Użytkowanie ziemi i kształtowanie obszarów wiejskich

- zagadnienia na egzamin

1. Wieś, miasto, miejscowość - rozróżnienie w oparciu o przedstawione definicje

Wieś jest to całość funcjonalno przestrzenna składająca się jak każda jednostka osadnicza z ludzi, jednego lub kilku domów mieszkalnych, podwórzy(tj placów z budynku mieszkalnego i gospodarczego) dróg i wszelkiej innej infrastruktury. Każda wieś składa się z obszaru zabudowanego i rozłogów i ma określone granice, naturalne np. w postaci lasu, barier górskich lub granicami mogą być poszczególne pola danej wsi. Każda osada mająca większość ludności trudniącej się praca na roli i czerpiącej z tej pracy podstawy egzystencji, niezależnie od liczby mieszkańców jest wsią.

Jednostka osadnicza o zwartej i rozproszonej zabudowie istniejących funkcjach rolniczych lub związanych z nimi usługowo turystycznych nie mających praw miejskich lub statusu miasta.

Miejscowości w obrębie wsi może być bardzo wiele.

Miejscowość to każdy samoistny zbiór budynków mieszkalnych i niemieszkalnych odróżniający się od sąsiednich nazwą własną lub przymiotnikiem, rodzajem osiedla.

Miasto historycznie ukształtowana jednostka osadnicza charakteryzująca się dużą intensywnością zabudowy, małą ilością terenów rolniczych, ludnością pracującą poza rolnictwem (w przemyśle lub w usługach) i mająca prawa miejskie.

2. Rozmieszczenie osadnictwa wiejskiego w Polsce - wielkość i liczba wsi w ujęciu regionalnym

39% ludności wiejskiej w Polsce

Najwięcej wsi w Polsce na Mazowszu.

Dużo wsi ale małych rozmiarów Łódzkie.

Duże i ludne wsie Małopolska, Podkarpacie, południowa część województwa Śląskiego.

3. Rodzaje osadnictwa pod względem czasu trwania i rodzaju zajęć ludności - -

• Efemeryczne jest to osadnictwo krótkotrwałe, chwilowe użytkowanie od 1 do kilku dni, częsta zmiana lokalizacji, grupa wędrowna, plemiona, polowanie , zbieractwo, Afryka.

• Tymczasowe łowiectwo, pory roku, nomadzi, półpustynie, podzwrotnikowa część lasów subborealnych. Rozróżniamy: sezonowe, okresowe ( Czukczucy, Eweni)

• Półstałe (semipermanentne) forma osadnictwa ściśle związana z warunkami przyrodniczymi. Możliwość stałego uzyskiwania pożywienia. Trwa od kilku do kilkunastu lat (wyjałowienie gleby - brak rekultywacji gleb wyczerpanie zapasów, ekstensywna eksploatacja, eksploatacja złota „miasta widma”) Osady rekreacyjne - sezonowe.

• Stałe np. w pobliżu wielkich rzek(Nil, Eufrat, Tygrys), gdzie znajdują się stale żyzne tereny, udoskonalenie technik nawożenia - rewolucja.

4. Gospodarka żarowa

Żarowa gospodarka, gospodarka łazowa, system ogniowy, pierwotny system uprawy polegający na wypalaniu lasu i uprawie na pogorzelisku. Po wyczerpaniu się naturalnych składników gleby potrzebnych do wzrostu zbóż, przy zmniejszaniu się plonów, porzucano dotychczasowe stanowisko uprawy i przenoszono się na nowe.

5. Kopieniactwo

Kopieniactwo, prymitywna forma uprawy ziemi, polegająca na powierzchniowym spulchnianiu gruntu i sadzeniu roślin w płytkie dołki, znana już od neolitu, stosowana do dziś w niektórych krajach tropikalnych.

6. Wieś na prawie niemieckim (pojęcia: zasadźca, wolnizna, ława)

Lokacja (założenie) wsi następowała w wyniku umowy pana z zasadźcą.

Zasadźca był pośrednikiem między panem, a ludźmi zamieszkującymi teren lokacji. Był to zwykle człowiek z pewnym doświadczeniem kupieckim. Na czele wsi stał sołtys ( z reguły zostawał nim zasadźca) miał kilkułamowe gospodarstwo wolne od czynszu i innych dochodów.

