Geografia ekonomiczna Nazwa geografia powstała od greckich słów geo (geo) - ziemia i graphos (grapcos) - piszę, opisuję. W przeszłości nauka ta jako jedyna zajmowała się opisywaniem powierzchni Ziemi.
Za twórcę terminu „geografia” uważa się Eratostenesa z Cyreny, greckiego uczonego, żyjącego na przełomie III i II w p.n.e. Geografia to nauk badająca powłokę Ziemi, jej przestrzenne zróżnicowanie pod względem przyrodniczym i społeczno-gospodarczym oraz związki, jakie zachodzą między środowiskiem geograficznym a działalnością społeczeństw. Zajmuje się ona wykrywaniem przyczyn oraz formułowaniem uogólnień praw lub prawidłowości w sferze zjawisk, które jej dotyczą. Ze względu na różnorodność tematyki i metod badań współcześnie używa się często określenia nauki geograficzne, równoznacznego z tradycyjną nazwą „geografia”. Cechą wspólną nauk geograficznych jest zainteresowanie przestrzennym aspektem zjawisk zachodzących na Ziemi i wzajemnych powiązań między nimi.
Funkcje geografii:
1. opisowa - pierwszą funkcją geografii jest opis Ziemi
2. poznawcza - przełom XIV i XV wieku to okres wielkich odkryć geograficznych (z powodów ekonomicznych), próba poszerzenia horyzontu. Kolumb, który zamiast trafić do Indii odkrył Amerykę Środkową; Vasco De Gama, Ferdynard Magellan, Americo Despuci Pierwsze odkrycia geograficzne dały informację o możliwościach ekspansji, o rynkach , nowej kulturze i ludziach. Negatywne skutki odkryć to kolonializm i niewolnictwo. W ramach nauk geograficznych są wyróżniane działy - dyscypliny podstawowe: - geografia fizyczna - geografia ekonomiczna - geografia regionalna - kartografia - geografia historyczna - geografia matematyczna (astronomiczna) - geografia stosowana XIX w. to okres wojen napoleońskich i Wiosny Ludów, powstają wówczas we nowe nurty filozoficzne. To okres rewolucji przemysłowej, przemian gospodarczych i społecznych, powstawania przemysłu, pojęcie robotnika. Po raz pierwszy pojawia się „geografia ekonomiczna”.
Przemysł narzuca nowe kierunki i potrzeby rozwiązań w sferze badań, lokalizacji surowców, zbytu, rynku surowców, siły roboczej.
Trzy nurty geografii ekonomicznej (nurty filozoficzne):
1. determinizm geograficzny - głosi całkowite uzależnienie działalności człowieka od środowiska, człowiek nie może nic w środowisku zmienić, wg deterministów czynnikiem decydującym o rozwoju społecznym i gospodarczym, a także o życiu kulturalnym, jest środowisko geograficzne, a głównie klimat, który wywiera ogromny wpływ na psychikę człowieka, jego obyczaje prawa i ustrój społeczny. Za twórcę tego kierunku jest uważany francuski filozof Monteskiu.
2. nihilizm geograficzny - jest on skrajnym przeciwieństwem determinizmu, neguje jakikolwiek wpływ środowiska na rozwój społeczno-gospodarczy, neguje on rolę środowiska w rozwoju społeczeństwa.
3. posybilizm geograficzny - kierunek ten powstał we Francji jako reakcja przeciwko determinizmowi i nihilizmowi, zakłada, że środowisko odgrywa istotną rolę w rozwoju społeczeństwa, człowiek może kształtować, zmieniać środowisko, zwłaszcza jeśli ma na uwadze poprawę warunków. Nurt ten był twórcą idei ochrony środowiska, zwraca on uwagę na zachodzącą interakcję: środowisko Ű człowiek.
Definicja geografii ekonomicznej: Bada zjawiska i procesy społeczno - ekonomiczne zachodzące w przestrzeni geograficznej Bada wzajemne oddziaływania człowieka i środowiska geograficznego, oznacza to, że przedmiot badań geografii ekonomicznej stanowią przestrzenne struktury i procesy systemu: środowisko przyrodnicze - społeczeństwo.
