Aleksandra Dudzińska
II rok, EiAK UJ
Przedmiot: Historia etniczna ziem polskich
Prowadzący: dr A. Zięba
Temat referatu: Historia etniczna żydów na ziemiach polski przed rozbiorami.
- Żydzi, przekonani o wyjątkowości własnych dziejów, oczekując wytrwale na przyjście Mesjasza, z dużą rezerwą odnosili się do wszelkich rozważań nad ewolucją stosunków społecznych, powstawaniem i rozpadem państw, kształtowaniem się narodów, klas społecznych, kast, przemianami ekonomicznymi, kulturalnymi i mentalnymi. Bóg według Żydów, stwarzając świat, wyznaczył sens dziejów
- punkt odniesienia w historiografii Żydów - wydarzenia biblijne,
- Polacy zawsze uważali Żydów za gości
- Mojżesz Schorr, Majer Bałaban, Schiper - zmagali się z problematyką żydów przed „epoką” rozbiorową
- licznie pojawiające się pytania Polaków czy musieli się tu osiąść? Czy sami wybrali to miejsce? Czy zachęciły ich lokalne warunki?
- od opublikowania w 1807r. przez Tadeusza Czackiego (polskiego działacza oświatowego i gospodarczego, pedagoga, historyka, bibliofila, członka Komisji Edukacji Narodowej, współtwórcy Konstytucji 3 Maja) przyjmowano pogląd o napływie kolonistów żydowskich we wczesnym średniowieczu zarówno z terenów niemieckich jak i z położonego na nadwołżańskich stepach państwa Chazarów (lud koczowniczy pochodzenia tureckiego, o którym pierwsze wzmianki pochodzą z VI wieku n.e. Tereny zajmowane przez Chazarów rozciągały się między północnym Kaukazem, Krymem, Morzem Kaspijskim a rzeką Jaik i Samarą. Trudnili się głównie pasterstwem, a bogacili na łupieskich wyprawach) w tym państwie górne warstwy wyznawały judaizm ale nie wiadomo czy w wersji rabbanickiej (ortodoksyjnej) czy też karaickiej (karaici odrzucili Talmud). Z relacji średniowiecznych podróżników arabskich, tłumaczonych na przełomie XVIII i XIX w niezbicie wynikało, że liczni w tym państwie Żydzi zajmowali się nie tylko handlem ale też rolnictwem i rzemiosłem.
Z innego źródła: napływ ludności żydowskiej do Polski był stosunkowo wczesny. Zaczął się za pierwszych Piastów i trwał na pewno przez cały okres średniowieczny. Żydzi chronili się w Polsce przed prześladowaniami na zachodzie ale nie była to jedyna okoliczność która ich kierowała ku Polsce. Kupcy żydowscy którzy od dawna przemierzali Europę przecierali szlaki także dla osadnictwa żydowskiego. Dostarczali informacji o możliwościach osadniczych i otwierających się szansach tej aktywności gospodarczej, którą Żydzi najchętniej podejmowali
- z wielkim entuzjazmem przyjęto fakt licznego napływu w X wieku na ziemie polskie zastępów żydów (rolników, rzemieślników, uciekających przed nawałą tureckich koczowników). Wśród historyków za wschodnim rodowodem polskich żydów opowiedzieli się Ignacy Schiper i Maksymilian Gumplowicz - sugerowali że ich codziennym językiem był dialekt słowiański. Zasadność koncepcji o wschodnim rodowodzie tutejszych żydów miała potwierdzić etymologia niektórych nazw geograficznych np. Żydowo, Kozary, Kawiary itp. Późniejsze prace nie potwierdziły tych intuicyjnych hipotez, utrzymał się jedynie pogląd o sporadycznym zajmowaniu się rolnictwem przez kolonistów żydowskich.