Dla ułatwienia chłopom zagospodarowania otrzymanej ziemi obejmowała ich wolnizna - to liczba lat zwolnienia osadników od wszelkich obciążeń (służb, czynszów, danin, robót i powinności) na rzecz właściciela gruntów.

Sołtys sprawował sądy przy pomocy Ławy złożonej z kilku chłopów. Była ona dla chłopów sądem pierwszej instancji. Od wyroków ławy przysługiwało stronom prawo odwołania sie do pana - właściciela wsi.

7. Wieś na prawie wołoskim (szerzej: kolonizacja wołoska; pojęcia: kniaź, watra)

Kolonizacja wołoska - fala migracji i osadnictwa na obszarze Karpat, trwająca od XIII do XVI wieku. Od XII wieku wołoscy pasterze zamieszkujący tereny na południe od Dunaju przemieszczali się na północ i zachód. Prawdopodobnie presja spowodowana zajmowaniem Bałkanów przez Turków skłoniła część klanów wołoskich do wędrówki jeszcze bardziej na północ i zachód i osiedlania się na terenach obecnej Ukrainy, Polski, Węgier, Słowacji a nawet Czech.

Najsilniej na ludność polskich Karpat wpłynęli Wołosi w XVI w. Zaczęto wówczas zakładać wsie na tzw. Prawie wołościm, określającym zakres i sposób prowadzenia hodowli bydła, świń, kóz i owiec, zasady wypasów na halach i połoninach, a także rodzaj przywilejów oraz świadczeń i robocizn osadników.

Osadnicy wołoscy wpłynęli na kształt kultury dzisiejszych górali karpackich, zarówno materialnej jak i duchowej. Wnieśli i upowszechnili pasterstwo wysokogórskie, wpłynęli na rodzaj muzyki i plastyk.

Na czele wsi stał Kniaź, mający uprawnienia sądowe. Wyróżniano także naczelników dolin (Zborów), posiadających również własne sądownictwo nazywane sądami zborowymi lub strungowymi. Umiejscowione one były we wsi macierzystej - watrze.

8. Kolonizacja olęderska (przyczyny, formy osadnicze, rodzaje zabudowy, pojęcia: emfiteuza)

Przyczyny kolonizacji olęderskiej:

• Prześladowanie religijne w Niderlandach

• Sytuacja gospodarcza w Niderlandach

• Spustoszenie Prus po wojnie polsko-krzyżackiej i dążenie feudałów do zwiększenia zysków

Formy osadnicze:

W przypadku wsi na terenach osuszanych mamy najczęściej do czynienia z zabudową rzędową - gospodarstwa umieszczone są wzdłuż rzeki i poprowadzonej równolegle do niej drogi. Jeśli zaś głównym zadaniem kolonistów było wykarczowanie terenów leśnych, właściciel przeznaczał dla nich określoną przestrzeń, a osadnicy wybierali sobie odpowiednie miejsce na wyrąb i tam umiejscawiali swoje gospodarstwo. Prowadziło to do powstawania tzw. zabudowy kolonijnej i w efekcie wieś miała charakter rozproszony.

Jeśli chodzi o samą zabudowę, jej typ był silnie uzależniony od narodowości kolonistów. Wyróżnia się trzy jej rodzaje:

fryzyjski - budynki gospodarcze umieszczone pod wspólnym dachem z częścią mieszkalną pod kątem (np. w kształcie krzyża lub litery "L")

niemiecki - podobnie jak w przypadku zagrody fryzyjskiej, części gospodarcza i mieszkalna pod jednym dachem, ale zorganizowana w linii prostej (jeden długi budynek, tzw. Langhof)

polski - budynki gospodarcze i mieszkalne osobno, rozrzucone po zagrodzie najczęściej na planie czworoboku.

W początkowym okresie osadnictwa Dyderskiego ziemię przekazywano kolonistom w dzierżawę czasową, najczęściej na okres od kilkunastu do 60 lat. W późniejszych okresach często dzierżawę zmieniono w Emfiteuzę, nierzadko wieczystą. Dotyczyło to zarówno umów dzierżawnych jak i nowych lokacji osad Dyderskich. Taka dzierżawa była nie tylko wieczysta, ale też dziedziczona i zdobywana (bez uszczerbku dla interesów pańskich). Przy dzierżawie osadnicy płacili panu tzw. wkupne.