W skład geografii ekonomicznej wchodzą następujące gałęzie - dyscypliny szczegółowe: · geografia ludności (demografia) · geografia osadnictwa · geografia rolnictwa · geografia przemysłu · geografia komunikacji (transportu, łączności) · geografia handlu i usługi · geografia polityczna · geografia turystyki (turyzm)
Funkcje praktyczne geografii ekonomicznej:
1. diagnostyczna - próba oceny sytuacji podporządkowanej pewnym wymogom np. czy dany obszar, teren będzie odpowiadał naszym celom
2. optymalizacyjna - to maksymalizacja zysków przy minimalizacji nakładów, minimalizacja strat środowiska czyli optymalne korzyści wyciągniemy ze środowiska a minimalizujemy straty wg Leszczyckiego i Chojnickiego do głównych funkcji geografii ekonomicznej należą funkcje: · informacyjno - diagnostyczna · teoretyczno - wyjaśniająca · prognostyczna · planistyczno - decyzyjna sozologia = ochrona środowiska rachunek sozoekonomiczny - elementy ochrony środowiska i ekonomii
Współczesne kierunki badań geografii ekonomicznej:
1. regionalny
2. ekologiczny
3. przestrzenny
Kierunek regionalny - zajmuje się badaniem zjawisk i procesów społeczno - ekonomicznych w układzie regionów Region - to część większego obszaru, całości wydzielona na podstawie jakiś cech, istnieje region fizyczny np. Żuławy Wiślane, Kujawy a także region ekologiczny np. Górnośląski Okręg Przemysłowy. Kierunek ten przynosi wiele informacji o środowisku przyrodniczym, ludności i gospodarcze poszczególnych kontynentów, państw i regionów stanowiących część danego obszaru.
Kierunek ekologiczny - bada on zależności między środowiskiem a społeczeństwem. Twórcą tego kierunku jest sekretarz generalny ONZ - Utach (lata 60-te), który ogłosił raport „Człowiek - środowisko”. Kierunek ten ma szczególne znaczenie dla rozwoju planowania przestrzennego, w którym zwraca się coraz częściej uwagę na zachowanie równowagi między elementami środowiska przyrodniczego a działalnością człowieka. Ekologia - to nauka o warunkach rozwoju środowiska.
Kierunek przestrzenny - zajmuje się badaniem przestrzennych aspektów zjawisk i procesów społeczno - ekonomicznych, rozwinął się dopiero w ostatnich dziesięcioleciach, a głównymi jego problemami badawczymi są przestrzenne struktury i procesy, między którymi zachodzi relacja współzależności.
Nowe kierunki geografii ekonomicznej to:
1. Kierunek społeczny - człowiek jako jednostka, społeczeństwo, problemy społeczne np. bezrobocie
2. Kierunek sozologiczny - dotyczy zagrożeń globalnych, które są obecnie bardzo poważne. System informacji geograficznej: GUS - jednostka sterująca jednostkami regionalnymi, siedzibą są wojewódzkie urzędy statystyczne, powiatowe urzędy. Instytucje branżowe: · Główny Instytut Górnictwa w Katowicach · Instytut Skórzany w Łodzi Gromadzi się dane o zjawiskach społecznych i ekonomicznych, pobieranie informacji statystycznych odbywa się w ramach jednostek regionalnych - statystyka regionalna
Gromadzenie informacji statystycznych odbywa się za pomocą : · Mierników · Wskaźników statystycznych
Są dwa rodzaje (typy) mierników statystycznych:
· Podstawowe (bezwzględne)
· Relatywne (względne) Miernik podstawowy - daje dane bezwzględne danego zjawiska albo procesu np. liczba ludności w województwie śląskim ogółem około 5 mln, wydobycie węgla kamiennego ogółem, zbiory pszenicy w województwie małopolskim ogółem. Miernik relatywny - to informacja statystyczna odniesiona do innej wielkości np. gęstość zaludnienia tj. ilość osób na 1 km2 Zbieranie danych: Punktem wyjścia jest człowiek, czynnik ludzki - daje informacje, dane muszą być powszechne. Reprezentacja - wybrana część zbiorowości W badaniach geograficznych wykorzystuje się nowoczesną technikę
Statystyka regionalna - bada ona:
1. zagadnienia ludnościowe tj. liczba, rozmieszczenie, przekroje strukturalne (wiek, płeć, wykształcenie
2. czynniki wzrostu gospodarczego tj. zatrudnienie, majątek trwały, inwestycje
3. struktura produkcji i usług - ocena ilościowa i jakościowa, przemysł rolniczy, hutniczy, górniczy
4. statystyka dochodów regionalnych
