyło odpowiednio modyfikowane prawodawstwo. Dodatkowo przywrócono karę śmierci, zinstytucjonalizowano zasadę brania zakładników i rozpoczęto organizowanie łagrów.
Już wtedy Lenin przystąpił do realizacji swojego planu ustanawiając cenzurę. „Klasową” istotą konstytucji natomiast było pozbawienie praw liszeńców (pracowników najemnych, kapłanów, bogatych chłopów).
Społeczne niezadowolenie z rządów bolszewickich powoli wzrastało. Nastąpił rozstrój aparatu gospodarczego i upadek produkcji przemysłowej. Nędza i głód w miastach doprowadziły do dezurbanizacji. Strajkować zaczęli nie tylko urzędnicy, funkcjonariusze służb miejskich, profesorowie szkół wyższych czy nauczyciele, ale i robotnicy. Dodatkowo wprowadzono dekret „O kontroli robotniczej”, co miało poprawić sytuację, jednak „nacjonalizacja (…) po ostatnią marchewkę w sklepie” (jak to nazwał Władimir Bonczo-Brujewicz, kierownik kancelarii Rady Komisarzy Ludowych) doprowadziła jedynie do przyspieszenia upadku produkcji. Rozczarowani byli także chłopi, z powodu fikcyjnej, jak się okazało, reformy rolnej.
W handlu panowała anarchia.
Reakcją Lenina na ów potęgujący się kryzys była nowa formuła polityczna, czyli tzw. komunizm wojenny. Nie był on jednak doraźnym środkiem w obliczu wojny, a po prostu próbą wprowadzenia dojrzałego komunizmu.
Najważniejsze dla bolszewików było pozbawienie ludzi niezależności politycznej, której źródłem była własność prywatna. Dlatego też wydano dekret „O ziemi” pozbawiający chłopów, nie należących do wspólnot, własności ziemi. Dalszym krokiem było wycofanie z obrotu handlowego nieruchomości miejskich i wywłaszczenie ich na rzecz państwa. Dopełnieniem stał się dekret zakazujący dziedziczenia.
Pieniądz, jak mówił Marks, to „potwór”, który oddziela się od człowieka i zaczyna nad nim panować. Dla bolszewików wyeliminowanie pieniądza z obrotu handlowego również było bardzo atrakcyjne, bo nie umieli go zarobić, a chcieli wpływów.
Ważnym elementem „komunizmu wojennego” było też upaństwowienie banków. W celu przejęcia kontroli nad gospodarką zlikwidowano wszystkie banki, pozostawiając jedynie Bank Ludowy (dawny Bank Narodowy) i jego oddziały pod kontrolą partii. Ale załamanie się aparatu podatkowego po rewolucji, a teraz otworzenie wszystkich sejfów bankowych doprowadziło do zrujnowania budżetu. Mimo planów wyeliminowania pieniądza, w praktyce dodrukowywano coraz więcej banknotów, jednak były one bez pokrycia (limit emisji bez pokrycia zwiększono dwukrotnie), co doprowadziło do spadku wartości pieniądza, czyli inflacji, a w konsekwencji do wzrostu cen. Ogrom inflacji ilustrują zestawienia 1 i 2.
Wskaźnik cen w Rosji w latach 1913-1923:
IX 1913 - 1,0
IX 1917 - 7,55
IX 1918 - 102
IX 1919 - 923
IX 1920 - 9 620
IX 1921 - 81 900
IX 1922 - 7 340 000
IX 1923 - 648 230 000
Realna wartość rosyjskiego pieniądza w obiegu (w mld rubli):
1 XI 1917 - 1919
1 I 1918 - 1332
1 I 1919 - 379
1 I 1920 - 93
1 I 1921 - 70
1 VII 1921 - 29
Źródło: R. Pipes, Rewolucja rosyjska, Warszawa 1994, s. 543.
W 1919 roku Bank Ludowy otrzymał upoważnienie do drukowania tylu banknotów ile według niego potrzebowała gospodarka. Spowodowało to, że druk pieniądza stał się najlepiej rozwijającą się gałęzią przemysłu.
Równie istotnym założeniem „komunizmu wojennego” było objęcie całej gospodarki narodowej jednolitym planem i centralne jej administrowanie. W tym celu utworzono Najwyższą Radę Gospodarki Narodowej. Teoretycznie zarządzał nią Rykow, ale w praktyce Łarin i to on właśnie zrobił z niej machinę biurokratyczną nie spełniającą swoich zadań, skupiającą niekompetentnych, ale dostających wysokie pensje ludzi.