- początki osadnictwa Żydowskiego w Polsce, dla badaczy było nie lada wyzwaniem. Należało się przede wszystkim uporać z chronologią i ustalić przyczyny długotrwałych migracji z zachodu na wschód. Proces ten rozpoczął się z pewnością na przełomie XII i XIII wieku czyli jeszcze przed najazdem mongolskim ( I najazd na Polskę - 1241r) i trwał praktycznie nieprzerwanie do końca XVI wieku. Uważa się, iż wędrówki w „nieznane” mogła zachęcić gorączka osadnicza, która w XIII i XIV w ogarnęła ludność niemiecką, holenderską zakładającą miasta i kolonie rolnicze na ziemiach polskich. Widoczny był również związek łączący wzmianki o osadnikach żydowskich w Polsce z informacjami o wzmożonych prześladowaniach religijnych na Zachodzie - odpowiadają one rytmowi zaburzeń społecznych, wywołanych przez rozmaite kataklizmy jak zarazy, nieurodzaje, fale spotęgowanej egzaltacji religijnej u chrześcijan np. w okresie krucjat, reformacji i wojen religijnych.
Wyrozumski o asymilacji początkowej: Żydzi rzadko poddawali się procesom asymilacyjnym. Uczyli się mowy kraju swego zamieszkania ale zachowywali w Polsce - swój język. Mieli własną wiarę i rytuał religijny
- w XIV wieku sytuacja żydów na Zachodzie uległa dalszemu pogorszeniu - głody, zarazy, wyludniły miasta, osłabła wymiana między miastem a wsią i dworem feudalnym. Państwa wschodnioeuropejskie rozwijały się znacznie wolniej niż ich zachodni sąsiedzi. Przybysze z zachodu od początku XIII wieku osiedlający się m.in. na ziemiach polskich przenosili tamtejsze wzory organizacji politycznej i społecznej państwa. W kształtującym się ustroju monarchii stanowej wszystkie grupy ludności miały spore możliwości rozwoju, na straży prawa stał silny władca.
wśród kolonistów osiedlających się w nielicznych ośrodkach miejskich monarchii piastowskiej, podzielonej na wiele udzielnych księstw, liczną grupę stanowili Żydzi. Najwcześniej pojawili się na Śląsku, potem w Wielkopolsce, na Kujawach i w innych dzielnicach. Najstarszym pewnym śladem ich obecności są monety bite przez żydowskich mincerzy (w średniowiecznej Polsce to urzędnik królewski zajmujący się kontrolą monety będącej w obiegu, jej wymianą i ściganiem oraz karaniem fałszerzy. Z upływem czasu mincerze tracili uprawnienia policyjno-sądowe, stając się jedynie rzemieślnikami produkującymi monety) na polecenie Mieszka III Starego oraz zachowana we Wrocławiu inskrypcja nagrobna z 1203r. Dawida, syna Sar Szaloma.
Duże znaczenie dla żydowskiego osadnictwa na tych terenach miał rok 1246. wtedy Książe kaliski Bolesław Pobożny nadał swoim Żydom obszerny przywilej immunitetowy, w którym określił ich status prawny ludzi wolnych, bezpośrednio podległych księciu jako słudzy skarbu i unormował ich działalność zawodową - handlową i kredytowo - pieniężną oraz zabezpieczył przez samowolą chrześcijańskich sąsiadów. Przywilej Bolesława był wielokrotnie potwierdzany przez polskich monarchów. W statucie kaliskim wzorowanym na przywilejach Fryderyka II Bitnego, oryginalne jest 6 artykułów, w tym ważny nakaz skierowany do ludności chrześcijańskiej udzielania pomocy Żydom w razie nocnego napadu. Potwierdzono też bullę protekcyjną Innocentego IV z 1253r. „aby nikt w przyszłości nie obwiniał żadnego Żyda mieszkającego w naszym państwie, że spożywa krew ludzką, gdyż według nakazu Prawa wszyscy Żydzi powinni zupełnie powstrzymywać się od spożywania wszelkiej krwi”. Gwarancje jakie dawał Żydom - ochrona bóżnic i cmentarzy oraz niezależne sądownictwo w sprawach cywilnych (między samymi Żydami, zgodnie z prawem talmudycznym) - w następnych stuleciach zostały rozbudowane w system obszernej autonomii całej wspólnoty.