5. spożycie zbiorowe - dotyczy zużycia surowców pewnych materiałów, środków ochrony roślin ij. nawozy sztuczne
6. infrastruktura społeczna (mieszkalnictwo)
7. statystyka socjalnych urządzeń, oświaty i kultury, służby zdrowia
8. osadnictwo - procesy urbanizacyjne tj. rozwój ludności w miastach, rozwój aglomeracji miejskich, przemysłowych, zasoby mieszkaniowe
9. statystyka transportu regionalnego - sieć kolejowa, autobusowa, trolejbusowa
10. statystyka przewozów pasażerskich, towarowych - ile, gdzie
11. statystyka infrastruktury kolejowej - dworce, przystanki, bocznice kolejowe, terminale kolejowe
12. statystyka wykorzystania i użytkowania zasobów naturalnych - inwentaryzacja posiadanych zasobów, czemu służą gleby, jak są użytkowane, problem wykorzystania ujęć wodnych, czystości rzek, zasób wód gruntowych, podziemnych
13. statystyka degradacji środowiska naturalnego - hałas, zanieczyszczenie powietrza, gleby 14. powiązania międzyregionalne - wszystkie regiony przygraniczne muszą mieć statystykę międzyregionalną
Kartografia - nauka o mapach Mapa - jest rysunkiem świata lub jego części na płaszczyźnie (pojęcie tradycyjne) Postęp techniczny: - zdjęcia satelitarne - rysunek w komputerze Stanisław Staszic - geograf, kartograf (pierwsze mapy) Eugeniusz Romer - pierwsze nowoczesne mapy, atlasy doskonałe Nowa odmiana kartografii - metakartografia („meta „- łac. poza) Techniczna różnica między tradycyjną mapą a metakartografią: - inna treść tzn. coraz bardziej wyszukana - inny wygląd - sposób tworzenia Opis na mapie: Mapy metakartograficzne są bardzo dokładne, największe osiągnięcia w tej dziedzinie mają Niemcy, takie mapy pomagają np. w zarządzaniu transportem. Szczegółowa analiza mapy tzn. jakie są gleby - ich klasa, jakość, jest bardzo ważna dla upraw ({jaka gleba dla danych upraw). Współczesne mapy kartograficzne mają mieć specjalne wzory matematyczne np. dla budownictwa - spójność gruntów, ich wytrzymałość. W Polsce powstał „atlas satelitarny”, w którym z jednej strony są zdjęcia satelitarne, z drugiej tradycyjna mapa. Mapa = jest integralną częścią geografii, jest ona bardzo ważną pomocą naukową, służy ona do analizy naukowej tzn. jest wykorzystywana w badaniach naukowych. Najczęściej stosowana kartograficzna metoda badań to metoda analizy
Sposób wykorzystania analizy mapy w badaniach naukowych:
1. Metoda analizy wizualnej
2. Metoda analizy kartometrycznej
3. Metoda graficzna
4. Analizy matematyczno - statystycznej
5. Analiza za pomocą modelowania matematycznego
6. Przetwarzanie, przekształcanie mapy
7. Automatyzacja analizy
Ad 1) Metoda analizy wizualnej- poprzez pobudzenie zmysłów powstaje analiza danej mapy, oglądanie mapy - odczucie subiektywne E.Romer - ujednolicił kolory na mapie Metoda popularno naukowa, pozwala wybrać optymalny wariant
Ad 2) Metoda analizy kartometrycznej Kartometria - karto = mapa; metria = miara 1 : 200 000 - 1cm na mapie równa się 200 000 cm w terenie, dzielimy przez 100 i otrzymujemy: · Odległość 1 cm = 2000 metrów = 2 km · Powierzchnia 1 cm2 = 4 km2 · Wysokość · głębokość Dokładne pomiary służą do prawidłowego zarządzania np. transportem
Ad 3) Metoda graficzna - rysunek Można wykreślać graficznie nowe rysunki, nowe rozwiązania z danej mapy; rysuje się przekrój - profil. Blok- diagram Na danej powierzchni mamy coś wybudować np. dom, sprawdzamy teren tzn. czy piasek, glina, skały itd.
Ad 4) Analiza matematyczno - statystyczna = wykorzystuje w dużej mierze elektronikę, komputery · Temperatura powietrza, sumy opadów np. dla rolnictwa · Wydajność gleb, gęstość zaludnienia Służy ona do badania relacji między zjawiskami
Ad 5) Modelowanie matematyczne - buduje się model teoretyczny i empiryczny, później porównuje się te modele, stosuje się funkcje matematyczne, funkcje współczynników występuje tutaj szereg wariantów
Ad 6) Przetwarzanie, przekształcanie mapy - to tworzenie nowej mapy ze starej na podstawie danej mapy określonego regionu; to stworzenie optymalnych rozwiązań np. przy budowie dróg, linii kolejowych.