Nieodłącznym elementem bolszewickiej polityki była też nacjonalizacja przemysłu. Zajęli się nią tacy ludzie jak Osiński, Bucharin, Łarin, Rykow, którzy jak reszta bolszewików, byli rewolucjonistami, a nie ekonomistami. Nie znając się na wykonywanej pracy eksperymentowali na piątej co do wielkości gospodarce świata. Nacjonalizacja ta polegała na upaństwowieniu przedsiębiorstw przemysłowych bez odszkodowania. W rzeczywistości państwo kontrolowało zaledwie ich częścią, a zarządzała jeszcze skromniejszą.
Za cel bolszewicy postawili sobie zwiększenie wydajności gospodarki. Efekt był jednak odwrotny co pokazują kolejne zestawienia (3-6).
Produkcja wielkoprzemysłowa ogółem:
1913 - 100
1917 - 77
1919 - 26
1920 - 18
Produkcja wybranych artykułów przemysłowych w 1920 (1913=100):
węgiel - 27,0
żelazo - 2,4
tkaniny bawełniane - 5,1
ropa naftowa - 42,7
Wydajność pracy rosyjskiego robotnika (w rublach, ceny stałe):
1913 - 100
1917 - 85
1918 - 44
1919 - 22
1920 - 26
Liczba robotników zatrudnionych w przemyśle:
1918 - 100
1919 - 82
1920 - 77
1921 - 49
Źródło: R. Pipes, Rewolucja rosyjska, Warszawa 1994, s. 550.
Następną ważną cechą „komunizmu wojennego” była likwidacja rynku, prywatnego handlu przez upaństwowienie handlu hurtowego i detalicznego oraz zastąpienie go kontrolowanym przez rząd systemem dystrybucji.
Rozdział dóbr między obywateli prowadzony był za pomocą reglamentacji kartkowej.
Z obrotu rynkowego wycofano mieszkania, transport, oświatę i rozrywkę, które z czasem stały się bezpłatne.
Zdławienie prywatnego obrotu żywnością i powstanie monopolu zbożowego państwa następowało poprzez przymusowe dostawy nadwyżek produkcyjnych. Miało to na celu zaopatrzenie w żywność nie tylko miast, ale i armii. Ściąganiem nadwyżek zajmowały się stosujące ludobójcze metody oddziały aprowizacyjne („prototriady”) oraz organizowane na polecenie Lenina na wsi tzw. komitety biedoty („kombiedy”). Z tego powodu brakowało chłopom bodźca do produkowania nadwyżek, wiec uprawiali tylko tyle ile potrzebowali na własny użytek, zmniejszając areał upraw. Widzimy to na przykładzie zestawienia nr 7.
Produkcja zbóż w Rosji środkowej (w mln ton):
1913 - 78,2
1917 - 69,1
1920 - 48,2
Źródło: R. Pipes, Rewolucja rosyjska, Warszawa 1994, s. 551.
W efekcie drastycznie obcięto racje żywnościowe, niedostatek żywności spowodował spadek wydajności pracy, a panująca susza spotęgowała klęskę głodu, od której ludzi ratował coraz częściej czarny rynek. Mimo, iż handel prywatny był zakazany przechodziło przez niego ok. 60% żywności. Zdesperowani ludzie przenosili się na stacje kolejowe licząc tam na pomoc. Osłabieni głodem ludzie masowo umierali również na tyfus, cholerę i ospę. Coraz częstsze były przypadki kanibalizmu i nekrofagii. Mimo tego rząd nawet w najbardziej tragicznych chwilach nie zaprzestał ani eksportu zboża, ani zakupu broni i maszyn.
„Komunizm wojenny” zakładał też zmianę stosunku do klasy robotniczej.
Odebrano im jedyne narzędzie samoobrony - prawo zrzeszeń i prawo do strajków.
Ogłoszono przymus pracy, w myśl hasła: „kto nie pracuje, ten nie je”, który obowiązywał wszystkich w wieku od 16 do 50 lat. Szczególnie rygorystycznie stosowano go wobec „burżuazji”. Nie zauważono jednak, że praca przymusowa jest mniej wydajna od wolnej pracy najemnej.
