KULTUROTECHNIKA RESOCJALIZUJĄCA
POJĘCIE KULTUROTECHNIKI
Znaczącą rolę w procesie resocjalizacji nieletnich może odgrywać kulturotechnika wychowawcza, którą Cz. Czapów rozumie jako operowanie kulturą dla osiągnięcia celów wychowawczych. W takim ujęciu kulturę traktuje się jako pewną zintegrowaną całość, obejmującą wyuczone czynności ludzi, które z jednej strony można scharakteryzować poprzez ukazanie wzorów zachowania wykształconych bądź przyswojonych przez nich w procesie rozwoju społecznego, natomiast z drugiej poprzez ukazanie wykonanych przez nich wytworów. Należy jednak przyjąć, że chodzi tu o wzory zachowania wspólne dla określonych zbiorowości społecznych.
Jeśli weźmiemy pod uwagę wyżej wymienione ustalenia, to za kryterium wyróżnienia odmian kulturotechniki powinniśmy przyjąć rodzaj czynności, do których odnoszą się wzory i wytwory ludzkiej kultury oraz rodzaj społeczności i związanych z tą społecznością systemów społecznych, a także określonych instytucji.
W przypadku przyjęcia pierwszego z wyżej wymienionych kryteriów, możemy wyróżnić następujące rodzaje kultury:
uczenia się - w sensie przygotowywania się do pełnienia określonych ról społecznych
pracy
rekreacji (w tym także zabawy )
Wzięcie pod uwagę drugiego kryterium, a więc rodzaju społeczności czy instytucji wywierającej określony wpływ na osoby resocjalizowane, umożliwia wyróżnienie kultury:
szkoły
zakładu pracy
instytucjonalnej rekreacji
Połączenie obu kryteriów daje podstawy, by mówić o kulturze:
nauki szkolnej
pracy zawodowej
zorganizowanej rekreacji
Pod pojęciem kulturotechniki kryje się technika kulturowego środowiska człowieka. Jej istotą jest kształtowanie elementów środowiska związanych z nauką, pracą i rekreacją polegające na wprowadzaniu do tegoż środowiska dóbr kultury.
Dokonanie charakterystyki kulturotechniki oraz wyróżnienie jej odmian możliwe jest nie tylko przy uwzględnieniu środowiska kulturowego człowieka wykorzystywanego dla celów wychowawczych, ale także przy zwróceniu uwagi na wytwory kultury, którymi posługujemy się , by zrealizować założenia wychowawcze. Możemy więc mówić o kulturotechnice przemysłu, nauki, sztuki, a nawet środków masowego przekazu.
Z powyższego wynika, że posługując się kulturotechniką wychowawczą musimy uwzględnić nie tylko przyjęcie określonych modeli środowiska kulturowego i dobór odpowiednich wytworów kultury. Powinniśmy także ustalić pewne modele kultury osobistej, do której zamierzamy się odwołać i dokonać ich selekcji.
WYCHOWANIE RESOCJALIZUJĄCE Z WYKORZYSTANIEM KULTUROTECHNIKI
Za Cz. Czapówem możemy wyróżnić następujące formy kulturotechniki:
nauki szkolnej
pracy zawodowej
zorganizowanej rekreacji
wzorów osobowych
RODZAJE NAUCZANIA RESOCJALIZUJĄCEGO
Duże znaczenie dla resocjalizacji nieletnich ma nauka szkolna. Organizując nauczanie młodzieży w zakładach wychowawczych lub poprawczych powinniśmy wziąć pod uwagę nauczanie ogólnokształcące, zawodowe w warsztatach pracy zawodowej, czy też na specjalnie zorganizowanych kursach. Nauczanie zawodowe umożliwia wypełnienie czasu młodzieży różnymi zajęciami, a także wykorzystanie wychowawczych walorów pracy. Pozwala także skutecznie kształtować odpowiednie postawy wobec pracy.
Proces resocjalizacji ma inny przebieg w warunkach wolnościowych. Tu ważne staje się zorganizowanie określonych pomocy naukowych oraz nauczania pozalekcyjnego ( np. zajęcia wyrównawcze). Niemniej ważne jest wdrożenie wychowanka do systematycznej nauki i pracy oraz wyrobienie określonej postawy do szkoły jako instytucji.