Ad 7) Automatyzacja analizy - to czytanie mapy przez urządzenia automatyczne, skanujące, samoodczytujące, ta technika jest powiązana ze zdalnym badaniem. Teledetekcja = zdalne badanie środowiska, to metoda na razie rzadko stosowana. Określenie wartości mapy = wartości informacyjnej, ilość informacji jaką mapa zawiera. Informacje te są zróżnicowane, dzieli się je na 3 grupy: a) Informacje konieczne lub niezbędne b) Informacje uzupełniające c) Informacje zbędne Od proporcji tych 3 grup będzie zależała wartość informacyjna. Ocena informacji: - jakościowa - ilościowa Ocena jakościowa - w jej skład wchodzą : prawdziwość, aktualność, dokładność, czytelność, atrakcyjność. Ocena jakościowa jest prostsza do określenia niż ocena ilościowa. Rzetelność danych zależy głównie od ludzi, dane powinny być na bieżąco korygowane, uaktualniane (przystanki, punkty aptek itp.) Ocena ilościowa - określa się w niej pojemność informacji, trudno jest policzyć ilość informacji, miarą pojemności informacji mapy jest entropia. Entropia - to miara pojemności informacji mapy, to pojęcie matematyczne, im wynik bliższy „1” tym mapa dokładniejsza Antropia - badania w terenie SYSTEM - ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE A SPOŁECZEŃSTWO Środowisko: · w rozumieniu geograficznym to wszystko to, co nas otacza, środowisko dotyczy elementów pierwotnych, naturalnych, tj .ludzie, powietrze, zwierzęta · przez pojęcie „środowisko geograficzne” rozumiemy ogół przyrody ożywiony i nieożywiony W skład środowiska wchodzą (elementy): 1) litosfera - twarda powierzchnia skorupy ziemskiej, miękka przy wulkanach. Powierzchnia kuli ziemskiej 510 mln km2. Powierzchnia + głębokość. Powstała w wyniku procesów sprzed 6 mln. lat od momentu stygnięcia kuli ziemskiej. Powierzchnia gdzie jest życie. Człowiek żyje na tej powierzchi. 2) hydrosfera - cała woda na ziemi, podziemna i powierzchniowa oraz ta, która znajduje się w atmosferze. 3) atmosfera - powłoka gazowa otaczająca kulę ziemską 4) pedosfera - powłoka glebowa. Od niej zależy rozwój rolnictwa. 5) biosfera - szata roślinna i świat zwierzęcy. Między tymi sferami zachodzą związki przyczynowo-skutkowe, zachodzą sprzężenia zwrotne, znając te powiązania można ograniczyć negatywne skutki np. wycięcie lasu powoduje erozję gleby, ginie roślinność i zwierzęta. Rabunkowa gospodarka wycinania drzew doprowadziła do degradacji środowiska naturalnego. Ekosystem- złożony, wzajemnie przenikający się system, który tworzą poszczególne elementy środowiska geograficznego Zależność (Interakcje) Środowisko <-> Człowiek Człowiek pierwotny był zdeterminowany przez środowisko, miał mały wpływ na środowisko. Wskaźnik pokazuje jak silna jest interakcja ze wskazaniem na ludność. Tylko 2 przypadki mają przeważającą zależność od działalności człowieka - atmosfera i litosfera. Za 20 lat będzie inaczej. Dziś operuje się trzema kategoriami (typami) środowiska: 1) środowisko naturalne (pierwotne) 2) środowisko fizyczno-geograficzne 3) środowisko antropogeniczne (sztuczne) Ad.1) Środowisko naturalne - coraz bardziej to relikt, to miejsca bardzo nieliczne, niedostępne dla człowieka np. dżungla w Amazonii, lasy malezyjskie, Borno, Sumatra. Ad 2) Środowisko geograficzne - występuje tu symbioza człowieka ze środowiskiem, tzn. człowiek zmienia środowisko, ale nie w sposób negatywny, działa dla dobra środowiska, istnieje jednak niebezpieczeństwo, aby człowiek nie przekroczył pewnej granicy, bariery. Ad 3) Środowisko antropogeniczne - tragedia XX wieku, na całym świecie jest wzrost przestrzenny tego środowiska (wskutek zanieczyszczenia powietrza, rzek). Antropogeneza - sztuczne stwarzanie środowiska przez człowieka Antropopresja - silny, negatywny wpływ człowieka na środowisko Formy antropogeniczne to hałdy, wysypiska, Kolejna kategoria