momentem przełomowym w dziejach polskich żydów było rozszerzenie przywileju Bolesława na całą Polskę przez Kazimierza Wielkiego w 1334r. Ustalony system prawny bez większych zmian przetrwał następne stulecie i dopiero ostatni Jagiellonowie wprowadzili korekty związane z generalnymi zmianami ustroju państwa. Żydów litewskich (z Trok, Brześcia i Grodna) obszernymi wolnościami obdarzył w latach 1388 - 1389 książe Witold, wzorując się na ustawodawstwie kazimierzowskim.
pozycję społeczną Żydów, oprócz przywilejów królewskich, określało ustawodawstwo synodalne - aprobując obecność Żydów na ziemiach polskich jako tolerowanej grupy religijnej, pouczano jednak chrześcijan, aby trzymali się od nich jak najdalej. Wydano nawet szereg zakazów m.in. dotyczących wspólnego biesiadowania, kupowania u żydów artykułów spożywczych, najmowania na służbę itp. Ciągłe ich powtarzanie w kolejnych konstytucjach synodalnych może sugerować, że nie były przestrzegane.
Stan szlachecki z początku miał wobec Żydów niezbyt wygórowane wymagania. Niepokój budziła jedynie praktyka pożyczania przez zieman gotówki pod zastaw dóbr ziemskich, na tzw. skrypt bądź hipotekę. Ze względu na zwyczajowe (do 108% rocznie), ryzyko ich przejęcia przez niechrześcijan było ogromne. Obradujący w 1423r. w Warce zjazd polskiego rycerstwa wymusił na monarsze wydanie zakazu tego typu pożyczek.
- Stosunek szlachty do żydów zmienił się w następnym stuleciu. Konstytucja kolejnego sejmu piotrkowskiego z 1538r. wyraźnie zakazała powierzania im zyskownych dzierżaw majątków państwowych - mennic, salin (miejsc pozyskiwania soli), ceł i myt (opłata za przejazd; podatek celny lub lokalny) oraz królewskich dóbr ziemskich. Nie sprzeciwiano się aby zarządzali tymi przedsięwzięciami w imieniu szlacheckich dzierżawców, tym bardziej że od następnego roku żydowscy mieszkańcy wsi i miast zostali poddani patrymonialnej władzy administracyjnej i sądowniczej (wszyscy żydzi płacili takie same podatki bezpośrednie) - specjalną opłatą żydowską było pogłówne (danina ludności żydowskiej za opiekę monarszą), przeznaczone na tzw. podarki tatarskie. Regularnie pobierano tą daninę od 1549r., wcześniej monarchowie dosyć dowolnie obciążali podatkami poszczególne gminy a wyznaczone sumy zbierali poborcy wyznaczeni osobiście przez władców poszczególnych prowincji. Poza pogłównym ogół ludności żydowskiej nakładane co jakiś czas były podatki nadzwyczajne, związane z nieustannie prowadzonymi wojnami. Żydzi opłacali się także władzom miejskim i właścicielom dóbr, w których mieszkali.
w monarchii stanowej pozycja społeczna ludności żydowskiej zależała od wielu czynników. Jej status prawny określały przywileje generalne oraz cała masa aktów szczegółowych, wydanych dla poszczególnych gmin i osób. Nie regulowały one jednak wszystkich sfer życia społecznego. W swojej działalności zawodowej Żydzi stykali się ze wszystkimi stanami, za każdym razem była to inna natura tych stosunków. We wczesnym średniowieczu miasta były niewielkie i zależne od władzy feudalnej więc wszyscy cenili doświadczenia handlowe i bankierskie osadników żydowskich. W miarę wzrostu znaczenia i ambicji chrześcijańskiego mieszczaństwa Żydzi stawali się jednak rywalami. Swoją odrębność religijną w diasporze mogli zachować jedynie utrzymując ścisłe więzi, wspólnie łożąc na instytucje religijne i wzajemnie sobie pomagając.