Ze względu na to, iż związków zawodowych nie dało się pogodzić z centralnym planowaniem, podporządkowano je partii. Poza tym uznano za logiczne, że w robotniczym państwie robotnicy nie mogą mieć odrębnych interesów. Związki służyły odtąd dobru państwa, a więc przynależność do nich była obowiązkowa.
Bolszewicy uważali tę antyrobotniczą politykę za konieczną do wygrania wojny i „budowy komunizmu”.
Ostatnim celem nowej polityki gospodarczej było zniesienie takich przeżytków caratu jak Rada Państwa, Senat, Synod, tytuły czy rangi. W obawie, że car Mikołaj II może stać się czynnikiem konsolidującym obóz kontrrewolucji, w nocy z 16 na 17 lipca 1918 roku, zamordowano go wraz z całą jego rodziną w Jekaterynburgu.
W okresie tym wprowadzono też pewne pożyteczne reformy jak zmiana systemu rachuby czasu (kalendarz gregoriański), wprowadzenie metrycznego systemu miar i wag, uproszczenie ortografii. Udoskonalono też system nauczania i zreformowano instytucję rodziny („przeżytek burżuazji”, wolność zawierania i rozwiązywania związków małżeńskich, swoboda aborcji - kontrola urodzeń, swoboda seksualna, „upaństwowienie” dzieci).
Skutkiem kontynuowania „komunizmu wojennego”, a nawet jego radykalizacja mimo końca wojny domowej, było kilkaset buntów i powstań chłopskich, robotniczych oraz wojskowych (największymi z nich była tzw. antonowszczyzna w byłej guberni tambowskiej oraz powstanie marynarzy w Kronsztadzie - bazie floty bałtyckiej w Zatoce Fińskiej, dotychczas najwierniejszej gwardii władzy radzieckiej).
Podsumowując polityka nazywana „komunizmem wojennym” była próbą podniesienia gospodarki na szczyty. Czy przyniosła oczekiwane efekty? Nie. Nawet jej rzecznicy musieli przyznać, że to trzyletnie eksperymentowanie sprawiło, że gospodarka radziecka legła
w gruzach. W taki samym tempie w jakim reżim wszystko nacjonalizował, rozwijał się czarny rynek. Dochód narodowy stanowił w 1920 roku około 35% stanu z 1913 roku. Poziom życia robotników obniżył się do 1/3 stanu przedwojennego.
Efektem stało się proklamowanie w marcu 1921 roku, na X Zjeździe Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) Nowej Polityki Ekonomicznej (Nowaja Ekonomiczeskaja Politika, NEP). Wprowadzała ona w miejsce fikcji komunizmu system mieszany, socjalistyczno-kapitalistyczny. W ten sposób zamiast realizować komunistyczną utopię, rzucono hasło: „Bogaćcie się!”
Wielu komunistów uznało to za zdradę rewolucji październikowej, początek klęski, ale Lenin bronił NEP-u uzasadniając to tymczasowym charakterem tej zmiany, nazywał to chwilowym ustępstwem.
Przede wszystkim zmienił się stosunek do wsi i rolnictwa. Przymusowe kontyngenty żywnościowe zastąpiono stałym podatkiem w naturze, co znaczy, że realizowany mógł być
w zbożu, ziemniakach, roślinach oleistych, potem również w nabiale czy tytoniu itp. Pobór ten był proporcjonalny do produktywności danego gospodarstwa i jego wielkości. I choć jego wartość była zbliżona do konfiskowanych przez cały czas produktów to najistotniejsze były panujące odtąd czytelne reguły gry ekonomicznej. Dzięki tym zmianom chłopi nie mieli już powodów do buntów, sukcesywnie zwiększali obszar zasiewów, a reformy te wymusiły kolejne zmiany. Między innymi konieczne było pozwolenie chłopom na handlowanie nadwyżkami
i przywrócenie pieniądza.
Dlatego też tak ważnym założeniem NEP-u był powrót do systemu pieniężnego ze stabilna walutą. W tym celu przeprowadzona została reforma skarbowa, dzięki której utworzono Bank Państwowy, odtąd jako jedyny uprawniony do emisji pieniędzy. Reforma walutowa umocniła pozycję rubla, który stał się moneta wymienną. Zreformowano również system podatkowy, dzięki czemu w budżecie zaprowadzono ład, a przede wszystkim zmniejszono deficyt, którego pokrywanie za pomocą dodrukowywania banknotów było odtąd zakazane. Zniesienie prohibicji i wprowadzenie na rynek 20-procentowej wódki dodatkowo naprawiło budżet.
