Wpływ telewizji na dzieci do lat 12

Współczesne badania nad telewizją w życiu dziecka mieszczą się jak zauważa Izdebska w nurcie studiów i analiz nad kulturą, a szczególnie kulturą audiowizualną. Sięgają one nawet do początku XX wieku koncentrując się na komunikowaniu telewizyjnym.

Systematyczny rozwój badań na temat telewizji obserwuje się szczególnie w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej. Angielski badacz Buckingham dokonując przeglądu badań na temat „telewizja - dziecko” stwierdził, że ich dorobek empiryczny jest imponujący np. od 1950 do 1986 roku opublikowano w Stanach Zjednoczonych ponad 5 tys. komunikatów z badań. Pierwsze badania dotyczące telewizji podjęto w Stanach Zjednoczonych i krajach Europy Zachodniej na początku lat 50-tych. Pionierami tych badań dotyczących telewizji w życiu dziecka byli: Schramm, Lyle i Parker. Ich celem było poznanie stosunku dzieci do telewizji, ukazanie tego jak i kiedy najmłodsi odbiorcy jej używają.

W polskiej rzeczywistości badania nad telewizją w życiu dziecka zapoczątkowane zostały na przełomie lat 50 i 60-tych ubiegłego wieku przez Komorowską, Koblewską
i Fleminga. Badania te ukazywały miejsce telewizji w czasie wolnym dziecka, zainteresowanie i motywy korzystania z nich przez dziecko, oraz rolę jaką zaczęły spełniać
w procesie nauczania szkolnego w wychowaniu oraz polskiej rodzinie.

Na uwagę zasługują poglądy Komorowskiej, która uważa, że:

Telewizja ani nie szkodzi, ani sama pomocy wychowawczej nie niesie - działa jedynie jak katalizator
w chemii, wywołuje i wzmacnia to, co bezpośrednio środowisko zaszczepi. Telewizja nie ogranicza całkowicie aktywności umysłowej dziecka, gdyż patrząc i słuchając także myśli ono i przewiduje; w organizowaniu wolnego czasu dziecka telewizja nie może stać się jedyną kulturalną rozrywką, gdyż niezbędne są inne formy aktywności.

Zapoczątkowane w latach 60-tych badania obecnie prowadzone są w różnych ośrodkach naukowych na terenie kraju. Dokonując przeglądu prowadzonych dotychczas badań nad telewizją w życiu najmłodszych dzieci Izdebska za podstawę wyodrębnienia ich tematycznych obszarów przyjęła główne elementy procesu komunikowania przez media.

Przeprowadzane badania nad konkretnym medium - źródłem medialnym czyli telewizją - dotyczą najczęściej analizy treści przekazów telewizyjnych z zastosowaniem różnych środków wyrazu np. perswazji, manipulacji czy też innych intencji przyświecających ich twórcom i realizatorom. Analiza treści określonych programów dla dzieci emitowanych przez telewizję pozwala badaczowi np. wyodrębnić lansowane obrazy dziecka, rodziny, ojca, matki czy też konkretnego zjawiska.

Badania telewizyjne dotyczące uwarunkowań środowiskowych, w których znajduje się dziecko koncentrują się głównie na analizie roli i udziału czynników rodzinnych, szkolnych, rówieśniczych i środowiska lokalnego w procesie korzystania przez dziecko z tego medium. W tym wypadku badaczy interesuje, jaki wpływ na zakres, charakter i skutki relacji dziecko
i telewizja mają warunki środowiskowe w których ten proces przebiega.

Przykładem w tym wymiarze mogą być badania np. nad rolą rodziców, ich zainteresowaniem i praktycznym zaangażowaniem w funkcjonowanie telewizji w rodzinie
w życiu dziecka. Innym rodzajem badań w tym zakresie może być wpływ grup rówieśniczych na zakres i charakter kontaktu z telewizją czy też udział szkoły w przygotowaniu uczniów do korzystania z telewizji.

Chociaż zagadnienie telewizji to dość często podejmowany problem w badaniach polskich, to jednak niewiele analiz empirycznych dotyczy relacji: dziecko - telewizja i ich skutków często wręcz dominujących w środowisku wychowawczym rodziny. Izdebska zauważa, iż prowadzone badania wśród najmłodszych użytkowników telewizji mają najczęściej charakter wycinkowy i dotyczą tylko wybranych zagadnień. Niewiele zaś badań zdaniem autorki ukazuje w sposób kompleksowy relacje małych dzieci w wieku przedszkolnym i w młodszym wieku szkolnym z przekazami telewizyjnymi w kontekście wartości, nowych możliwości rozwojowych i edukacyjnych, ale także i zagrożeń.