środowiska to środowisko społeczno-ekonomiczne, które podkreśla rolę człowieka, społeczeństwa. Skład środowiska społeczno-ekonomicznego: · środowisko socjologiczne tj. działanie destrukcyjne (patologie społeczne - np. młodzież przy komputerach jest zagrożona ze strony internetu itp.) · środowisko kulturowe tj. kultura, obyczaje, tradycja · środowisko techniczne IDEA EKOROZWOJU - od 1982 r.; konferencja sztokholmska. Ekorozwój to integralna część rozwoju człowieka z zasadami rozwoju środowiska. Wybrane metody oceny zasobów i walorów środowiska: · Zasoby - wszystkie jego elementy, które są mierzalne, fizyczne, ocena zasobów jest w miarę łatwa. Zasoby to surowce występujące w litosferze, woda, gleby, lasy. · Walory - to cechy środowiska, które nie podlegają ocenie ilościowej, mogą natomiast podlegać ocenie jakościowej, ale subiektywnej np. krajobraz - górski, nizinny, leśny itd. Można sformalizować walory odpowiednimi metodami. Inwentaryzacja zasobów i walorów Metoda oceny: 1. Metoda geobotaniczna 2. Metoda bonitacyjna (punktowa) 3. Metoda badania sprawności środowiska 4. Metoda przetwarzania informacji geograficznej Ad 1. Metoda geobotaniczna - (z łac. geo - ziemia, botanika - roślinność) metoda ta wykorzystuje zdolność roślin, które reagują na środowisko w określony sposób. Rośliny posiadają zdolność do reagowania na zmiany zachodzące w środowisku lub też na jego pewne cechy. Końcówki igieł żółte świadczą o zawartości cynku i ołowiu w powietrzu, po długości żółtego końca można określić stopień zanieczyszczenia - jego wielkość. Rośliny potrafią jednak przekazać informację nie tylko o negatywnych przemianach. Holofity (roślinność słonolubna mająca kolor fioletowy) potrafią rosnąć tylko tam gdzie w podłożu znajduje się sól kamienna (Dolina Noteci, kłodowa, Wapno, Inowrocław). W praktyce metoda ta dzieli się na: · analityczną - stosowana w badaniu małej powierzchni np. koło kopalni · syntetyczną - w skali kraju tzn. wyznacza się mapę potencjalnej roślinności i szuka się zmian w środowisku Ad 2. Metoda punktowa (bonitacyjna) - stosowana głównie do badania walorów środowiska, przypisanie punktów do określonych cech środowiska, ale ze względu na potrzeby do czego to ma służyć. Np. dla turystyki - wyszczególnienie punktów dodatnich przez porównanie wyników z kilku obszarów. Wybiera się 4 lub 5 elementów, 3 lokalizacje i oceniamy te elementy (rzeźba terenu, klimat, pokrycie terenu, wody powierzchniowe, źródła mineralne itp.) określamy wartości od 1 do 10 w skali punktowej: Ośrodek narciarski: - zróżnicowana rzeźba - 10 - Płaska rzeźba - 0 - śnieg cały rok - 10 - śnieg tylko zimą - 2 wygrywa ten obszar, który ma największą liczbę punktów. Zastąpić ocenę subiektywną bardziej obiektywną. Stosowana do oceny pod kątem rolniczym. Skale mogą być różne. Ad 3. Metoda badania sprawności środowiska - metoda ta wykorzystuje wzór na sprawność urządzenia (z fizyki). Sprawność środowiska- zwiększenie potencjału lub spadku oporu to metoda zwiększenia sprawności środowiska. Sprawność środowiska jest funkcją cech pierwotnych, człowiek musi tak działać aby zwiększyć sprawność np. nawożenie gleby, utrzymywanie wilgotności, musi stosować takie zabiegi aby gleba straciła jak najmniej - zmniejszenie oporu. Ad 4. Metoda przetwarzania informacji geograficznej - to metoda matematyczna, badająca funkcje, współczynniki, bada ona walory środowiska naturalnego np. rzeźba terenu, pokrycie - lasy, bada współczynnik atrakcyjności np. w turystyce, jej podstawą jest właściwe założenie czynników badawczych. Pomocna jest tu czasami teledetekcja z satelity. GOSPODARKA ZASOBAMI NATURALNYMI Jest to pojęcie złożone bo są różne kwalifikacje. Cechy wspólne zasobów naturalnych: - rzadkość występowania - ograniczoność - wyczerpywalność - dostępność (powietrze