Nowa Polityka Ekonomiczna zakładała ponad to zniesienie monopolu państwowego na produkcję przemysłową, ponieważ chłopi byli gotowi oddać swoje nadwyżki tylko w zamian za towary przemysłowe, a to z kolei wymagało prywatyzacji sporej części przemysłu towarów konsumpcyjnych.
Co najważniejsze przywrócono zasady wolnego rynku. Pozwolono na rozwój drobnej własności prywatnej (w przemyśle, rzemiośle, rolnictwie, handlu) z wyłączeniem głównych gałęzi przemysłu, które stanowiły wciąż monopol państwowy. Zrezygnowano więc z darmowych dóbr i usług (np. usług pocztowych, komunikacji itp., które stały się płatne), ale robotnicy otrzymywali wynagrodzenia pieniężne i wszystko czego potrzebowali mogli kupować na wolnym rynku. Na rozwój przemysłu nie miało to większego wpływu, bo wciąż posługiwano się przestarzałym sprzętem, a cała konstrukcja opierała się na chwiejnej podstawie zaufania do władzy, co powodowało, że prywatni przedsiębiorcy i handlowcy myśleli raczej o szybkiej spekulacji niż długofalowych inwestycjach.
Przyczyniło się to do masowego powrotu ludności do miast, co z jednej strony spowodowało wzrost bezrobocia, ale z drugiej możliwość szybszego odbudowania kraju ze zniszczeń wojennych.
Nowością w rozwoju Rosji był plan elektryfikacji, którą Lenin uznał za podstawę ekonomicznej przyszłości kraju. Jego realizację powierzono Państwowej Komisji do spraw Elektryfikacji Rosji (GOELRO), jednak plan nie powiódł się ze względu na brak środków na sprzęt i technologię.
NEP opierał się również na wprowadzeniu, na zasadzie koncesyjnej, kapitału zagranicznego. Zachodni przedsiębiorcy byli w pełni gotowi do inwestowania w Rosji, co najlepiej odzwierciedlają słowa Lenina: „Sprzedadzą nam nawet postronek, na którym ich później powiesimy”. To właśnie Nowa Polityka Ekonomiczna umożliwiła rozwój współpracy rosyjsko-niemieckiej w dziedzinie handlu, ze względu na uzupełniające się gospodarki tych państw (Niemcy miały technologię i umiejętności organizacyjne, a Rosja bogactwa naturalne).
Wspomniana wcześniej klęska głodu najbardziej nasiliła się na tych terenach, które niegdyś produkowały najwięcej (Powołże, południowa Ukraina, dorzecze Donu). Mimo, że
w 1922 roku dotknęła ona około 33,5 mln osób (w tym 7 mln dzieci), władze przez długi czas zaprzeczały jakoby ktokolwiek w Rosji głodował. W końcu jednak musiały zgodzić się na pomoc z zewnątrz.
W tym celu utworzono (co prawda za zgodą Lenina, ale z komórką partyjną) pierwszą niezależną organizację w komunistycznej Rosji - Ogólnorosyjski Społeczny Komitet Pomocy Głodującym (Pomgoł).
Nieocenioną pomocą były zagraniczne dostawy żywności, organizowane przede wszystkim przez, stworzoną i kierowaną przez Herberta Hoovera, Amerykańską Organizację Pomocy (ARA). W sumie Rosja otrzymała od niej w latach 1921-1923 około 61,6 mln dolarów.
Lata 1921-1928 cechowały się jak widać liberalizacją w sferze ekonomicznej
i gospodarczej, ale w polityce takiej możliwości nie dopuszczano, dlatego odbywało się to przy jednoczesnym wzmożeniu represji politycznych. Przybrały one postać prześladowań ostatnich niezależnych instytucji, które przetrwały jeszcze w Rosji Sowieckiej: Cerkwi i partii socjalistycznych. Zaostrzono też przepisy prawa karnego oraz represje wobec inteligencji
i artystów (emigracje).
Cerkiew, będąca wtedy w okresie moralnego odrodzenia, starała się być apolityczna, ale podczas wojny domowej broniła uciśnionych, a ataki władzy wobec niej spotykały się
z protestami społeczeństwa. W konsekwencji przeprowadzono rozdział wywłaszczonego
i pozbawionego faktycznie wszelkich praw Kościoła od państwa.
