Styl romański i Gotycki na Pomorzu
Styl romański, jego początki datuje się na przełom X i XI wieku, w zachodniej europie. Nazwa pochodzi od nazwy Rzymu - Roma - i oznacza podporządkowanie zasadom kierującym sztuką rzymskiej władzy kościelnej. Do jej upowszechnienia przyczynił się Kościół, jednoczący kulturowo narody ówczesnej Europy, i wzrost znaczenia władzy papieskiej. Sztuka romańska koncentrowała się głównie wokół kościołów. Świątynie symbolizujące Królestwo Boże miały programy treściowe przekazywane przez rzeźbę architektoniczną i uzupełniane przez malarstwo ścienne. Głównym materiałem budowlanym tej epoki był kamień, a w rejonach, gdzie brakowało kamienia, ludzie zmuszeni byli budować cegły. Budowle w stylu romańskim były proste, racjonalne, rozplanowane, zwykle zaokrąglone (rotundy), opierały się na prostocie brył geometrycznych. Charakteryzowały się obronną grubością murów wznoszonych z kamieni o kwadratowym ciosie, małymi otworami okiennymi, które zabezpieczały przed najazdem wroga, ponieważ świątynie pełniły wtedy rolę warowni. Surowy wygląd rekompensowały bogate zdobnictwo kolumn oraz portali (bram wejściowych). Pod koniec XI w. rozwinięto różne systemy sklepienne tworzące grupy regionalne - sklepienia kolebkowe dominowały we Francji i w Hiszpanii, krzyżowo-żebrowe w Niemczech, kopułowe w południowo-zachodniej Francji, żebrowe we Włoszech.
Rzeźba występowała jako element zdobniczy, dydaktyczny, propagandowy, i zarazem symboliczny (w tympanonach, kolumnach i elementach wyposażenia świątyń). W Polsce malarstwo ścienne raczej się nie zachowało, nielicznym przykładem jest np. Czerwińsk. Doskonale przetrwały natomiast iluminowane rękopisy takie jak: Sakramentarz Tyniecki, Ewangeliarz Emmeramski i Kodeks Pułtuski. Na terenie Pomorza praktycznie nie zachowały się żadne przykłady malarstwa ściennego i rzeźby z tego okresu
W Polsce jest to najstarsza architektura, związana z początkami państwowości, stąd często jej surowsza i prostsza forma - przeważnie spotykamy u nas małe kościoły salowe kryte stropem, z prosto zamkniętym prezbiterium. Architektura romańska w Polsce kształtowała się pod wpływami niemieckimi i czeskimi. Uznaje się, że pojawiła się ona w pierwszej połowie XI wieku (po odbudowie państwa przez Kazimierza I Odnowiciela).
Główne zabytki budownictwa sakralnego w województwie pomorskim leżą w Trójmieście.
Należy do nich Kościół Św. Mikołaja i jednocześnie klasztor dominikanów w Gdańsku. Jest to jedna z najstarszych świątyń w Gdańsku, powstała u schyłku XII wieku. Zbudowany został na skrzyżowaniu dwóch ważnych szlaków handlowych. W 2006 roku pod klasztorem zostały odkryte romańskie piwnice z XIII w.
Warto także wspomnieć o archikatedrze gdańskiej - kościele pw. Trójcy św., NMP i św. Bernarda w Gdańsku, w dzielnicy Oliwa. Mamy tam również fragmenty cysterskiego kościoła romańskiego z XIII w. (w prezbiterium) i bazyliki romańsko-gotyckiej z XIII w. (w nawie głównej i południowej); romańskie przejście do oratorium za nagrobkiem Hülsena, przebudowane opactwo cystersów z XII/XIII w.
Województwo zachodniopomorskie jest bardziej bogate w zabytki architektury romańskiej. Jednym z najważniejszych z nich jest granitowo-ceglana bazylika romańsko-gotycka pw. św. Jana Chrzciciela z przełomu XII/XIII w. Katedra pw. św. Jana Chrzciciela jest najstarszy zabytkiem architektury sakralnej i zarazem murowanej na terenie Pomorza Zachodniego. Do pozostałych budynków romanizmu na Pomorzu Zachodnim możemy zaliczyć kościół MB Wspomożenia Wiernych z XIII w Baniach, kościół Matki Boskiej Wspomożycielki Wiernych (zatarty charakter romański, odsłonięty jeden portal) z XIII w. w Będargowie, kościół św. Stanisława Kostki (pierwotnie templariuszy św. Jana Ewagelisty, dolne partie fasady zachodniej z portalem) z XIII w. w Chwarszczanach, kościół romański Najświętszego Serca Pana Jezusa z 1 poł. XIII w. w Gardnie, kościół pod wezwaniem św. Stanisława BM ( przebudowany), XIII w. w Góralikach, kościół w zespole klasztornym Cystersów, XII/XIII w. w Kołbaczu, kościół z XIII w. w Mętnie, bazylika romańska z poł. XIII w. w Moryniu, kościół M.B. Królowej Różańca z XIII w. w Piasecznie, kościół templariuszy z XIII w. w Rurce i kościół św. Kazimierza, 1234-1250 w Swobnicy.