9. Przyczyny rozwoju folwarków na ziemiach polskich (pojęcia: rugowanie, pustka, pańszczyzna, pańszczyzna sprzężajna, załoga, przymus propinacyjny, czynsz)

W średniowieczu we włościach feudalnych obok wsi z gospodarstwami chłopskimi istniały niewielkie stosunkowo gospodarstwa pozostające w użytkowaniu pana, produkujące na potrzeby jego dworu, rodziny, czeladzi. Gospodarstwa te zwane Folwarkami zmieniły swoją funkcję - zaczęły produkować na zbyt. Produkcja towarowa folwarków przynosiła poważne dochody. Starano się je zwiększać, czemu sprzyjało rozszerzanie obszaru pół folwarcznych oraz tworzenie nowych folwarków.

Jednym ze sposobów zwiększania areału folwarcznego było rugowanie czyli usuwanie chłopów z ziemi lub przenoszenie ich na gorsze grunty.

Rozszerzenie powierzchni gruntów folwarcznych spowodowało wielkie zapotrzebowanie na siłę roboczą. Aby ją zapewnić, panowie narzucali poddanym obowiązek przymusowej pracy na gruntach pańskich. Tę rentę odrobkową nazywano Pańszczyzną. Pańszczyzna sprzężajna (ciągła) - chłopi uprawiali ziemię własnymi środkami, narzędziami i przy użyciu własnych zwierząt.

Chłopi ubożeli, ich gospodarstwa zaczynały się kurczyć, zmniejszyła się liczba zwierząt i narzędzi. Z tego powodu panowie musieli udzielać poddanym pomocy w postaci inwentarza zboża na zasiew. Była to tzw. załoga świadcząca o podupadaniu gospodarstw chłopskich.

Wobec ograniczonego eksportu chętnie przerabiano nadwyżki zbożowe na piwo i wódkę, zmuszając poddanych do ich nabywania. Wynikało to z przymusu propinacyjnego czyli obowiązku kupowania trunków wyłącznie w karczmie pańskiej, a tym samym propagując pijaństwo.

Czynsz - stałe świadczenie w pieniądzu lub w naturze składane przez chłopów pańszczyźnianych panu feudalnemu jako właścicielowi zwierzchniemu uprawianej ziemi. W tym czasie występuje powszechnie określenie "oczynszowanie", które oznaczało "ścisłe określenie ciężarów chłopa na rzecz pana, co ułatwiało chłopom swobodne dysponowanie nadwyżkami produkcji pozostałymi po uiszczeniu czynszów oraz ciężarów na rzecz państwa i kościoła... Również i właściciele dóbr byli najczęściej zainteresowani w oczynszowaniu, gdyż zwiększało ich dochody... dawało im do ręki tak pożądany pieniądz.

10. Przestrzenne aspekty rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w Polsce

• Do sąsiednich Niemiec Polska mogła eksportować bydło rzeźne

• Spływ na Wiśle ułatwiał przewóz towarów masowych (zboże, drewno) do wybrzeży Bałtyku, a stamtąd drogą morską do zachodniej Europy

11. Reformy agrarne na ziemiach polskich (ogólne cele i kierunki działań, różnice między zaborami)]

Zabór austryjacki - UWŁASZCZENIE

• 1848r. zniesienie pańszczyzny

• Wszyscy chłopi posiadający ziemię zostali uwłaszczeni, panowie mieli otrzymać odszkodowanie

• Obok wielkiej własności ziemskiej, pozostało w Galicji wiele gospodarstw chłopskich małych, a nawet karłowatych, pozostała także rzesza bezrolnych

Zabór rosyjski:

• Wolno postępujące zmiany umożliwiały rugi chłopskie, co spowodowało wzrost ludności bezrolnej

• Zmiany polegały na powolnym oczynszowaniu

• Pod wpływem wydarzeń w Galicji w 1846 roku zabroniono rugów

12. Powstanie spółdzielczości wiejskiej na ziemiach polskich

Na wsiach upowszechniła się przede wszystkim spółdzielczość kredytowa, zapewniająca bezprocentowe pożyczki i chroniąca tym samym przed wyzyskiem lichwiarzy. W Galicji popularne stały się spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe tzw. kasy Stefczyka

Spółdzielnie te posiadające swoją centralę finansową odegrały wielką rolę w obronie polskiego stanu posiadania

13. Pojęcie rozłogu i siedliska

Rozłóg określona przestrzennie (pod względem kształtu, zasięgu, granic, wielkości) ziemia gospodarstw rolnych (pola, pastwiska, lasy).