Co do socjalistów, Lenin doszukiwał się w wydarzeniach z Tombowa i Kronsztadu spiskowania eserowców i mienszewików. Nasiliła się inwigilacja i aresztowania. W celu ich skompromitowania organizowane były procesy pokazowe, w których przedstawiano spreparowane dowody.
Świadectwem nowego kursu politycznego była reforma tajnej policji z 1922 roku. Znienawidzona CzeKa została rozwiązana, a w jej miejsce postał GPU (Państwowy Zarząd Polityczny, przekształcony następnie w OGPU, czyli Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny), jednak kierownictwo pozostało bez zmian. GPU miało pozornie węższe kompetencje niż CzeKa, w praktyce w trybie administracyjnym mógł zsyłać lub deportować za „działalność kontrrewolucyjną” i zwalczać „bandytyzmu” w dowolny sposób. Otrzymał także prawo wymierzania kar bez sądu.
Represje polityczne uwidaczniały się również w zwiększeniu ilości obozów koncentracyjnych
(w 1920 było ich 84, w 1923 już 315). Powstał także SŁON, czyli Północny Obóz Specjalnego Przeznaczenia dla więźniów politycznych (m.in. powstańców z Tombowa i Kronsztadu)
i kryminalnych.
Ze względu na to, iż Lenin uważał prawo za część polityki, a sądy za organy rządu, celem postępowania sądowego nie było wymierzanie sprawiedliwości, lecz terroryzowanie społeczeństwa. Prawodawstwo zmieniono tak, że winę można było ustalić już przez samo ustanowienie „zamiaru”, a „działalność kontrrewolucyjna” (za którą groziła kara śmierci) była bardzo ogólnikowo definiowana.
Życie kulturalne w czasach NEP-u związane było przede wszystkim z państwową kontrolą publikacji i widowisk oraz cenzurą. Zgodnie z opublikowanym indeksem ksiąg zakazanych z obiegu wydawniczego wycofano takich pisarzy jak Lew Tołstoj czy Dostojewski. Pozbycie się poprzedniej elity artystycznej stworzyło możliwość kariery dla nowych ludzi, nad którymi państwo roztoczyło mecenat, z czasem oznaczał on coraz dosłowniejsze podporządkowanie się gustom i potrzebom władzy. Dla wciąż półpiśmiennego społeczeństwa najskuteczniejsza była propaganda wizualna, przede wszystkim filmy i plakaty.
NEP pociągnęła za sobą poważne skutki społeczne, ponieważ nastąpiło rozwarstwienie społeczeństwa pod względem majątkowym. Polepszyła się sytuacja nie tylko coraz liczniejszego aparatu partyjnego i administracyjnego („nomenklatury”), ale i chłopów, gdyż nie byli już tak rygorystycznie traktowani. W gorszej sytuacji byli robotnicy, ponieważ odbudowa potencjału przemysłowego odbywała się ich kosztem oraz inteligencja i artyści (Bułhakow, Sorokin), których tępiono i często deportowano. Pojawiła się też nowa grupa tzw. „nepmanów” - nowobogackich obnoszących się ze swymi majątkami. Skutkiem takich przemian społecznych była wulgaryzacja i plebeizacja języka, co Lenin i bolszewicy wykorzystali do zmiany znaczenia różnych pojęć, czyli tworzenia „nowomowy”.
Lata 1926-1927 były okresem powolnego wycofywania się z Nowej Polityki Ekonomicznej. Złożyło się na to wiele czynników. Przede wszystkim NEP spełnił już swoje zadanie. W ciągu kilku lat produkcja rolnicza osiągnęła 80% produkcji z 1913 roku, zlikwidowano głód, uporządkowano handel, w którym na powrót działały prawa popytu i podaży, gospodarka zaczęła jakoś funkcjonować. Ale w gruncie rzeczy NEP jednocześnie osłabiał możliwości totalitarnej władzy, dlatego też rok 1927 uznaje się za jej koniec, choć jest to data sporna.
Podsumowując, choć panuje powszechne przekonanie, że „komunizm wojenny” był prowizorką, a NEP planowaną polityką, to moim zdaniem, w rzeczywistości było odwrotnie
i mam nadzieję, że udało mi się tego dowieść.
Bibliografia:
J. Pajewski, Historia powszechna 1871-1918, Warszawa 1996
L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Ossolineum, 2005
R. Pipes, Rewolucja rosyjska, Warszawa 1994
R. Pipes, Rosja bolszewików, Warszawa 2005
J. Żarnowski, Społeczeństwa XX wieku, Ossolineum, 1999.