Nauka szkolna jako czynnik resocjalizujący ma tym większe znaczenie, im większą damy swobodę wychowankom jeśli chodzi o wybór kierunku nauki i jeśli uwzględnimy ich uzdolnienia oraz zainteresowania. Pozostawiając młodzieży prawo wyboru powinniśmy zatroszczyć się o zapewnienie jej doradztwa, tak indywidualnego jak i zbiorowego.
Aby nauka szkolna spełniała funkcję resocjalizującą, należy dostosować system wychowawczy do specyficznego stanu osobowości młodzieży niedostosowanej społecznie. Trzeba przy tym pamiętać, że z reguły ma ona za sobą szereg niepowodzeń szkolnych, a co za tym idzie wykazuje wobec szkoły negatywne postawy. Dlatego też powinniśmy rozbudzać zainteresowania uczniów nie tylko konsumowaniem dóbr kultury, ale też ich wytwarzaniem.
W pierwszej fazie resocjalizacji należy szukać efektywnych sposobów aktywizowania wychowanków. Można wykorzystywać propozycje opracowane przez C. Freineta, dbając w pierwszej kolejności o wyposażenie klas szkolnych. Zgodnie z założeniami tego autora niezbędne jest też przygotowanie uczniów do działalności samorządowej i do opracowywania swobodnych tekstów. Istotę nauczania resocjalizującego stanowi także specyficzne traktowanie oceny ucznia - nie musi ona odzwierciedlać faktycznego stanu wiedzy i umiejętności, ale ma stanowić bodziec do podejmowania dalszych wysiłków.
Nauczanie resocjalizujące, jak wynika z powyższego, można sprowadzić do dwóch kluczowych etapów:
rozbudzanie zainteresowań i adaptacja szkolna
podtrzymywanie zainteresowań, aktywizowanie wychowanków.
RESOCJALIZACJA POPRZEZ PRACĘ
Praca obok nauki stanowi istotny czynnik resocjalizacji, oddziałuje bowiem na sferę motywacji, postaw oraz charakteru. Wdrażając nieletnich do pracy powinniśmy zwrócić uwagę na fakt, iż wielu z nich pochodzi ze środowisk manifestujących niechęć do pracy. W dużej mierze jest to skutkiem obserwacji przykładów szukania środków utrzymania poza pracą. W toku resocjalizacji można więc wykorzystywać przykłady czerpane z literatury i telewizji, ukazujące zalety pracy. Warto też organizować wychowankom kontakty z ludźmi, którzy dzięki uczciwej pracy osiągnęli sukces i uznanie społeczne. Badania naukowe wskazują, że wykorzystywanie w procesie resocjalizacji pracy zawodowej może przynosić pożądane skutki. Zapewnienie młodzieży pracy bogatej w bodźce daje duże efekty, zwłaszcza w zmianie wizerunku otoczenia oraz nastawienia do innych ludzi.
W procesie resocjalizacji stosuje się pracę społecznie użyteczną. Może ona polegać na wykonaniu rzeczy potrzebnych samym wychowankom lub czegoś co jest potrzebne osobom spoza grupy. Praca taka przyczynia się do wzrostu spójności grupy, identyfikacji członków ze zbiorowością, przez co wpływa na wzrost poziomu uspołecznienia. Należy jednak pamiętać by praca ta nie była podejmowana na skutek przymusu. Praca użyteczna społecznie może okazać się wychowawczo korzystna, szczególnie gdy traktowana jest jako czynnik integrujący grupę. Kształtuje ona pozytywny stosunek do pracy w ogóle, uczy samodyscypliny i kontroli wewnętrznej, może tez dawać satysfakcję.