najbardziej dostępne) Teoria statyczna i dynamiczna · statyczna - Rikordo i Mill poruszyli problem zasobów. Zasoby są wyczerpywalne i ograniczone. · Dynamiczna - realna jest ograniczoność zasobów ale te granice cały czas się przesuwa bo w miarę rozwoju nauki pojawiają się nowe możliwości wykorzystania nowych zasobów. Zasoby są ograniczone, ale jest to granica dynamiczna i granica ta zostanie przesunięta Zasoby są wszędzie, przyrodnicze to woda, powietrze, ziemia, gleby, zasoby ludzkie. Ale główny zasób geograficzny to Przestrzeń Geograficzna, inne to już są pochodne tej przestrzeni. Przestrzeń nie ma początku, ani końca, to co występuje wokół kuli ziemskiej, warstwa wokół razem z 5 wymiarami (atmosfera, litosfera itp.) W obrębie przestrzeni geograficznej, wyróżnia się 3 rodzaje obszarów: 1. obszary produkcji pierwotnej 2. obszary produkcji wtórnej 3. obszary konsumpcji Ad 1. obszary produkcji pierwotnej - to są wszystkie takie powierzchnie, które dają konkretny produkt w postaci naturalnej np. tereny leśne, rolnicze, eksploatacji surowców, pokryte glebami, warunki środowiska nie mają tu wpływu na proces produkcji, ale działają pośrednio. Ad 2. obszary produkcji wtórnej - to wszystkie tereny zajęte przez zakłady przetwórcze (przetwarzanie surowców) np. spalanie węgla Ad 3. obszary konsumpcji - to te obszary, które są zajęte pod zabudowę, jest to sieć osadnicza, czyli miasta, osiedla, wsie, pojedyńcze zabudowania (sieć ta może być zwarta lub rozporszona) Suma tych 3 obszarów to przestrzeń geograficzna kraju, rejonu, subregionu itd. Te 3 obszary często nakładają i przesuwają. Działalność człowieka w przestrzeni geograficznej jest wszechstronna, pojawia się on we wszystkich obszarach (najczęściej w obszarach konsumpcji). Racjonalne wykorzystanie przestrzeni - racjonalne gospodarowanie zasobami. Aby wiedzieć ile mamy zasobów trzeba zbilansować najpierw to co się ma, niezbędna jest klasyfikacja, uporządkowanie zasobów. Zgodnie z tendencjami schyłku wieku, najlepszym rozwiązaniem jest podział podstawowy który jest podziałem uniwersalnym zasobów, odzwierciedla on tendencje schyłku wieku. Ten podział zasobów jest na: 1) zasoby niewyczerpywalne : a) niezmienne i) energia słoneczna (w kategorii czasu ziemskiego) ii) energia mórz i oceanów (energia falowania, prądów morskich, przypływów) iii) energia wiatru b) ulegające zmianom - następuje ich czasowe zużycie, zasoby te regenerują się i) woda ii) powietrze iii) odrastanie drzew, trawy (roślin zielonych) iv) przestrzeń geograficzna (w kategorii powierzchni) v) zbiorniki z wodą i tama (energia spadku wód, która jest odnawialna) 2) zasoby wyczerpywalne a) odnawialne i) siła mięśni (zwierzęta w pracy) ii) gleba (odpowiednie zabiegi agrotechniczne, rekultywacja tzn. przywracanie pierwotnego stanu) b) nieodnawialne (składniki mineralne np. ropa naftowa, węgiel kamienny) Klasyfikacja surowców mineralnych Trudno je sklasyfikować, są one niejednorodne, mają różne cechy, stąd bardzo często stosuje się prostą, fizyczną klasyfikację (wg stanu skupienia) na: - surowce stałe (np. węgiel kamienny, wapń, sól kamienna) - płynne np. ropa naftowa, wody mineralne - gazowe (lotne) np. gaz ziemny, metan, multafary (wywiewy wulkaniczne zawierające duże ilości siarki) Metoda wydobywcza surowców mineralnych ma wpływ na ich cenę końcową. Im głębsze, trudniej dostępne pokłady surowców, tym droższe, np. węgiel kamienny najniższe koszty wydobycia ma w RPA , tam pokłady są odkrywkowe część z nich wychodzi na powierzchnię. Ze względu na sposób wykorzystania: - pośrednie np. ruda żelaza - bezpośrednie np. węgiel Określanie wielkości zasobów: Stosowane są techniki komputerowe, satelitarne zdjęcia itp. Trzy rodzaje klasyfikacji złóż surowców mineralnych: 1) klasyfikacja morfologiczna 2) klasyfikacja