Edward Fleming tak pisze o wpływie telewizji na dzieci:

Treści audycji kształtują świadomość dziecka, wywołują zmiany w jego zasobie wiedzy, wzbogacają jego życie uczuciowe, wzmacniają lub osłabiają w nim pewne dążenia i postawy. Z drugiej strony przebieg tych procesów oraz ich skutki zależą w pewnym stopniu od wiadomości dziecka, od stopnia jego rozwoju intelektualnego, moralnego i estetycznego, a więc od jego zainteresowań i wiedzy, od postawy wobec świata
i ludzi, od rozumienia wartości.

Słowo „wpływ” w odniesieniu do oddziaływania telewizji przyjmuje rożne znaczenia. Być „pod wpływem”, to znaczy „być pod urokiem” np. konkretnej audycji telewizyjnej, co
w skrajnej sytuacji może oznaczać „być uzależnionym” czy wręcz „być zniewolonym”. Określenie „wpływ” ujawnia też daleko idące podporządkowanie dzieci na rzecz telewizji. Mówi się wówczas o dziecku, iż nie może żyć bez telewizji. Znaczenie wpływu w takim wymiarze suponuje takie sformułowanie jak „czar małego ekranu”. Obecność wpływu telewizji daje znać o sobie również w zachowaniu dziecka określanego mianem telemaniaka.

W nauce przez „wpływ” rozumie się długotrwały proces, który przejawia się
w szeregu nieraz bardzo trudno uchwytnych zmian dotyczących postaw, poglądów, ocen moralnych, estetycznych itp. dokonujących się pod wpływem telewizji. Himmelweit rozróżnia trzy rodzaje wpływu telewizyjnego: wpływ natychmiastowy, czyli bezpośredni, kumulatywny oraz podświadomy.

Wpływ bezpośredni to natychmiastowe oddziaływanie na dziecko - na jego emocje
i intelekt - określonych treści. Wywierany jest głównie przez pro­gramy telewizyjne.
W przypadku dziecka wpływ bezpośredni - to cała sfera doznań inte­lektualnych
i emocjonalnych, które powstają w wyniku odbioru treści. Jest to zatem stan radości albo smutku, odwagi albo lęku, aktywności albo biernego poddania się - rezygnacji. Bezpośredni wpływ widowiska telewizyjnego widać najwyraźniej u małych dzieci, które reagują zawsze żywiołowo, nie ukry­wając doznawanych odczuć. W sferze bezpośredniego wpływu telewizji znajdują się także te wszystkie zachowania jednostki, wiążące się przyczynowo z odebranym widowiskiem telewizyjnym. Wpływ bezpośredni wykazuje więc dwie podstawowe cechy charakterystyczne: cechę czasu, tj. bezpośrednie następstwo faktów oraz do­strzegalność tego wpływu, a więc możliwość zaobserwowania jego sympto­mów ze strony otoczenia - rodziny, przyjaciół, sąsiadów, kolegów.

Wpływ kumulatywny działa na zasadzie drążenia. W przypadku dziecka przekaz wywiera nieznaczny prawie nieuchwytny wpływ, który następnie sumuje się, kumuluje
z oddziaływaniem wcześniej np. obejrzanych filmów, programów telewizyjnych. Powoduje to wy­raźne zmiany w psychice odbiorcy. U dzieci wpływ kumulatywny wywołany jest zwłaszcza przez cykliczne programy o podobnych treściach, jak np. seriale telewizyjne. Jest on na początku niedostrzegany, zwłaszcza w swoich pierwszych fazach. Funkcjonowanie tego wpływu przyrównuje się do mechanizmu drążenia, w którym jeden etap działania „przygotowuje” etapy następne.

Jak podaje Gajda zbliżonym do wpływu kumulatywnego jest wpływ podświadomy. Nie uświadamiając tego wpływu dziecko początkowo może odrzucić postawy prezentowane mu na ekranie ze względu na to, że nie odpowiada mu kontekst, w jakim zostały ukazane. Po pewnym jednak czasie okoliczności towarzyszące odbiorowi zostają zapomniane i opór mija. Napięcie zaś uczuciowe wywołane przez postawę bohatera konkretnych treści telewizyjnych trwa nadal. Wpływ podświadomy polega więc na swoistej penetracji psychiki przez treści telewizyjne. Nieuświadamiane przez dzieci, dają jednak znać o sobie w efekcie końcowym. Stąd też często w celu uruchomienia wpływu podświadomego na dzieci, stosuje się dziś wyszukane wręcz techniki, których wspólną cechą jest skrytość działania. Uświadomienie ich np. przez rodziców dzieci może prowadzić do przekreślenia skuteczności w oddziaływaniu tego wpływu.

Można jeszcze mówić o czwartym rodzaju wpływu, który Koblewska nazywa zewnętrznym. Podkreśla ona, że:

Atrakcyjne programy czy filmy odwołują się do właściwości tkwiących bardzo głęboko w każdym człowieku - skłonności do naśladownictwa. Dotyczy to szczególnie dzieci, a przejawia się w naśladownictwie postaw, zachowań, stylu życia, ubieraniu się itp.

