SYTUACJE KONFLIKTOWE I SPOSOBY ICH ROZWIĄZYWANIA
ZAGADNIENIE KONFLIKTU ORAZ SYTUACJI KONFLIKTOWYCH
Wielu pedagogów, psychologów i socjologów podkreśla, że konflikt jest nieodłącznym elementem ludzkiego życia. Według K. Balawejder, „ Rozwiązywanie konfliktów międzyludzkich” - „ Jeśli ludzie się spotykają, komunikują ze sobą, są otwarci, to prędzej czy później pojawiają się między nimi różnice prowadzące do konfliktu. Wraz ze wzrostem zaufania do innych ujawniają się różnice poglądów, wartości, preferencji, upodobań, nawyków, interesów.” Sytuacja taka jest naturalna, ponieważ ludzie różnią się pomiędzy sobą pod wieloma względami, uznają różne wartości, mają odmienne zainteresowania. Im większe dzielą ich różnice, tym trudniej radzić sobie z nimi w grupie.
Poszukiwanie kontaktów z innymi ludźmi leży w naturze człowieka, zaspakaja różne jego potrzeby: potrzebę bezpieczeństwa, kontakt ów fizycznych, przeżyć emocjonalnych. Zaspokojenie wyżej podanych potrzeb wywołuje uczucie zadowolenia, szczęścia, samoakceptacji. Wzajemne kontakty prowadzą do współzależności i często także do konfliktów, które zwykle postrzega się jako sytuacje trudne, niosące wiele zagrożeń, frustracji, obciążeń fizycznych. Być może właśnie to jest przyczyną, że konflikty uważa się za coś złego, co nie powinno mieć miejsca w poprawnych relacjach międzyludzkich. Uwzględniając zróżnicowane potrzeby, wartości, interesy, style życia i formy zachowań społecznych poszczególnych jednostek prędzej czy później dochodzi do sprzecznych relacji.
Faktem jest, że konflikty działają na nasze życie pobudzająco i nie pozwalają zatrzymać się naszemu rozwojowi. Zdolność rozwiązywania konfliktów w poprawny sposób poprawia jakość naszego życia. Dlatego ważne jest aby człowiek nauczył się prawidłowo reagować w sytuacjach konfliktowych, ponieważ długotrwałe konflikty mogą stać się przyczyną niepotrzebnych problemów trudnych do rozwiązania.
CZYM SĄ SYTUACJE KONFLIKTOWE? - przykłady
Najogólniej można powiedzieć, że są to takie sytuacje, w których występuje wśród ich uczestników niezgodność interesów, poglądów. Przykładem sytuacji konfliktowych mogą być spory rodzinne, nieporozumienia między nauczycielami i ich nauczycielami, miedzy grupami rówieśniczymi, grupami uczniowskimi itp. Stopień natężenia konfliktu może być różny w zależności od relacji grupy.
Miejscem, w którym dziecko spędza najwięcej czasu jest szkoła i tu najczęściej zaspakajane są jego potrzeby społeczne i emocjonalne. W szkole dziecko zdobywa doświadczenia istotne w jego rozwoju społecznym. Szkoła może być miejscem neutralnym, a także wywoływać lęk, frustracje poprzez destruktywne konflikty.
Obojętność, brak inicjatywy, bierność dzieci to następstwa braku porozumienia nauczycieli z uczniami. Czasami sama istota konfliktu jest trudna do określenia zarówno przez nauczycieli, jak i uczniów. Może być ona ukryta pod znaczną częścią klasy, a dla tych uczniów którzy ją wyczuwają, trudna do sprecyzowania. Czasami prawie wszyscy w klasie wiedzą o istniejącym problemie, lecz nikt nie porusza tego tematu. Tak najczęściej się zdarza, gdy konflikty zachodzą między nauczycielem a uczniem, nauczycielem a grupą uczniów, nauczycielem a całą klasą.
Sytuacje konfliktowe są przyczyną wielu starć, wzajemnego robienia sobie na złość. Podczas swobodnych wypowiedzi na temat radzenia sobie z konfliktami w szkole, zarówno nauczyciele jak i uczniowie wyrażają pogląd, że sprawy konfliktowe należy od razu rozwiązywać. W rzeczywistości tak się jednak nie dzieje i powodem tego nie jest brak umiejętności pedagogiczno - psychologicznych. Bardzo istotna w rozwiązywaniu trudnych sytuacji jest postawa wobec danego konfliktu oraz gotowość do jego rozwiązania.