Siedlisko miejsce stałego czyjegoś zamieszkania, przebywania - miejsce zamieszkania ludności wiejskiej (środowisko mieszkalne). W znaczeniu osadniczym siedlisko oznacza dom mieszkalnych, lub więcej wspólnych budynków mieszkalnych. Łącznie z przyległymi budynkami i parcelami.

14. Wsie łanowe (pojęcia: łan)

Inaczej łańcuchówki lub wsie łanów leśnych.

Zorganizowane tak, że każda rodzina osadnicza otrzymywała swój dział gruntu: indywidualnie karczowany i później uprawiany. Osią wsi typowej, raczej dla terenów górskich był potok po którego obu stronach biegły drogi, a dalej, w miejscu dogodniejszym - znajdowały się domostwa. Przestrzeń środkowa - nawsie - użytkowanie wspólnotowe.

Łan dawna jednostka podziału pól wspólnoty w średniowiecznej Europie Zachodniej. Jednostka ta służyła pomiarom powierzchni i długości ziemi przeznaczonej pod zasiewy, zgodnie z przywilejem nadanym osadnikowi przez głowę panującą z przeznaczeniem do uprawy. W Polsce i w Czechach od XIII wieku była to jednostka miernicza dla określania rozmiarów podstawy uposażenia chłopa osadzonego na wsi na prawie niemieckim.

Podobnie jak czeski lán polski łan wywodzi się od wyrazu Lehen występującego w języku staro-wysoko-niemieckim oznaczającego pierwotnie lenno (dzierżawę ziemi). Obszar 1 łana odpowiadał powierzchni średniej wielkości chłopskiego gospodarstwa feudalnego. Łan dzielił się na zagony, te z kolei na skiby.

15. Wsie niwowe (pojęcia: niwa) (uprawiane zbiorowo)

Sama wieś zajmowała niwę domową (wg niektórych autorów zwana siedliskiem) położona najczęściej blisko wody, korzystnie w stosunku do wiatru i nasłonecznienia. Natomiast grunty orne zgodnie z systemem trójpolowym (jare, ozime, ugór), dzielono na 3 pola i każdy z osadników dostawał swój udział. W związku z tym pola musiały być uprawiane jednocześnie w tym samym zakresie (równoczesna orka, żniwa itd.)

Niwa "to, co styka się (z) polem, co przylega do pola"; w systemie wiejskiej gospodarki feudalnej jednostka służąca celom obrachunkowym i ewidencyjnym. Podział gruntu na niwy mógł np. wynikać z typu łanowego pomiarów powierzchni, tzn. że niwa złożona była z parcel o wymiarach łanu. Zbiór działek własnościowych kmieci na wsi, dzielona na części łana.

16. Ewolucja systemów pól : jedno- dwu- i trójpolówka

Jednopolówka - pierwotny sposób użytkowania rolniczego pola polegający na obsiewaniu pola corocznie aż do spadku żyzności pola w wyniku zmniejszenia składników odżywczych, rozwoju patogenów oraz uciążliwych chwastów. Pole wyczerpane porzucano lub ugorowano przez nieokreślony z góry czas.

Jest to najstarszy sposób użytkowania pola przed systemami opartymi na podziału pól z systemem zmianowania.

Dwupolówka - przemienna forma uprawy dwóch pól. Jedno pole obsiewano zbożem jarym lub ozimym, a drugie ugorowano, aby zapobiec nadmiernemu wyjaławianiu gleby. W kolejnym roku uprawiano pole poprzednio ugorowane. Dwupolówka rozwinęła się w następstwie systemu żarowego lub jednopolowego. W Polsce dopiero około XIII wieku powoli zaczęła ustępować miejsca bardziej skomplikowanej trójpolówce

Trójpolówka - sposób uprawy roli polegający na podzieleniu pola na trzy części. Każdego roku uprawiane są tylko dwie z nich, a trzecia ugoruje, co pozwala na "odpoczywanie" ziemi. Jedno pole obsiewano jesienią zbożem ozimym, drugie obsiewano wiosną zbożem jarym, a trzecie pole ugorowane stanowiło pastwisko.