w pierwszym okresie swoich polskich dziejów z Zachodu koloniści żydowscy zajmowali się głównie: handlem, kredytem i rzemiosłem. Z najbardziej zyskownego handlu detalicznego, prowadzonego w samym mieście, bardzo szybko wyparli ich chrześcijanie. We Wrocławiu w 1302r., zakazano im detalicznej sprzedaży sukna a od 1315r. nie mogli handlować mięsem. W Koronie - Śląsk należał do państwa Czeskiego - z wyraźną niechęcią Żydzi zetknęli się już w ostatnich latach panowania Kazimierza Wielkiego. W 1369r. krakowska Rada Miejska skarżyła się monarsze, iż z powodu wysokiej lichwy bankierów żydowskich zubożeje patrycjat (najbogatsza warstwa mieszczan sprawująca w miastach władzę ekonomiczną i polityczną, członkowie rady miejskiej, najbogatsi kupcy, bogaci rzemieślnicy) i rzemieślnicy. Mieszczan bolało jawne faworyzowanie Żydów przez urzędników królewskich, także często zadłużonych, dających chętnie wiarę ich zeznaniom niż skargom dłużników, których zresztą nierzadko osadzano w areszcie na wniosek lichwiarzy. Sam Kazimierz także chętnie korzystał z usług krakowskich bankierów żydowskich. Według Schipera na 120 rodzin żydowskich mieszkających wtedy w Krakowie, lichwą zajmowało się około 20. Poza stołecznym Krakowem żydowscy bankierzy nie byli specjalnie liczni ani obrotni. Często próbowano rozgraniczyć sfery aktywności na mocy umowy patrycjatu krakowskiego z żydami w 1485r. ale bez skutku. Podobną umowę trzy lata później we Lwowie - wprowadzono w życie. Ostatecznie w 1489r. wymuszono na Janie Olbrachcie wydanie dekretu, nakazującego Żydom opuszczenie miasta, pozwolono im jednak osiedlić się na nieodległym Kazimierzu.
- W następnym stuleciu zamknięto też kwartały żydowskie w Poznaniu i w Lwowie. Obrotnych kupców żydowskich można było spotkać w XV i XVI w w Poznaniu i Kaliszu, w czerwonoruskim Lwowie oraz wołyńskim Łucku. Od końca XVI w specjalnością kupców ormiańskich i żydowskich stała się obsługa polskiego odgałęzienia szlaku lewantyńskiego. Zyski z handlu inwestowano w przedsięwzięcia bezpieczniejsze, których powodzenia zwykle strzegła powaga państwa. Prawdziwych fortun dorobili się jednak nieliczni, większość Żydów utrzymywała się z rzemiosła, drobnego handlu i kredytu w aparacie fiskalnym a te zajęcia rzadko wiodły do bogactwa.
od końca XV wieku Żydzi coraz mocniej angażowali się w prowadzoną przez szlachtę gospodarkę folwarczną, brali w arendę karczmy, młyny, browary i gorzelnie, kredytowali kontrakty zbożowe i handel drewnem lub samodzielnie organizowali dochodowe przedsięwzięcia np. wypalanie węgla drzewnego. Miało to wiele konsekwencji: po pierwsze osadnictwo żydowskie posuwało się coraz dalej na wschód, coraz chętniej osiedlali się w miastach prywatnych i wsiach. Po drugie stopniowo wypierano chrześcijańskich mieszczan z drobnotowarowego rynku wiejskiego oraz często oddalonych od miast dworów szlacheckich. W końcu XVI wieku, w państwie Jagiellonów mieszkało ok. 75 tysięcy Żydów a sto lat później było ich już ponad 200 tysięcy!