Wielu nauczycieli uważa, że konflikty są czymś złym, świadczącym o niewłaściwym funkcjonowaniu określonej grupy społecznej. Jednak okazuje się, że mogą one być czynnikami destrukcyjnymi, tak również mogą odgrywać rolę pozytywną. W sytuacji konfliktowej istotna jest postawa nauczyciela. Jeśli będzie on postrzegał siebie wyłącznie jako osobę pokrzywdzoną, złośliwie atakowaną przez ucznia i podejrzanych intencjach, jeśli będzie dostrzegał u niego tylko złe zachowanie, krytykował go i nie zwracał uwagi na jego potrzeby, traktował z góry - jego postawa będzie oddziaływać destrukcyjnie, wzbudzając niechęć, wzmożoną agresję, nienawiść.
WSKAZÓWKI DOTYCZĄCE POSTĘPOWANIA W SYTUACJACH KONFLIKTOWYCH
Według amerykańskiego psychologa D. Johnsona:
Zapewnienie trafnego postrzegania konfliktu.
Zapewnienie otwartego i skutecznego komunikowania się stron.
Pokazanie partnerowi, że zależy nam na nim poprzez tworzenie klimatu zaufania i współpracy.
Określenie istoty konfliktu.
W celu stworzenia klimatu bezpieczeństwa i zaufania istotne jest, aby nauczyciel uważnie słuchał tego co mówi uczeń i powstrzymywał się od uwag. Klimat sprzyjający poczuciu bezpieczeństwa i otwartości uczniów wymaga od nauczyciela pewnej tolerancji wobec niepokoju i napięcia przeżywanego przez niego samego i uczniów w sytuacjach angażujących emocje.
Negatywne jest też ukrywanie za wszelką cenę istnienia konfliktów, których skutki zaczyna się odczuwać. Duży wpływ na właściwą postawę nauczyciela w sytuacji konfliktowej ma zdobycie informacji np. o odczuciach, dążeniach czy zamiarach zaangażowanych w nią osób. Nauczyciel powinien zdawać sobie sprawę, że w sytuacji konfliktowej cele, emocje, sposoby myślenia czy postępowania ucznia mogą być odmienne od tych, które on sam preferuje. Istotne jest aby:
- nie tłumił pozytywnych uczuć,
- nie zniekształcał zachowania, stanowisk oraz intencji ucznia,
- nie zatrzymywał w swojej świadomości wyłącznie negatywnych uczuć, które
pozwalają na utrwalenie jednoznacznego, nie zawsze słusznego obrazu ucznia.
METODY ROZWIĄZYWANIA SYTUACJI KONFLIKTOWYCH
Właściwe rozwiązywanie sytuacji konfliktowych wymaga znajomości rządzących nimi prawidłowościami psychologicznych oraz wykorzystania wybranych sposobów lub metod rozwiązywania konfliktów. Wśród najbardziej znanych wymienia się metodę bez porażek Thomasa Gordona, w której nie chodzi o to, aby udowodnić, po czyjej stronie jest racja, lecz o wspólne rozwiązanie konfliktu. T. Gordon wymienia trzy metody rozwiązywania konfliktu. Dwie z nich dotyczą schematu „ wygrany - przegrany” i nie są one metodami skutecznymi. W pierwszej, zwanej autorytarną, osobą wygraną jest nauczyciel, a przegraną uczeń. W drugiej, zwanej permisywną, sytuacja jest odwrotna, ponieważ nauczyciel przegrywa, a wygrywa uczeń. W każdej z tych metod postawy nauczyciela są podobne. Obie strony dążą udowodnienia swoich racji. Cechami charakterystycznymi obu metod jest chęć współzawodnictwa, upór, wrogość, brak szacunku dla potrzeby drugiej osoby. W każdej z tych metod przegrany odchodzi, odczuwając negatywne emocje: oburzenie i gniew.