Co roku zmieniano kolejność upraw na poszczególnych polach. Ugorowano ziemię, która wiosną obsiana była zbożem jarym dojrzewającym później niż ozime. Po zbiorach jarki pole stawało się pastwiskiem do jesieni następnego roku, kiedy obsiewano je oziminą. Grunty całej wsi podzielone były na 3 części, a poszczególni właściciele mieli udział w każdej części. Wymuszało to wspólną pracę zwłaszcza przy żniwach. W Polsce trójpolówka pojawiła się w II połowie XII wieku, zaczęła się upowszechniać w wiekach XIII i XIV w związku z rozwojem lokacji na prawie niemieckim. W Polsce trójpolówkę wprowadzili cystersi.

Od wieku XVIII ugór zaczęto zastępować uprawą roślin okopowych (rzepa, brukiew, burak, ziemniak) i motylkowych (koniczyna, łubin, wyka).

17. Typy rozłogów (wybrane, najbardziej charakterystyczne):

• Niwowołanowy (DŁUGOPASMOWY?) jest to typ związany z osadnictwem na prawie niemieckim (okres od XIII w do połowy XV w) Składający się z 3 do 5 niw (minimum 3 bo trójpolówka) o długości powyżej 200 m. Są to wsie ze zwartym siedliskiem o lokacyjnym lub regulacyjnym pochodzeniu.

• Leśnołanowy (DŁUGOPASMOWY) jest to typ związany z osadnictwem na prawie niemieckim (okres od XIII w do połowy XV w) Pierwotnie wyróżniał się długimi zwykle 2 km, i szerokim około 110 m pasmami z siedliskami luźnymi, rozwleczonymi wzdłuż drogi. Układ w wyniku nowej lokacji.

Rozłogi niwołanowe i leśnołanowe były wzorcami z zachodniego prawa. Ich występowanie nie oznacza osadnictwa na surowym korzeniu z osadnikami z zachodu.Tymi wzorami przekształcono istniejące wsie nieregularne na niwołanowe oraz przekształcono leśnoładowe osady w starym osadnictwie.

• Folwarczno-niwowy wielkoblokowy Tworzą je własności folwarczne i chłopskie (duże i małe) wymieszane, które nie były separowane, bo było to wygodne dla wielkiej własności, która miała prawo do renty feudalnej, co łatwiej się realizowało w szachownicy organizowanej trójpolówką. Układ wielkoblokowy tworzą:

1. bloki o wielkości powyżej 10 ha do 100 ha mające jednego właściciela, często nieregularne.

2. Zwarte siedliska - czasami osiedla samotnicze oddalonej od większej wsi - rozłóg powstały na drodze lokacji, regulacji lub zagospodarowania opuszczonych gospodarstw.

• Blokowy kolonijny osadnictwo olęderskie. Własność gospodarstw występuje tu w 1 działce. Parcele mają regularne kształty z siedliskiem rozproszonym samotniczym.

• Rumunkowy jest to modyfikacja typów kolonijnych. Rozwijający się wzór wsi olęderskich. Popularny w obszarach leśnych. Tzw. Obrastanie polaniarskie zwartych starych wsi. Rozłóg rumunkowy wyróżniał się jednym zwartym polem, podzielonym na 3 pola (każdy miał własną trójpolówkę, bez przymusu uprawnego) z wyraźnym ograniczeniem poszczególnych samotni, umiejscowieniem zagrody w środku pola, powstaniem samotni poza wsią starszą, która była zwykle częścią starej wsi.

• Radialny-promienisty podczas akcji kolonizacyjnej pod koniec XVIII w. był to wariant planistyczny do zastosowania w mało zróżnicowanych warunkach terenowych. Idea radialnego rozłogu na początku XIX w. wykorzystano we wstępnych pracah separacji i komasacji gruntów w związku z uwłaszczeniem. Typ radialny jest nazywany pseudoleśnołanowym, ponieważ pola stanowiły jedno pasmo (nieregularne) najczęściej trapezowe, o długości do 2 km z zagrodą na początku. Typ był związany z osadnictwem skupionym (z ulicówkami) Działki miały różne wielkości (do 20 ha) i były odseparowane od własności. Typ radialny wynikał z pospiesznie przeprowadzonego uwłaszczenia separacji gruntów na wsi. Nie uwzględniono szacunków (gleb) był ekonomicznie nieuzasadniony (mimo walorów technicznych), dlatego zastąpiono do później typem koniecznej szachownicy.