RESOCJALIZACJA POPRZEZ REKREACJĘ
Zadaniem pedagogów wykorzystujących środowisko kulturowe w procesie resocjalizacji, jest zorganizowanie wychowankom warunków do nauki i pracy, ale także do rekreacji. Rekreację można określić, jako zbiór czynności, które człowiek może wykonywać dobrowolnie poza obowiązkami rodzinnymi, społecznymi i zawodowymi. Organizacja środowiska związanego z rekreacją polega na tworzeniu warunków do:
aktywności sportowej i turystycznej
aktywności rozrywkowo-wypoczynkowej
korzystania z mediów
tworzenia różnego rodzaju kół zainteresowań
Koła zainteresowań powinny odnosić się do różnych dziedzin ludzkiej aktywności. Należy wziąć pod uwagę szczególnie dynamikę działalności rekreacyjnej. Zmienność form rekreacji oraz podejmowanie nowych inicjatyw w tym zakresie zapobiega znużeniu skłaniającemu młodzież do szukania rozrywki poza społecznie akceptowanymi formami wypoczynku.
Za Cz. Czapówem możemy wyróżnić następujące formy rekreacji:
sport, turystyka i rekreacja wypoczynkowo - rozrywkowa
zajęcia kulturalno - oświatowe
Sport, jak wynika z wielu badań, jest szczególnie ważnym czynnikiem resocjalizacyjnym. Nawiązywanie przez pedagogów do zainteresowań sportem, rozbudzonych jeszcze przed pobytem w placówkach wychowawczych lub poprawczych umożliwia włączenie młodzieży w nurt konstruktywnego życia społecznego. Zajęcia sportowe w placówce resocjalizacyjnej rozładowują napięcie charakterystyczne dla stanów neurotycznych, eliminują lęk oraz wzmacniają kontrolę wewnętrzną i przyczyniają się do wzrostu poziomu uspołecznienia. Wpływają także korzystnie na rozwój fizyczny wychowanków.
Istotne znaczenie ma również odpowiednio zorganizowana turystyka. Młodzież niedostosowana społecznie często ulega skłonności do ucieczek, przez co manifestuje pragnienie znalezienia lepszych warunków życia oraz zaspokojenia potrzeby nowych wrażeń. Turystyka może nadać tym skłonnościom pozytywny charakter, zintegrować grupę i zainteresować wychowanków pięknem i historią ojczyzny.
Znacznie łatwiejsze jest organizowanie wypoczynku i czasu wolnego młodzieży przebywającej w placówkach wychowawczych i poprawczych, niż tej , która przebywa na wolności, np. pod opieką kuratora. Spowodowane jest to względami ekonomicznymi - zajęcia sportowo - rekreacyjne często są odpłatne.
Do zajęć mających resocjalizujący wpływ na nieletnich należą także tzw. zajęcia kulturalno - oświatowe, obejmujące korzystanie z telewizji, teatru, radia oraz koła zainteresowań, różnego rodzaju zespoły, czy teatr amatorski. Do podejmowania tego typu aktywności należy uprzednio młodzież przygotować poprzez przełamanie ich uprzedzeń do takiej działalności i rozbudzenie zainteresowań. Dla wielu osób społecznie wykolejonych taka działalność jest niepopularna i podlega negatywnej ocenie. Dlatego też sprawą kluczową staje się zmiana opinii wychowanków na temat zajęć kulturalno - oświatowych. Pomocne w tym przypadku może okazać się tworzenie zespołów młodzieżowych grających muzykę popularną.
Kulturotechnika posługująca się wprowadzaniem zajęć kulturalno - oświatowych obejmuje:
technikę środków masowego przekazu
oddziaływanie resocjalizujące za pomocą sztuki
oddziaływanie za pomocą muzyki
procedurę kompletnej gry i psychodramę
Wykorzystywanie techniki środków masowego przekazu ma sens dopiero wtedy, gdy rozbudzi się w wychowankach zainteresowanie określonymi programami i skupi ich uwagę na odpowiednich audycjach i na poruszanych w nich tematach. Podstawową kwestią staje się tu uczynienie środków masowego przekazu elementem środowiska kulturowego wychowanka. Gdy tak się stanie, wychowawca umiejętnie operując danym medium może osiągać zadowalające rezultaty. Stoją więc przed nim dwa zasadnicze zadania. Po pierwsze powinien wykształcić u wychowanków umiejętność selekcji programów i audycji i uodpornić ich na destruktywne wpływy środków masowego przekazu. Po drugie zaś musi on zatroszczyć się o ubogacenie konsumpcji kulturowej wychowanków w zakresie tychże środków
Bardzo popularnym dziś środkiem masowego przekazu który wywiera ogromny wpływ na rozwój emocjonalny i społeczny młodzieży jest internet. Wychowawca może sprawić, że wpływ ten będzie konstruktywny - może uczynić internet pozytywnym elementem kulturotechniki resocjalizującej. Ważne jest tu, podobnie jak w przypadku innych środków masowego przekazu nauczenie wychowanków właściwej selekcji.