Oprócz tych dwóch metod istnieje jeszcze trzecia, zwana metodą bez porażek. Metoda ta przynosi pozytywne efekty w rozwiązywaniu konfliktów, ponieważ nie ma w niej ani zwycięzców, ani przegranych. Najważniejsze jest poszukiwanie rozwiązań możliwych do przyjęcia przez obie strony konfliktu. Metoda jako jedna z technik negocjacyjnych, wykluczając porażkę któregokolwiek z uczestników konfliktu, daje perspektywę doskonalenia praktyki wychowawczej. Bardzo istotne jest, aby konflikt nie kończył się przegraną, aby każdy czuł się usatysfakcjonowany.
WYKORZYSTANIE PROGRAMÓW WYCHOWAWCZO TERAPEUTYCZNYCH
Innym ze sposobów mogących doprowadzić do właściwego rozwiązywania konfliktów jest możliwość wykorzystania w swojej pracy programu wychowawczo - terapeutycznego „Spójrz inaczej” A. Kołodziejczaka i E. Czemierowskiej. Według autorów najbardziej zbliżają ludzi i sprzyjają wzajemnemu zrozumieniu sytuacje, w których wspólnie udało się rozwiązać istniejący problem. Można nauczyć dzieci radzenia sobie w trudnych sytuacjach w taki sposób, aby w przyszłości w chwilach napięcia nie szukały „wsparcia” sięgając po różnego rodzaju używki, alkohol, papierosy, narkotyki. U podstaw rozwiązywania konfliktów leży uświadomienie sobie istniejącej różnicy zdań oraz własnych i czyichś uczuć. Ważna jest także umiejętność prowadzenia rozmów na ten temat w taki sposób, aby było możliwe wspólne określenie istoty konfliktu i poszukiwanie sposobów jego rozwiązania.
Autorzy w programie „ spójrz inaczej” proponują grupowe zajęcia wychowawczo - profilaktyczne dla uczniów. Treści programu ostały ujęte w cztery bloki tematyczne, obejmujące:
- uczestnictwo w grupie
- postrzeganie siebie i rozumienie swoich uczuć
- rozwiązywanie problemów
- dbanie o zdrowie
Poprzez udział w życiu grupowym pomiędzy dzieckiem a jego otoczeniem dokonuje się ciągła wymiana informacji, doświadczeń, bodźców. Uczniowie powinni być świadomi tego, że w kontaktach z innymi mogą wiele otrzymywać i mogą też dawać wiele innym - pomoc, życzliwość, zrozumienie, wzajemne wsparcie. Dzieci uczą się także dostrzegania i poszanowania potrzeb innych. Służy temu rozwijanie zdolności emocjonalnego wczuwania się w odczucia innych osób, często odmiennych od ich własnych, rozumienia ich.
Proponowane ćwiczenia związane są z przynależnością do grupy: klasy, rodziny, grupy rówieśniczej,; z regułami współżycia z sobą, budowania poprawnych relacji z innymi, szukania możliwości emocjonalnego wsparcia. Wychowankowie uczą się też, jak w sposób otwarty mówić o tym, co czują i czego potrzebują od innych. Dzielenie się swoimi myślami emocjami sprzyja uczeniu się zachowań alternatywnych w stosunku do tych które przynoszą destruktywne działanie.
Istotną rolę odgrywają także zajęcia, na których dziecko uczy się rozwiązywać swoje problemy czy konflikty z otoczeniem. Nie wszystkie różnice zdań między ludźmi muszą prowadzić do konfliktu, ponieważ mogą one wynikać np. z różnicy poglądów, zainteresowań, upodobań. Ważne jest aby uświadomić sobie, że te rozbieżności zawsze będą i należy je zrozumieć i zaakceptować. Proponowane zajęcia w programie powinny nauczyć, jak radzić sobie z problemami oraz podejmować samodzielne decyzje. Uczniowie mogą analizować przyczyny pojawiania się konfliktów i poszukiwać sposobów ich rozwiązywania. W trakcie ćwiczeń dowiadują się, że każdy ma paro do błędów.
W młodszych klasach uczniowie nie zawsze potrafią w bezpośredni, werbalny sposób wyrażać i komunikować swoje emocje, stąd też inne sposoby informowania o swoich przeżyciach, takie jak: zabawa, malowanie i rysowanie, lepienie z Modliny i plasteliny, śpiewanie piosenek, scenki teatralne są niezwykle ważne. Bawiąc się, rysując, dziecko potrafi „ wyrzucić” z siebie dręczące je konflikty lub niepokoje, obserwując reakcje innych dzieci oraz nauczyciela.