18. Wsie zwarte, wsie rozproszone, wsie rozwleczone (wyjaśnienie pojęć, podanie przykładów, umiejscowienie w przestrzeni Polski, uwarunkowania rozwoju)

• Wsie zwarte - takie w których co najmniej 2/3 ogólnej liczby zagród oznaczonych na mapie w skali 1:25000 symbolem bloku znajdują się w bezpośrednim sąsiedztwie w odległości 20 m (nie więcej niż 45 m) Pozostała część wsi może mieć charakter zabudowy luźnej lub rozproszonej. Grupę wsi zwartych tworzą wielodrożnice, okolnice, owalnice, widlice i wsie okrągłe. Np. Jamno koło Koszalina(okolnica duża)

• Wsie rozproszone do osiedli rozproszonych zaliczono wszelkie zagrody leżące w odległości większej niż 150 m (od tej odległości głos ludzki nie jest słyszalny) od wsi zwartej lub luźno skupionej oraz wszystkie gospodarstwa wsi, której cały układ jest rozproszony, mimo, że nieraz odległości między gospodarstwami były mniejsze. Małe skupienia, przysiółki, małe folwarki, do 5 domów mieszkalnych zaliczono do osiedli rozproszonych. Natomiast nie wliczono tu tzw. Luźnej zabudowy rzędowej. Jeżeli gospodarstwa były rozmieszczone wzdłuż drogi, ale w znacznych od siebie odległościach: 100-150 m, uważano je za osiedla rozproszone. Osiedla wiejskie rozproszone obejmują wszystkie wsie o dużym rozproszeniu. Odległości między zagrodami lub grupami budynków kształtują się w granicach 120-180 m, we wsiach tego typu w 1/3 zagród mogą występować skupienia zagród.

Grupa ta dzieli się na 3 typy:

1. Regularne - których zabudowa wypełnia(pokrywa) w całości obszar danej wsi (kryterium powierzchniowe), lub takie, których zabudowa rozrzucona jest regularnie wzdłuż geometrycznie rozmieszczonych dróg np. typ kolonizacyjny, kolonie sznurowe wzdłuż stoków (kryterium osiowe)

2. Nieregularne - inaczej bezładne, których osiedla wiejskie rozproszone nie mogą być zakwalifikowane do typu regularnego - bezładna struktura przestrzenna zabudowy.

3. Wsie stanowiące pojedyncze gospodarstwa wielkoobszarowe. Do tego typu zalicza się jednostki sieci osadniczej składające się z samodzielnych gospodarstw różnych wielkoobszaró (PGR-y, spółdzielnie), przy czym ważne jest istnienie odrębnej nazwy danej jednostki osadniczej

• Wsie rozwleczone Nazywa się je skupionymi z domieszką rozproszonych. Grupa ta obejmuje wsie o skupionej strukturze przestrzennej ale o wyraźnie luźnej zabudowie. W skupieniu powinno występować co najmniej 2/3 ogólnej liczby zagród (śr. Odległości 50-70 m, nie przekraczają zaś 100 m) przy czym mogą występować również zagrody oznaczone symbolem bloku, około 1/3 nieco poniżej tej liczebności jeśli są rozrzucone w kilku odległych od siebie zespołach. Wsie rozwleczone dzielą się na:

1. Sieć rzędówek luźnych, długich osiedli rozproszonych nowszego pochodzenia, powstałych w wyniku reform rolnych i wylesienie (XIX i XX w)

2. Sieć dużych wsi skupionych w dolinach ze znacznym rozproszeniem na zboczach i peryferiach wsi

3. Sieć małych wsi i przysiółków ze znaczną domieszką osiedli rozproszonych

4. Nowszego pochodzenia, mały stopień koncentracji osadnictwa

Np. łańcuchówka, rzędówka?????