Gotyk narodził się mniej więcej w XII w., w północnej Francji, w czasie złotego wieku stylu romańskiego. Związany jest z rozwojem kultury rycerskiej i mieszczańskiej, w poźniejszym okresie również dworskiej. Wtedy to stwierdzono, że sklepienie krzyżowo-żebrowe można oprzeć na kolumnach bądź filarach, zamiast na samych ścianach. W zasadzie właśnie w taki sposób powstał ten styl architektoniczny. Gotyk uważa się za dojrzalszą formę romanizmu, a jednak pierwszy od drugiego różni się bardzo. Przede wszystkim zaczęto rezygnować z naw poprzecznych, i wyrównano wysokość nawy głównej z bocznymi. Stało się to możliwe właśnie dzięki opracowaniu sklepienia krzyżowo-żebrowego, opartego na czterech filarach (kolumnach), a nie na ścianach, jak wcześniej. W Polsce początki architektury gotyckiej przypadają na początek XIII w. i wiążą się z rozwojem zakonu cystersów. Formy gotyckie rozpowszechniały się od około połowy XIII w. zakony żebrzące, związane z miastami. Na Pomorzu najważniejsze budowle gotyckie znajdują się w Gdańsku, Stargardzie Szczecińskim, Szczecinie oraz miejscowościach nadmorskich.
W Gdańsku najważniejszą budowlą gotycką jest kościół NMP. Największy gotycki kościół w Polsce (ok. 105 m długości, 66 m szerokość w transepcie i 28 - 30 m wysokość naw) i największa ceglana świątynia Europy
z okresu średniowiecza. Jest to trójnawowa hala przecięta trójnawowym transeptem (rzut transeptu jest nieco zniekształconym w północno-wschodnim narożu). Pomiędzy przyporami naw bocznych umieszczono rzędy kaplic. Nawy przykrywają bardzo bogato rozczłonkowane sklepienia kryształowe i gwiaździste. Od zachodu do świątyni przylega potężna (76 m wysokości) wieża z dzwonem. Kościół jest zabytkiem rangi światowej.
We wsi Trzęsacz znajdują się ruiny gotyckiego kościoła wybudowanego pośrodku wsi na przełomie XIV/XV wieku w odległości prawie 2 kilometrów od morza. Kościół na początku należał do katolików, lecz po reformacji został kościołem ewangelickim do końca swych dni. Procesy abrazyjne spowodowały, że brzeg morski nieustannie zbliżał się do budowli. Ostatnie nabożeństwo odprawiono w kościele 2 marca 1874 roku, a jego wyposażenie przewieziono do katedry w Kamieniu Pomorskim, a część zabytkowego tryptyku można obejrzeć w Rewalskim kościele. W 1901 zawaliła się pierwsza jego część. Dziś pozostał jedynie fragment południowej ściany. Obecnie trwają intensywne prace nad ochroną ruin przed sztormami. Jest to jedyna tego typu atrakcja turystyczna w Europie.
W Stargardzie Szczecińskim występują mieszanki stylów renesansowego i gotyku. Przykładem jest parafia przy kościele Mariackim składająca się z czterech budynków, które powstały w różnym czasie. Najstarszy z nich pochodzi z XV wieku i jest określany jako gotycki. Powstała tu szkoła parafialna, później siedziba diakonatu. Druga budowla ma charakter renesansowy, pochodzi z XVI wieku. Trzecia z XIX wieku, a czwarta z 1982 roku. Innym przykładem jest Brama Wałowa. Została zbudowana w I połowie XV wieku. Budowla składa się z dwóch pięter i jednoczy w sobie dwa style architektoniczne: gotycki i renesansowy. W czasie II wojny światowej zniszczono szczyt i dachowanie, które zostało odbudowane w dopiero 1960 roku.
Zamek w Człuchowie składał się z czterech części: trzech przedzamczy oraz zamku głównego, posiadającego dziedziniec. Przedzamcze zachodnie, przez które wjeżdżało się do środka, zawierało stajnie, wartownie, zbrojownię i spichrze. Podzamcze północne przeznaczone było na wartownie i mieszkania dla części załogi, a wschodnie posiadało zabudowania gospodarskie. W zamku głównym znajdowały się pomieszczenie dla rycerzy zakonnych i księży, sypialnie, jadalnie oraz kaplica. Każda osobna część zamku ogrodzona była murem, ponadto całość otoczono dodatkowym murem, zbudowanym z głazów granitowych i cegieł, które otaczała fosa i okoliczne jeziora.