Dla stosowania oddziaływania za pomocą sztuki niezwykle ważna jest znajomość przez wychowawcę istoty procesu tworzenia. Może on wywierać decydujący wpływ na postawy wychowanka poprzez dobór odpowiednich wzorów kulturowych. Ten rodzaj resocjalizacji najczęściej realizowany jest w formie zajęć grupowych - sprzyja to określeniu problemów poszczególnych członków grupy dzięki wykorzystaniu twórczej aktywności plastycznej.
Resocjalizacja za pomocą sztuki realizuje następujące cele:
eksploracja konfliktowych treści, przeżyć lub nie ujawnionych informacji o stosunku do siebie i osób z otoczenia
pokazanie reakcji w różnych ważnych sytuacjach
poznanie relacji i przeżyć w kontaktach z innymi ludźmi
uświadomienie sobie własnych pragnień, potrzeb i planów
odreagowanie przeżywanych emocji trudnych do ujawnienia wprost
eksploracja i rozładowanie napięć i sytuacji konfliktowych w grupie
diagnoza wychowanków
Oddziaływanie resocjalizacyjne poprzez sztukę ułatwia wychowankowi wyrażenie własnych problemów i dostarcza wiadomości o grupie.
Oddziaływanie resocjalizacyjne mieszczące się w ramach kulturotechniki i przynoszące pożądane efekty to oddziaływanie przez muzykę. Jest to jedna z najstarszych form oddziaływania na człowieka. Głównym zadaniem wychowawcy w tej kwestii jest wykształcenie wrażliwości muzycznej oraz pozytywnej motywacji do obcowania z muzyką i poznawania jej. Kontakty z muzyką stanowią ważny czynnik rozwoju uczuć, zarówno osobistych, jak tez społecznych i kulturalnych, a także rozwoju postaw moralnych. Muzyka odgrywa rolę uczuciowego nośnika lub podłoża, w które osoba obcująca z muzyką wpisuje swe emocje. Jest środkiem pozwalającym na wyładowanie nagromadzonych uczuć i popędów, środkiem stymulującym, ożywiającym fantazję oraz ułatwiającym ekspresję samego siebie. Aby muzyka mogła pełnić funkcję resocjalizującą, wychowawca powinien uwzględnić wartości emocjonalne odpowiednio dobranych utworów. Muzykoterapię można łączyć z innymi metodami - werbalnymi, treningowymi i psychoanalitycznymi. Dobór utworów muzycznych powinien uwzględniać potrzeby psychiczne wychowanków, takie jak: ukojenia i uspokojenia, ożywienia i mobilizacji oraz głębszego wstrząsu wyzwalającego ukryte uczucia i myśli. Wykorzystywanie muzyki w procesie resocjalizacji:
umożliwia wychowankom odreagowanie emocji
dostarcza im wiedzy o samym sobie
ułatwia komunikację społeczną
daje możliwość poznawania ważnych dla wychowanków treści
Procedurę kompletnej gry i psychodramę wymienia Cz. Czapów zwracając uwagę na resocjalizujący wpływ aktywnego ustosunkowania się do sztuki. Pierwsza z tych procedur opiera się na inspirowaniu i organizacji odpowiednich spektakli teatralnych przy współudziale członków grupy. Maja oni za zadanie zapoznać się z treścią sztuki, przedyskutować jej walory artystyczne i społeczne oraz ustalić koncepcję reżyserską i scenografię. Psychodrama rozumiana jest jako specyficzna gra, mająca w sposób improwizowany odtworzyć określone metody zachowania się w różnych sytuacjach i określone ciągi zdarzeń. Wyniki wielu badań potwierdzają korzystny wpływ tego oddziaływania na młodzież wykolejoną społecznie.