w Polsce o głębokim zdecentralizowanym ustroju, także żydzi mogli liczyć na sporą autonomię. Wieloetniczna Rzeczpospolita była stosunkowo tolerancyjna w kwestiach wyznaniowych. Nigdy też nie zanikły stare separatyzmy regionalne, szczególnie rywalizacja między rodami litewskimi i koronnymi. Decydujący o najważniejszych kwestiach naród szlachecki, strzegąc swoich interesów materialnych nie dopuszczał do rozbudowania aparatu państwowego, szczególnie kontrolując finanse. Szlachta płaciła podatki nieregularne, zgodnie ze swoją wolą, pobór oddając w dzierżawę. Sprzężenie tych okoliczności sprawiło iż w 1580r. został ustanowiony sejm żydowski przez Stefana Batorego (waad arba aracot - Sejm Czterech Ziem) mający pomóc w regularnym zbieraniu podatków. Później przekształcił się w naczelny organ samorządu żydowskiego, uprawniony do rozstrzygania spraw Żydów w skali całego kraju. Przy Waadzie, działał trybunał wydający wyroki w najbardziej pokrętnych sporach między samymi żydami. Dla wspólnego dobra podejmowano uchwały przeciwzbytkowe, zbierano ofiary na pomoc dla Żydów palestyńskich i na miejscowych ubogich. Obok marszałka sejmowego (sztadlana), najbardziej wpływową pozycję mieli syndycy. Często na ten urząd wybierano serwitorów królewskich, wśród których zdarzały się takie osobistości jak Fiszel Lewkowicz, faktor (pośrednik) Augusta II i Jana III Sobieskiego.
Samorząd żydowski w Polsce ze swoją trzystopniową strukturą (kahały, ziemstwa i Waad, od 1623r. osobny sejm mieli Żydzi litewscy) i bardzo szerokimi uprawnieniami fiskalnymi oraz prawem do rozstrzygania spraw własnych, był fenomenem w skali europejskiej. Nie przetrwał jednak ze względu na kryzys ekonomiczny, jaki dotknął ogół żydów w poł XVIII wieku (zniesiony został w 1764r.)
między XV a XVI w, żydzi uzyskali rozległą autonomię. Stanowili ważne ogniwo w gospodarce krajowej. Uważano czasami, że ich status jest równy szlacheckiemu. Przed rozkwitem renesansu, krakowskie środowisko uniwersyteckie dobrze się orientowało w żydowskim dorobku kulturalnym, studiowano tam dzieła Majmonidesa, Eliasza del Gedigo, Abrahama ibn Ery. Sławą cieszyli się rabini i lekarze. Drugie i trzecie pokolenie wyzbywało się cech typowych dla imigrantów, wykształciło się, bogaciło, próbowało coraz to nowych zawodów. Niektórzy odchodzili od tradycyjnych obyczajów, tworzyli własne centra intelektualne i sanktuaria. Jeszcze w XV wieku rabini niemieccy patrzyli z góry na polskich współbraci, nazywając ich nieukami. Natomiast w XVI wieku polscy żydzi mogli być już dumni z tego co w tradycji żydowskiej najważniejsze: legionu zdolnych komentatorów Tory.
W tymże wieku sięgają tez początki piśmiennictwa w języku żydowskim (jidysz) w 1534 r Krakowie dzieła Aszera Anczla - książki pomagające lepiej zrozumieć biblię hebrajską (Mirkewet ha Miszne). W latach 70 i 80 XVI w także w Krakowie wydano tłumaczenia wybranych ksiąg ST. Z 1622r. pochodzi trzecie wydanie krakowskie, najpoczytniejszej książki w jidysz „Cena U-Reena” (biblia kobieca) napisanej przez Jakuba, syna Izaaka Aszkenazego z Janowa. Dużą popularnością cieszyły się także tłumaczone na jidysz romanse rycerskie i mieszczańskie. Z moralitetów o tematyce agadycznej (ustna tradycja żydowska) niewiele zachowało się do dzisiaj. Niewiele też zachowało się hebrajsko i żydowskojęzycznych rękopisów i starodruków, tak dzieł świeckich jak i prac o tematyce religijnej, należących do kanonu rabinowego i ezoterycznych rozważań kabalistycznych.