technologiczna 3) klasyfikacja genetyczna tj. pochodzenie Ad 1. Klasyfikacja morfologiczna - to określenie kształtu złoża surowców, złoża surowców mogą zalegać w różny sposób. Wyróżnia się złoża: - regularne - to złoża w miarę grube, opłacalne z punktu widzenia ekonomicznego - nieregularne - to złoża, które są zubożone, niejednolite, poszarpane, są one cienkie, może się pojawić w złożach woda (dotyczy to węgla kamiennego) Ropa naftowa występuje natomiast w regularnych soczewkach lub pomiędzy skałami. Między skałami jest wyższe ciśnienie złoża, natomiast są problemy eksploatacyjne, wydobywcze, związanie z terenami skalistymi Złoża ropy naftowej Ad 2. Klasyfikacja technologiczna - to klasyfikacja kierunku użytkowania danego surowca np.: - surowce metaliczne (ruda żelaza) - surowce energetyczne (węgiel, ropa) - surowce chemiczne (sól, siarka) - surowce materiałów budowlanych (piaski, wapń) W krajach bogatych w ropę naftową np. Państwa OPEC, elektrownie jako paliwa wykorzystują mazut. W Japonii rozpoczęła się epoka wielkiej chemii, która dotarła do Polski w latach 70. W przemyśle ciężkim hutnictwo jako surowce uważa koks, topniki, różnego rodzaju uszlachetniacze. Surowce do wyrobu materiałów budowlanych - piasek, szkło, żwir. Ad 3. Klasyfikacja genetyczna - nauka o rozwoju, dotyczy powstania złóż surowców, w jakich warunkach one powstały. Dzielimy ze względu na sposób ich powstania. Jak ropa naftowa powstała? Ludzkość już niebawem rozwieje wątpliwości na temat powstania tego bogactwa naturalnego. W chwili obecnej istnieją dwie teorie: · Powstała na skutek procesu chemicznego zachodzącego wewnątrz ziemi z materią organiczną · Tylko proces chemiczny bez punktu wyjścia, którym była materia organiczna Obecnie naukowcy skłaniają się bardziej ku 1 teorii. W Austrii eko-diesel jest produkowany z rzepaku. Z uwagi na duże zniszczenie gleb w naszym regionie istnieje szansa plantacji rzepaku - rośnie na skażonych glebach. Rzepak można wykorzystać jako paliwo, za 3 lata w Unii ciężki sprzęt będzie musiał wykorzystywać ekologiczne źródła energii (olej z rzepaku do nich należy - w Polsce używany jest jako jadalny, od rzepakowego lepszy podobno jest do spożywania nawet olej przekładniowe). W marcu wystąpiły problemy z ropą naftową (pierwsze od 39 lat w USA). Władze Federalne musiały uruchomić zapasy strategiczne tego paliwa, aby nie dopuścić do zbyt wielkiego wzrostu cen. Złoża można podzielić na typy: - endogeniczne tj. powstałe wewnątrz ziemi - egzogeniczne tj. powstałe na powierzchni ziemi - metamorficzne tj. złoża przeobrażone na zewnątrz ziemi, a następnie wewnątrz ziemi, np. marmur jako surowiec, który powstał jako wapień, a następnie został poddany procesom wewnątrz ziemi. Gospodarka wodna Cechy wody: 1) jedyny zasób naturalny, który nie ma substytutu 2) ilość wody w przyrodzie się nie zmienia, nie zmniejsza się 3) woda jest podstawowym elementem decydującym o życiu organizmów, 4) używana jest ponadto jako: a) surowiec w przemyśle, b) droga komunikacyjna, c) źródło energii, d) miejsce rekreacji, połowu ryb i innych organizmów wodnych, e) nawadnia obszary rolnicze (głównie w regionach suchych -Egipt, Sudan, Australia) f) coraz więcej wody zużywają miasta do celów komunalnych 5) wspaniałe systemy wodne występowały za czasów rzymskich, również w Mezopotamii, w Egipcie woda przyczyniała się do potęgi tych państw (w starożytności woda podlegała ochronie prawnej przyczyniając się do rozwoju starożytnych kultur) 6) jakość wody i jej deficyt - ze względu na jakość wody woda nie była i nie jest szanowana, brak doskonałych urządzeń dozujących wodę (ubytki wody w sieciach wodociągowych wynoszą 10-12%) 7) życie na ziemi wyszło z wody, pierwsze organizmy pojawiły się w wodzie 8) woda jest związkiem najbardziej rozpowszechnionym w przyrodzie, stanowi około 80% masy mikroorganizmów, roślin i zwierząt oraz prawie 70 % masy ciała człowieka, który spożywa ją przeciętnie 2-2,5 l. dziennie. 