Innym ciekawym programem profilaktycznym jest Gimnazjalny Elementarz Profilaktyczny „Sobą być dobrze żyć” Praca zbiorowa.
CELE PROGRAMU:
integracja klasy
budowanie wzajemnego zaufania
stymulowanie tolerancji na inność
dostarczanie wiedzy o dobrym i zdrowym życiu
wprowadzenie norm sprzyjających zdrowemu stylowi życia bez substancji psychoaktywnych
rozwijanie pozytywnych uczuć w stosunku do członków rodziny, kolegów i przyjaciół
poznanie praw i obowiązków każdego człowieka
GRUPA:
program przeznaczony jest dla uczniów gimnazjum
METODY PRACY:
słowna (pogadanka, opowiadanie, dyskusja)
oglądowa (obserwacja)
praktycznego działania
zabawa naśladowcza
burza mózgów
miniwykład
odgrywanie ról i scenek
FORMY PRACY:
indywidualna, praca z grupą, praca w małych grupach, akrostych
Zajęcia proponowane w powyższym programie mogą być realizowane w klasie w zależności od potrzeb i specyfiki uczniów. Czas trwania zajęć powinien trwać nie dużej niż 45 minut.
Zajęcia w dużym stopniu opierają się na aktywności uczniów z wykorzystaniem różnych form pracy: zabawy, pracy z tekstem, burzy mózgów, dyskusji, obserwacji. Większa aktywność uczniów pozwoli na uzyskanie większego zainteresowania zajęciami.
W każdej lekcji wyróżnione zostały trzy elementy:
• ćwiczenia integracyjne
• ćwiczenia realizujące cele spotkania poprzez działania uczniów
• ćwiczenia końcowe mające charakter utrwalający, podsumowujący
WŁAŚCIWA POSTAWA NAUCZYCIELA PROWADZĄCEGO ZAJĘCIA
Osoba prowadząca zajęcia powinna:
- być swobodna
- nagradzać dzieci, chwaląc je za to, co zrobiły dobrze
- być uważnym słuchaczem
- zajęcia prowadzić na luzie
- zachęcać uczniów do samodzielności i czynnego udziału
- zwracać uwagę na to, że sens zajęć polega na uczeniu przez doświadczenie
- unikać postawy sędziego
- nie zmuszać do jednomyślności w sytuacjach problemowych
- stawiać dzieciom pytania otwarte, np. jak…, w jaki sposób…, co sądzisz…
- unikać pytań rozpoczynających się od słowa „ dlaczego” oraz zadawania kilku pytań
naraz
- być otwartym na potrzeby uczniów
- nie pomijać milczeniem sytuacji trudnych, lecz spokojnie o nich porozmawiać,
dostarczając odpowiednich wyjaśnień
Sytuacje konfliktowe są nieodłącznym elementem życia szkolnego. Nauczyciele powinni zdawać sobie sprawę z tego, że w klasie mamy zbiorowisko jednostek nie realizujących wspólnych działań. W praktyce w grupie tej ścierają się indywidualne potrzeby, postawy, wartości i oczekiwania. Dlatego tak ważna jest dojrzałość, autentyzm, zdolność i chęć do współpracy, w której obowiązuje tolerancja i życzliwość. Jeśli pojawiają się konflikty, nauczyciel wychowawca powinien starać się właściwie je rozwiązać. Aby to rozwiązanie było możliwe, musi przede wszystkim podjąć dialog oraz uświadomić sobie, na czym dany konflikt polega.
BIBLIOGRAFIA
K. Balawejder, „Rozwiązywanie konfliktów międzyludzkich”, Wydawnictwo UŚ, Katowice 1994 r.
D. Dana, „ Rozwiązywanie konfliktów”, witwo PWE, Warszawa 1994 r.
T. Gordon, „ Wychowanie bez porażek w szkole”, Wydawnictwo PAX, Warszawa 1995 r.
A. Kołodziejczak, „ Spójrz inaczej”, Wydawnictwo Edukation, Kraków 1993 r.
„Sobą być dobrze żyć”, Praca zbiorowa, Warszawa 2001
- 6 -