dobre przyjęcie, z którymi żydzi zetknęli się w Polsce, wcale nie oznaczało, że ich życie toczyło się bez konfliktów. Narastały sprzeczności między chrześcijańskim a żydowskim mieszczaństwem. Mieszczanie posługiwali się argumentami o wyższości moralnej chrześcijaństwa, kontakty z niewiernymi traktowali więc jako grzech. Ci, którzy odrzucili Zbawiciela, musieli być z gruntu źli a źródło tego zła tkwiło w Talmudzie, dziele napisanym specjalnie antychrześcijańską intencją. W ludowych bajaniach na temat jego treści przeplatały się rozmaite wątki np. o nakazie zabijania młodego chłopca w okresie święta Pesach, by jego krwi użyć do wypieku mac, o pożytku z kradzieży hostii, z której też można było utoczyć - jeśli się szczerze wierzyło w transsubtancję - zakazanej dla Żydów krwi. W „Kronice Oliwskiej” zanotowano, że przyczyną wybuchu zarazy w 1349r. było zatruwanie przez Żydów studzien. Oskarżenia antyżydowskie wybuchały najczęściej w następstwie pożarów, które spalały drewnianą zabudowę miast i miasteczek.
w połowie XVII w Polska przestała być dla Żydów krajem bezpiecznym. Protekcja magnaterii, zamożnej szlachty zależała od doraźnych okoliczności. Dopóki byli przydatki - sprzedawali pańską wódkę, zboże, woły - liczono się z ich potrzebami. Broniono z reguły swoich żydów, próbując na zjazdach sejmowych obarczyć nadzwyczajnymi podatkami mieszkańców innych województw. W miarę rozwoju ideologii sarmackiej utrwalał się negatywny stereotyp zbiorowy całej nacji. Zwycięska w walce z protestantami kontrreformacja katolicka, w Żydach odnalazła kolejnego groźnego wroga `prawdziwej' wiary. W powstających w tym czasie pamfletach antyżydowskich narzekano na ich monopolistyczną pozycję w handlu, rozpijanie chłopów w karczmach, brak szacunku dla religii panującej i sojusze z jej wrogami, arianami czy Turkami. Bardzo licznych na Wołyniu i Podolu żydowskich dzierżawców i arendarzy nikt nie bronił przed gwałtami kozackimi. Nikt ich specjalnie nie szanował, wysługiwali się szlachcie i angażowali w każdy intratny interes. Ruchliwi we wszystkich tych interesach Żydzi sprawiali wrażenie, że są wszechobecni. Żyd - lękliwy, by móc przeciwstawić szlachcica, nie mógł być też zdolny do jedynej wartościowej pracy: na roli, a jeśli już był solidarny to w złej sprawie, przeciw chrześcijanom.