9) Woda zajmuje około 2/3 powierzchni planety. Jest to jednak bogactwo pozorne, bowiem wartościowa dla człowieka jest prawie wyłącznie woda słodka, która to jest powierzchniowa i lądowa. Wskutek działalności człowieka woda słodka ulega zanieczyszczeniu, np. wypłukiwanie soli przy wydobyciu węgla powoduje zasolenie wody (w kanale kłodzkim zasolenie wody dorównuje morskim). Krążenie wody w przyrodzie: Etapy: parowanie č kondensacja č nasycenie č skroplenie č opad č odpływ Woda opadająca wsiąka w ziemię poszerzając zbiornik Para wodna po złączeniu się naturalnych opadów lub wcześniej w chmurach ze związkami chemicznymi tworzy kwaśne deszcze. Związki chemiczne jako zanieczyszczenie sprawiają, że wszystkie wody powierzchniowe są zanieczyszczone oraz część wód podziemnych (zmiana wód pod względem fizyczno-chemicznym). Zasada racjonalnego wykorzystania wody: Bilans wody w kategoriach ekonomicznych: Z + P = H + S +R przychody = rozchody Z - retencja początkowa (wielkość pozostała z poprzedniego okresu bilansowego) P - opady atmosferyczne, które spadły bezpośrednio na teren bilansowania H - odpływ całkowity z obszaru bilansowania S - parowanie wód z obszaru bilansowania R - retencja końcowa (to co zostało zmagazynowane w zbiornikach retencyjnych) Składniki zależne od człowieka: - retencja początkowa (Z) - odpływ całkowity (H) - retencja końcowa (R) Bilans wody jest realny jeśli mamy układ dorzeczny. Polska jest generalnie w dorzeczu Odry i Wisły i dlatego można zmierzyć i zbilansować wodę. Wartości wody: - wartość użytkowa - wartość gospodarcza - wartość społeczna ŕ nie można zmierzyć, można ją określić w innych kategoriach Pojęcie dóbr wodnych ŕ woda i powietrze nie muszą podlegać odnowie dlatego, że jest ich dostatecznie dużo) Zasady gospodarki wodnej: 1) Zasada kompleksowości - podejście do inwestycji wodnych z uwzględnieniem jak największej liczby potencjalnych użytkowników tj. maksymalizacja liczby konsumentów 2) Zasada perspektywiczności - należy przewidzieć potrzeby przyszłych pokoleń, trzeba uwzględnić prognozy demograficzne np. budowa zbiornika wodnego. 3) zasada przestrzenności - ocena zasobów wodnych i ich bilansowanie odbywać się może tylko w dorzeczu wtedy tylko tę wodę można policzyć Ponad 2/3 w Polsce jest zanieczyszczonych wód, normy zostały przekroczone. Globalne zagrożenia środowiska 1. Efekt cieplarniany -spowodowany nadmiarem emisji CO2 do atmosfery. Tworzy na warstwę ograniczającą emisję ciepła do wyższych warstw atmosfery i przestrzeni kosmicznej. Zjawisko jak w szklarni - efekt topnienia lodów Antarktydy. 2. Kwaśne deszcze - emisja związków S i N do atmosfery, dają w efekcie np. kwas siarkowy, który w formie opadu dociera do gleby. 3. Dziura ozonowa - niszczenie ozonosfery, która ogranicza promieniowanie kosmiczne docierające do Ziemi, (ozon wysoki - dobry, ozon niski - niebezpieczny dla Ziemi). Elementy Teorii Lokalizacji: Lokalizacja to działanie w przestrzeni, przestrzeń to zasób numer 1. Lokalizacja - umiejscowienie bytu materialnego. Czas jest integralnym elementem przestrzeni. W kategorii makro - brak określenia przestrzeni. W kategorii lokalnej - przestrzeń jest określona. Typy przestrzeni: 1. Przestrzeń geodezyjna (pomiary na ziemi - poziomo, pionowo, to przestrzeń życiowa, w tej przestrzeni jest człowiek) 2. Geograficzno - przyrodnicza a. lądy b. morza c. oceany te trzy elementy zróżnicowane pod względem fizycznym, biologicznym, inna flora i fauna. Klasyfikacja i podporządkowanie przez człowieka, działalność rekreacyjna. 3. Społeczno - ekonomiczna jest to działalność przemysłowa, turystyczna, transportowa (człowiek, gospodarka, miasto)