19. Typy wsi:

• Owalnica wieś o kształcie wrzeciona składająca się z 2 gęsto zabudowanych łukowato zbiegających się ulic od 0,5 do 2 km długości. Między którymi znajduje się staw lub plac wolny albo zabudowany. Wsie tego typu są formą reprezentowania osad dość często spotykaną na Pomorzu i Ziemiach zachodnich. Stanowią przykład wsi o idealnym powiązaniu z rzeźbą terenu lub też nie wykazujących większego związku z rzeźbą terenu, insynuującą podstawę założenia wsi wg zaprojekowanego planu przewidującego zamknięta wieś placową.

• Okolnica sprzed XIII w. Szczególny przypadek osiedli wiejskich. Potrzeba, którą ją stworzyła wynikała ze złożonej funkcji, jaką pełniło osiedle. Jest to typ wsi o bardzo starych., mających przeznaczenie zarówno osadnicze jak i obronne. Położone zwykle z dala od najważniejszych linii komunikacyjnych i zamieszkałych terenów. Zajmowały obszary ustronne. W zach. Polsce występowały wśród rozległych bagnisk lub ustronnie położonych i niezamieszkałych wysoczyznach równinnych. Przykładem jest wieś Tkacz. Wieś o małych rozmiarach, której zwarto stojące domy są usytuowane w krąg lub podkowę, dookoła placu. Zagrody są otoczone parkanami, a dalej wachlarzowato rozciągają się działy pól z niwowym układem parcel. Pierwotnie wieś, taka miała tylko 1 wejście zamykane bramą. Okolnica nowoczesna składała się z osiedla głównego i gospodarstw rolnych, zabudowanych na fermach lub dużych działkach ornych wzdłuż drogi okolnej biegnącej kolisto lub eliptycznie dookoła ośrodka głównego wsi .

• Placowa sprzed XIII w. typ wsi budowanej wokół centralnego placu, zwarte zabudowania tworzą zamknięty pierścień z jednym lub dwoma wejściami do wsi. Plac o zróżnicowanym kształcie (owalnym, eliptycznym) zwany nawsiem zabudowany, ale wyłącznie funkcjami wspólnymi dla wszystkich mieszkańców, jak staw, cmentarz, kościół. Rozróżniamy:

1. Wieś prostokątnoplacową

2. Wieś trójkątnoplacową (trójkąt powstałw skutek rozwidlenia dróg wychodzących z centrum osiedla. Drogi stanowią osie zabudowy.

• Ulicówka sprzed XIII w. Wieś składająca się z 2 zwartych niezbyt długich (0,5 - 2 km) szeregów domów położonych po obu stronach drogi. Domy są zwarte w pobliżu środka obszaru. Zawoja, najdłuższa wieś Polski

• Szeregówka odmiana ulicówki. Cechuje ją duża regularność. Powstała w wyniku reformy widocznej w XVI w. , w woj. Białostockim. Tego typu wieś składa się z 2 szeregów domów stojących zwarcie wzdłuż drogi. Szeregi domów wraz z zagrodami tworzą regularny czworokąt. Od wsi rozchodzą się prostopadle drogi. Jest to inaczej ulicówka prosta, gdzie ogrody i zabudowania ograniczone są regularnie Szeregówki występowały często jako zespół małych ulicówek, których drogi wewnętrzne dochodziły prostopadle do łączącej ja magistrali. Należy przyjąć, że szeregówka jest to ulicówka regularna.

• Wielodrożnica wieś zwarta zabudowa wzdłuż, kilku najczęściej krętych i splątanych ulic, wykazujących ściślejsze powiązanie z rzeźbą terenu. Poszczególne gospodarstwa są rozmieszczone we wsi dość luźno, a domy umiejscowione chaotycznie. Część gospodarstw łączy się z główną drogą, splot małych dróżek o większym lub mniejszym znaczeniu. Struktura zabudowy wsi wynika z dostosowania się do ukształtowania terenu. Każdy właściciel zagrody starał się wybrać korzystne usytuowanie w stosunku do zboczy wysoczyzny, niecki lub doliny rzecznej. Są to wsie nieregularne (bezładne) czyli wielodrożnicowe o charakterze zwartym , a więc odległości pomiędzy zagrodami nie większa niż 20 m. Inaczej kupówka. Wielodrożnica powstaje np. z rozwoju wsi ulicowej.