Polskie Kresy nie zaznały prawdziwego spokoju aż do końca istnienia Rzeczypospolitej szlacheckiej. Przemarsze wojsk polskich i obcych w czasie wojny północnej ciągłe obleganie miast i ruchawki chłopskie, w tym najbardziej krwawe zamieszki na Ukrainie zwane hajdamaczyzną i zryw szlachty - konfederacja barska, całkowicie zanarchizowały tę część kraju. Niepewność, nieufność wobec sąsiada sprzyjały poszukiwaniom w mistyce i ruchach mesjańskich. Mistyczna interpretacja własnej tradycji, wskazującej sens istnienia świata była praktykowana przez adeptów „tajnej nauki” czyli kabały (dosłownie: tradycji). W końcu XIII w Mojżesz Baal Szem Tow z Leonu ogłosił „księgę blasku” a w XVI w działający w Safedzie w Galilei Izaak Luria Askenazy rozwinął i upraktycznił jego nauki. Przekonał swoich zwolenników że aby autentycznie zjednoczyć się z Bogiem żydzi musza żyć w ascezie, w ciągłym mistycznym uniesieniu, któremu towarzyszy rygorystyczne przestrzeganie przepisów rytualnych. Tak właśnie nauczali wszyscy kabaliści. Wielkie wojny XVII w i ofiarę jaką złożyli żydzi, można było interpretować jako bezpośrednią boską ingerencję w dzieje aby po raz kolejny poddać próbie naród wybrany. Po takim doświadczeniu mogła zacząć się era mesjańska. W Tureckiej Smyrnie w 1665r. objawił się Mesjasz Sabbataj Cwi. Polscy żydzi zareagowali entuzjastycznie - wielu porzuciło sklepy i warsztaty, wysyłano posłów do Turcji po wskazówki. Obnoszenia wizerunku Sabbataja w procesjach zakazał Jan Kazimierz w 1666r. Nieoczekiwanie Sabbataj w Adrianopolu przeszedł na islam. Żydzi przeżyli gorzki zawód, o fałszywym mesjaszu wszędzie dyskutowano. Przemieniona została kabała, tzn w jej praktycznej odmianie wiele miejsca zajmowały nieczyste duchy, demony zrodzone z grzesznych ludzkich myśli i uczynków, upiory. Obronić człowieka mogły jedynie amulety i zaklęcia, udział w egzorcyzmach, odprawianych przez `świętego' będącego w stanie łaski. W środowisku sabatajskim praktykującym kabałę wychował się Jakub Lejbowicz Frank, założyciel sekty kontrtalmudycznej. Odrzucił całkowicie Talmud, uznał trójjedność osoby boskiej i porzucił nadzieję na przyjście mesjasza. Wyklęty i odrzucony oddał się w opiekę biskupa Mikołaja Dembowskiego który zachęcił go do kilku publicznych dysput z ortodoksyjnymi żydami licząc, że będą chcieli przyjmować chrzest. Oni jednak opierali się skutecznie. Frank i jego najbliżsi ostatecznie zdecydowali się na apostazję (ojcem chrzestnym Franka został August III). Herezja Franka była zbyt skomplikowana doktrynalnie, nadmiernie ezoteryczna by poważnie zagrażać żydowskiej ortodoksji. Fermenty społeczne znalazły ujście w innym bardziej masowym ruchu religijnym - chasydyzmie. Rozrzuceni po licznych zimiach szczególnie ukraińskich i białoruskich, kahałach i osadach wiejskich żydzi buntowali się przeciw arbitralnym wyrokom rabinów. Coraz mniejsze stawały się szanse na sukces w życiu doczesnym, toteż wielu zwracało się ku sprawom boskim. Boska energia docierała do żydów przez cadyka (męża sprawiedliwego) obdarzonego mocą czynienia cudów i odsłaniania niezgłębionych tajemnic boskiego dzieła stworzenia. Cadyk, wybrany przez Boga był doskonały, na nim ciążył obowiązek przekazania ustnej Tory. W początkach XIX stulecia ruch chasydzki panując już niepodzielnie wśród żydów z małych miasteczek, rozpoczął ofensywę w dużych miastach, gdzie starł się z rosnącym gronem zwolenników haskali, żydowskiego odrodzenia kulturalnego i cywilizacyjnego. Mimo wszelkich przeciwności społeczność żydowska powiększyła się znacznie w tym okresie zachowując swoją tożsamość religijną i w dużym stopniu etniczną. Na żydach ciążyła nieustannie konieczność dopasowywania własnych możliwości i oczekiwań do wymagań stawianych przez silniejsze otoczenie, dbali więc o to by nie dopuścić do zaatakowania podstaw żydowskiej odrębności.
Polscy Żydzi jako całość - grupa rytualna, klasa, stan czy też kasta społeczna wyszli z tych zmagań zwycięsko i wkroczyli w epokę nowożytną w wyrobionym poczuciem jedności, wspólnoty losu, nie zakończonej misji.
Jerzy Wyrozumski, Żydzi w Polsce średniowiecznej
1