KULTUROTECHNIKA WZORÓW OSOBOWYCH
W tej technice sprawą najważniejszą jest zaprezentowanie osoby istniejącej w rzeczywistości lub fikcyjnej i związanych z nią zdarzeń, w ten sposób, by stanowiła ona wzór osobowy. Wiąże się to z przedstawianiem opisów i ocen, które ułatwiają wychowankom percepcję pewnego systemu norm i czynią te normy realnymi i atrakcyjnymi. Ważną cechą wzoru osobowego jest idea naśladownictwa, czyli przybierania przez wzór określonego kształtu. Wzorem osobowym może być człowiek żyjący współcześnie lub postać historyczna. Wzór przemawia do odbiorców swą konkretnością wywołując w nich chęć naśladownictwa. Spełnia on w procesie resocjalizacji dwie ważne funkcje: afirmującą, gdy wzmacniają odczuwalne orientacje dzieci i młodzieży i kompensującą - wyrównującą braki w postawach młodzieży. Wzory osobowe nie powinny być zbyt wyidealizowane, gdyż mają odpowiadać wartościom możliwym do realizacji. Przy wprowadzaniu tej techniki pamiętać trzeba, że młodzież wykolejona społecznie posiada już wzory osobowe, ale są one negatywne. Dlatego należy im prezentować cechy ludzi, które będą dla nich atrakcyjne. Bardzo ważną sprawą jest też ukazanie, że styl życia prezentowany przez przedstawiane osoby przyczynia się do osiągnięcia wartości aprobowanych społecznie.
Wzór osobowy musi być tzw. bohaterem uczącym. Trzeba go zaprezentować w taki sposób, by zdobył uznanie wychowanka. W oddziaływaniach resocjalizujących należy wykorzystywać dodatnie i ujemne wzory osobowe. Można ukazać np. losy konkretnego człowieka wywołującego dezaprobatę, cechy, które należy wyeliminować. Tu istotne staje się pokazanie, że utożsamianie się z negatywnym bohaterem stanowi fakt karzący.
Dla wielu młodych ludzi wykolejonych społecznie, szczególnie atrakcyjne jest to, co związane jest z siłą, zaradnością, odwagą i miłością do osoby płci przeciwnej. Tak więc wychowawca wykorzystując dobra kultury powinien odwoływać się do wzorów odnoszących się do tych sfer życia.
W procesie resocjalizacji, zarówno zamkniętej jak i wolnościowej trzeba wziąć pod uwagę ogromna rolę grupy rówieśniczej. Dlatego szczególnego znaczenia nabierają różnego rodzaju organizacje młodzieżowe.
WNIOSKI
Działania resocjalizacyjne można realizować stosując szeroko rozumiana kulturotechnikę, która zakłada m.in. wykorzystywanie kultury dla osiągnięcia celów wychowawczych. Realizacja zadań resocjalizacyjnych przewiduje stosowanie środków masowego przekazu, sztuki ( muzyka, plastyka ), rekreacji i sportu, wzorów osobowych oraz społecznie użytecznej pracy.
Wszystkie te oddziaływanie maja na celu przekształcenie jednostki społecznie niedostosowanej w człowieka funkcjonującego według wszelkich norm akceptowanych przez społeczeństwo. W obecnej rzeczywistości pojawia się wiele trudności uniemożliwiających stosowanie kulturotechniki. Należą do nich:
wysokie bezrobocie
niechęć pracodawców do przyjmowania do pracy osób społecznie niedostosowanych
niewielka ilość organizacji młodzieżowych
odpłatność za zajęcia pozalekcyjne i sportowo - rekreacyjne
Różnego rodzaju teoretyczne i praktyczne założenia kulturotechniki można z powodzeniem realizować zarówno w warunkach resocjalizacji zinstytucjonalizowanej oraz wolnościowej. Niemniej jednak błędem byłoby ograniczenie się tylko do kulturotechniki, bowiem najlepsze efekty przynosi ona w połączeniu z innymi formami resocjalizacji, takimi, jak socjotechnika, czy psychotechnika, Istotę współcześnie pojętej resocjalizacji stanowi połączenie jej dotychczasowych osiągnięć z wymaganiami społecznymi dzisiejszych czasów, a nade wszystko z potrzebami młodzieży.