• Widlica najprostsza forma wsi, zaliczana do wielodrogowej. Stanowi ona formę przejściową od wsi ulicowej do wielodrogowych. W rzucie poziomym przypomina wieś o kształcie drabiny lub wideł powstają w wyniku połączenia przecznicami dwóch ulicówek. Ma zwartą zabudowę wzdłuż 2-3 dróg ułożonych w kształcie litery „X”

• Łańcuchówka typ wsi zakładanej w średniowieczu na prawie niemieckim na zalesionych obszarach górskich, forma ta była rozpowszechniona w okresie kolonizacji przedkarkonoskiej części Śląska, południowej Małopolski oraz Rusi Halickiej (XII-XV wiek). Zagrody znajdowały się po obu stronach drogi, która przebiegała zazwyczaj dnem doliny. Każda zagroda zbudowana była na własnym łanie wykarczowanego pola, który odchodził od głównej drogi. Dalej przechodził w należący do tego samego gospodarza płat lasu (stąd druga nazwa wieś leśno-łanowa), który biegł aż do działu wód stanowiącego granicę wsi. Przeciętnie jedno ogniwo stanowi działka o wymiarach 100 x 2000 m

• Rzędówka inaczej ulicówka o znacznych odstępach między domostwami. Rzędówka zwykłą to wieś o różnej długości od 0,5 km do kilku km. Domu stoją najczęściej po jednej stronie drogi w pewnych odległościach. Mogą być rzędówki bagienne.

20. Osiedla samotnicze - osady z 1 zagrodą (jedną rodziną) liczącą najwyżej 3 domy, czyli 15 mieszkańców. Najczęściej towarzyszą one wsiom zwartym, występują w formie domieszki do wsi. Zwartych lub są złożone z rozsypanych po całej powierzchni samotnych zagród.:

Pustkowie nazywa się oddzielną zagrodę z gospodarstwem rolnika stojące na uboczu z dala od wsi. Są najczęściej większe, niekiedy zamożne, zasobne gburstwa. Gospodarstwa wielkochłopskie, czyli gburstwa, rozpowszechnione na Kaszubach, występują też w innych regionach Pomorza. Pustkowie jest obiektem przejściowym między osiedlem dworskim a wsią chłopską.

Wieś dworska oprócz właściwych wsi spotykamy na Pomorzu osiedla dworskie. Są to większe własności ziemskie i wyróżniają się dużymi budynkami. Dom mieszkalny przybiera nieraz postać pałacu. Obory to długi murowany budynek. Zabudowania umieszczone są w kwadracie dookoła ogromnego podwórza. Mieszkania robotników rolnych znajdują się zazwyczaj obok dworu. Najczęściej są to rzędem stojące chaty, niekiedy większych rozmiarów tzw czworaki. Robotnicy rolni mają często mały kawałek gruntu do swojej dyspozycji jako ziemię służbową.

Osada folwarczna Zabudowa najczęściej prostokątna wielkoprzestrzennego gospodarstwa rolnego o charakterze kompleksowym, dużych rozmiarów zagroda wyróżniająca się w otoczeniu innych zagród. W skład folwarku wchodziły następujące zabudowania dworek, chlew, owczarnia, stodoła, spichlerz, wozownia, stajnia, obora, browar, gorzelnia. Folwarczna osada była połączona z zabudową kmiecą we wsiach z rozłofiem folwarczno niwowym lub też zabudową zagrodników chałupników we wsiach z rozłogiem folwarcznym.

Przysiółek Jest to bardzo mała grupa położona samotnie. Domy w przysiółku często są uszeregowane wzdłuż 2 przecinających się prostych dróg, od wsi wielodrożnej małych rozmiarów, przysiółek różni się tym, że drogi są tu prostsze, tam zaś kręte. Jeśli domy nie są ustawione wzdłuż 1 tylko uliczki lub dookoła placu, typ taki nazywamy przysiółkiem bezkształtnym. Przysiółek obejmuje swą nazwą wszelkie osiedla najmniejsze będące zwykle jeszcze w stadium rozwojowym niekiedy o zgrupowaniu kilku , a najwyżej kilkunastu zagród.

21. Kategorie użytków rolnych

22. Kierunki i uwarunkowania zmian w użytkowaniu ziemi na obszarach wiejskich w Polsce

23. Lesistość w Polsce, gospodarka leśna

---