Badania przeprowadzone w latach 60-tych przez socjologów amerykańskich zwróciły uwagę na to, że te same treści wywołują u różnych ludzi różne reakcje. Autorzy podkreślają, że przeżycia powstające pod wpływem kontaktu z telewizją są uwarunkowane indywidualnymi właściwościami samych odbiorców - ich wyobraźni, skali wrażliwości uczuciowej, zakresu doświadczeń.

Telewizja nieracjonalnie wykorzystywana w rodzinie ogranicza czas na zajęcia hobbistyczne, związane z indywidualnymi zamiłowaniami, zainteresowaniami dziecka. Redukcji ulegają inne formy uczestnictwa dziecka w kulturze, jak: chodzenie do kina, teatru, na zajęcia pozaszkolne w domu kultury, czytelni, klubu itp.

Dzieci dokonują swoistej selekcji, wybierając te treści spośród wielu emitowanych, które potwierdzają ich aktualne opinie, stanowiska, poglądy i te treści najtrwalej zapamiętują. Należy dodać, że ten „zewnętrzny” wpływ uwarunkowany jest także rodzajem przekazów,
a nie za­wsze ich zawartością.

Wpływ określany przez Koblewską mianem zewnętrznego rzadko jest wpływem
o charakterze bezpośrednim jak sądzą behawioryści - gdzie bodziec wywołuje reakcje. Znacznie częściej ma się tu do czy­nienia z wpływem czynników pośredniczących. Już sam bowiem odbiór przekazów jest selektywny. Łatwiej postrzegane są treści potwierdzające poglądy od­biorcy, znacznie trudniej pozostające w jaskrawej sprzeczności z jego nastawieniami. W przypadku odbiorców telewizji w tym również dzieci istotną rolę
w kształtowaniu poglądów związanych z emitowanymi treściami pełnią jak zauważyli Katz
i Lazarsfeld małe grupy tzw. grupy odniesienia jak np. rodzina czy też paczka koleżeńska. Stąd też powstała teoria dwustopniowego przepływu informacji, wedle której przekaz telewizyjny dociera najpierw do przywódców opinii, a później za ich pośrednictwem do szerszego ogółu.

Czynników pośredniczących w intensywności i charakterze wpływu medium wywieranego na osobowość dzieci jest znacznie więcej. Jak cytuje Gajda rozważając ten problem Klapper doszedł do następujących stwierdzeń:

1) masowe komunikowanie nie stanowi wystarczającej przyczyny wywołującej efekty wśród odbiorców, ale funkcjonuje za pośrednictwem i wespół z zespołem czynników interweniujących; 2) stanowi współdeterminantę a nie przyczynę rozstrzygającą w procesie wzmacniania istniejących postaw; 3) masowe komunikowanie może prowadzić do zmiany postaw, gdy: nie działają czynniki interweniujące, większość czynników interweniujących również działa na rzecz ich zmiany; 4) w niektórych drugorzędnych dla jednostki sytuacjach środki masowego komunikowania mogą wywoływać bezpośrednie skutki; 5) skuteczność oddziaływania zależy od takich czynników jak cechy przekazu, środek przekazu, źródło informacji czy też klimat opinii publicznej.

Ze względu na częstsze oglądanie programów cyklicznych w telewizji, wielokrotnie powta­rzających jednorodne treści, wpływ telewizji na odbiorców może być silniejszy niż kina, a przede wszystkim bardziej długotrwały.

W świetle powyższych rozważań ukazujących rodzaje i specyfikę wpływu telewizyjnego przekazu na dzieci, które chętnie i często intensywnie zatapiają się w świat jej treści, można z całym przekonaniem stwierdzić, iż komunikowanie telewizyjne w wymiarze obrazu współczesnych badań nad jej oddziaływaniem na dzieci jest rzeczywistością bardzo zróżnicowaną, przebogatą i skomplikowaną.

BIBLIOGRAFIA

1. Fleming E.: Telewizja w nauczaniu i wychowaniu. Warszawa 1965.

2. Gajda J.: Środki masowego przekazu w wychowaniu, Lublin 1988.

3. Izdebska J.: Rodzina - dziecko - telewizja. Szanse wychowawcze i zagrożenia telewizji. Białystok 1996.

4. Koblewska J.: Środki masowego oddziaływania. Warszawa 1972.

5. Komorowska J.: Telewizja w życiu dzieci i młodzieży. Łódź 1964.

J. Komorowska: Telewizja w życiu dzieci i młodzieży. Łódź 1964, s. 7.

E. Fleming: Telewizja w nauczaniu i wychowaniu. Warszawa 1965, s. 12.

J. Koblewska: Środki masowego oddziaływania. Warszawa 1972, s. 25-26.

J. Izdebska: Rodzina - dziecko - telewizja. Szanse wychowawcze i zagrożenia telewizji. Białystok 1996, s. 21.

J. Gajda: Środki masowego przekazu w wychowaniu, Lublin 1988, s. 54.

6

---