Bazylika Konkatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kołobrzegu, jej budowę rozpoczęto w 1280 r., natomiast w 1301 r. w mieście wybudowano kolegiatę, w 1718 r. na wieży kolegiaty zainstalowano dzwon, wybijający kwadranse. Na pamiątkę wielkich wojen: trzydziestoletniej, siedmioletniej i z roku 1807, które najbardziej zrujnowały miasto, w części wieżowej wmurowano kule armatnie z tych okresów. W 1958 r. przywieziono tryptyk Ostatnia Wieczerza, stanowi on ołtarz główny.
Ratusz w Kołobrzegu jest pierwotnie gotycki, zbudowany ok. 1364 r. Później został przebudowywany, a następnie w czasie oblężenia w 1807 r. zniszczony. W latach 1829-1832 na jego pozostałościach i z wykorzystaniem zachowanych fragmentów (jeden z narożników, piwnice) wzniesiono nowy, neogotycki według projektu K. F. Schinkla, przypominający wyglądem średniowieczny zamek o obronnym charakterze.
Katedra Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Koszalinie została zbudowana w latach 1300-1333 z potężną wieżą zrekonstruowaną w XIX w. Wewnątrz znajduje się krucyfiks gotycki z XIV w. z kaplicy na Krzyżance, późnogotyckie figury świętych z 1512 r., wczesnogotycka chrzcielnica, pająki (żyrandole) z 1666 r. oraz neogotyckie organy z 1899 r.
Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinku - średniowieczny zamek książąt pomorskich. Południowe skrzydło zamku pochodzi z pierwszej połowy XIV wieku i zbudowane zostało w miejscu wcześniejszego grodziska słowiańskiego. W wyniku późniejszych przeróbek (w XVI, XIX i XX wieku) zamek nie zachował swojego pierwotnego charakteru.
W Bukowie Morskim, wsi letniskowej nad jeziorem Bukowo mamy
kościół p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa z XIII/XIV wieku w stylu gotyckim, będący częścią nieistniejącego zespołu klasztornego.
W Barzowicach mamy kościół p.w. św. Franciszka z Asyżu z XV wieku. Styl gotycki, murowany, jednonawowy. Wnętrze zawiera szafkę ścienną gotycką z XV wieku.
W Cisowie warto zobaczyć gotycki kościół p.w. św. Stanisława Kostki z 1321 r. Również jednonawowy. Wnętrze zawiera barokową ambonę i ołtarz główny, ławy renesansowe, chór, oraz kropielnicę z XIV wieku.
W Dobiesławiu kościół p.w. M. B. Częstochowskiej z XV wieku, styl gotycki. Wnętrze zawiera kropielnicę granitową z XV wieku oraz dzwon z 1805 roku.
W Krupach warto zwiedzić kościół p.w. M. B. Ostrobramskiej z XIV wieku zachowany w stylu gotyckim, murowany, jednonawowy. Wnętrze zawiera ołtarz główny i ambonę z baroku.
W Starym Jarosławiu znajduje się kościół p.w. św. Krzyża z XIV wieku w stylu gotyckim.
Powyższe wsie znajdują się w okolicach Darłowa, natomiast w samym Darłowie mamy również budowle gotyckie. Przykładowo zamek Książąt Pomorskich, zbudowany w latach 1352 - 72 przez księcia Bogusława V. Obecnie siedziba Muzeum Regionalnego. Poza tym kościół Mariacki z XIV wieku, Sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej w stylu gotyckim.
Po dokładnym przeanalizowaniu ilości zabytków w stylu romańskim i gotyckim, możemy dostrzec, iż tych pierwszych było znacznie mniej. Wynika to z licznych wojen prowadzonych na tym terenie (1058 - utrata Pomorza Wschodniego i Zachodniego przez Bolesława Śmiałego, 1090-1091 przejściowe opanowanie Pomorza Wschodniego w wyniku wyprawy Władysława Hermana i wreszcie wyprawy Bolesława Krzywoustego w 1102-1119 na Pomorze Wschodnie i 1102-1123 na Pomorze Zachodnie zakończone układem w 1121 r. z księciem pomorskim Warcisławem). Kolejną przyczyną może być nikły związek kulturowy Pomorza z kulturą karolińską, ottońską i bizantyjską, z których styl romański się wywodził. Jednak gotyk na Pomorzu Zachodnim rozwijał się w doskonałym tempie, ze względu na geograficzną przynależność Pomorza. W 1338 r. uzyskało ono niezależność, a następnie znalazło się we władaniu Niemiec. Do Polski wróciło dopiero po II wojnie światowej.