BOGDAN SUCHODOLSKI
„PEDAGOGIKA JAKO NAUKA O CZŁOWIEKU”
Powszechnie pedagogika traktowana jest jako nauka o wychowaniu. Fundamentalna rozprawa Floresa d' Arcais ( „Nuovo Dizionario di Pedagogia”) poświęcona jest terminowi `pedagogia', autor wskazuje skomplikowany i wieloraki charakter pedagogiki. Jej powiązania z takimi naukami jak: filozofia, psychologia, socjologia ale także z całością życia kulturalnego, w stosunku do którego pedagogika jest służebna. Dlatego właśnie pedagogika nie jest zwykłą nauką, ale zjawiskiem teoretyczno-praktycznym zupełnie swoistym.
Z punktu widzenia Winfrieda Bohma ( „Worterbuch der Pedagogik”) formułuje się 3 zasadnicze pytania:
Kim jest człowiek?
Kim człowiek powinien się stać?
Jak wychowanie może w tym dopomóc?
Wg B. Suchodolskiego pedagogika jest ściśle związana z problematyką istoty i powołania człowieka. W związku z tym powinna ona zajmować ona miejsce w systemie nauk o człowieku ale tak nie jest. W swoich rozważaniach pomija ją nawet Jean Piaget. Za to on i Jean Belin -Milberon, Julien Freund wymieniają takie dziedziny jak: demografia humanistyczna, socjologia, nauki ekonomiczne, polityczne, psychologia, etnologia, lingwistyka.
Wobec pedagogiki formułuje się postulaty, aby stała się bardziej `naukowa', wzorując się np na socjologii czy psychologii. Wg B. Suchodolskiego opinie te nie są słuszne. Prowadzą one do likwidacji pedagogiki jako dyscypliny wyodrębnionej i swoistej. Uważa on, iż pedagogika tylko wtedy będzie mogła osiągnąć swoje miejsce w systemie nauk o człowieku, kiedy będzie się od nich różnić, a nie upodabniać.
Suchodolski wskazuje na zasadniczą cechę charakteru współczesnych nauk o człowieku - nie są jednolite. Ich dualizm wewnętrzny polega na tym, że zasadniczemu nurtowi przeciwstawia się nurt odmienny, krytyczny. I tu pedagogika znakomicie się wkomponowuje do tego drugiego, poprzez to że zmierza do innego, alternatywnego ukształtowania nauk o człowieku.
Autor przypomina również o tym, że nauki o człowieku nie muszą mieć charakteru humanistycznego, tzn. nie muszą akceptować podstawowych tez humanizmu.
Mikel Dufrenne dokonał krytyki głównych koncepcji nauk o człowieku, ponieważ wbrew oczekiwaniom likwidują one człowieka, czyniąc z niego `epifenomen', czyli zjawisko wtórne, wynikające ze zjawiska głównego. Jego zdaniem nauki te są antyhumanistyczne, a nazywane humanistycznymi jedynie ze względu na przedmiot ich badań.
Suchodolski wskazuje na to, że aktualnie kształtują się kierunki badań, które chętnie określają się jako `humanistyczne' np. psychologia humanistyczna(Straser), psychiatria humanistyczna(Maslow), socjologia humanistyczna (Weber).
Dominującą tendencją nauk o człowieku jest poznanie. Jednak tylko wtedy jest ono pełne i pożyteczne, gdy uwzględnia to co jest, i to, co się rodzi. Rzeczywistość jest bowiem procesem, nigdy nie jest stabilna i niezmienna. Założenie, że człowiek jest zawsze takim, jakim jest, jest niebezpieczne i ograniczające, szczególnie dla pedagoga.
W poznaniu człowieka ważne jest wiedzieć, jakim on się staje. W związku z tym „pedagog czuwa i troszczy się o nieustanne narodziny”.
Johann Galtung ( „The true Worlds”) mówi o dualizmie świata rzeczywistego, ponieważ istnieje rzeczywistość empiryczna i rzeczywistości potencjalne. Tę ostatnia Suchodolski nazywa kategorią możliwości.
Jednak ten proces przemian u człowieka może pozostawać w uśpieniu, dlatego wychowanie jest akcją pobudzania, inspiracji, wyzwalania. Wychowawca ma obudzić w swoim wychowanku nowe potrzeby, nowe zainteresowania i nowe motywacje. Bo:
„Człowiek nie tylko nie jest takim, jakim jest, ani nawet takim, jakim się staje, ale jest takim, jakim może być, czy mógłby być”.
ALTERNATYWNA KONCEPCJA NAUKI O CZŁOWIEKU - PEDAGOGIKA |
DOMINUJACE TENDENCJE W NAUKACH O CZŁOWIEKU |
1. WARTOSCIOWANIE
Pedagogika tym żyje, nie waha się akceptować określonych ideałów, upowszechniać określonych wartości.
2. CZŁOWIEK PRAWDZIWY
Pedagogika zajmuje się człowiekiem w aspekcie powołania, jego zadań osobistych i społecznych; Troska o `człowieka prawdziwego' (K. Marks) , tzn. człowiek jest nie tylko istotą zależną od sytuacji, lecz przede wszystkim powołaną do pełnienia zadań.
3. EGZYSTENCJALNE POJMOWANIE CZŁOWIEKA
Człowiek pojmowany jako osobowość powiązana więzami wspólnoty z innymi ludźmi, po zdjęciu z nich maski roli; Związek człowieka z człowiekiem jest niezależny od układu ról społecznych; M. Buber- kategoria `ja i ty', jako zasadnicza kategoria ludzkiej egzystencji
4. WARTOSCI UŻYTKOWE
K. Marks - perspektywa społeczeństwa produkującego wartości użytkowe i podejmującego dla tych potrzeb pracę twórczą i zaangażowaną.
5. HISTORIA LUDZKOŚCI
Dzieje ludzkości ujmowane jako tworzenie wartości kulturalnych - w filozofii, religii, nauce, sztuce i technice; Człowiek jako twórca wartości.
|
Zasada poznania wolnego od wartościowania, sformułowana przez H. Poincare'go.
CZŁOWIEK RZECZYWISTY
Człowiek jest zależny od sytuacji losowych, a nie od siebie samego.
FUNKCJONALNE POJMOWANIE CZŁOWIEKA
Człowiek traktowany jako wiązka ról społecznych, które pełni, wyznaczonych przez organizacje życia społecznego i jego instytucje.
WARTOŚCI WYMIENNE
K. Marks - pod panowaniem tych wartości rozwijała się kultura europejskiego okresu kapitalizmu; Praca jako `labour'- robota; Człowiek jako istota wyalienowana; Praca ma charakter niewolniczy.
Dzieje ludzkości jako wielki ciąg wydarzeń w procesie nieustającej walki o władzę i panowanie, prowadzonych przez miasta, państwa, narody, dynastie i klasy społeczne.
|
M. NOWAK
„OD TRADYCYJNEJ PEDAGOGIKI OGÓLNEJ KU NOWYM WYZWANIOM DLA BADAŃ NAD PODSTAWAMI EDUKACJI”
Pedagogika ogólna - jako potrzeba poszukiwania logicznej, krytycznej i usystematyzowanej oraz ogólnie ważnej wiedzy, w odniesieniu do tego wszystkiego, co określamy edukacją, a co szczególnie ukazuje się w konkretnej sytuacji określanej jako sytuacja wychowawcza.
Za szczególnie warte uwagi M. Nowak uznaje metody: hermeneutyczną i fenomenologiczną, dzięki którym pedagog stawia pytanie:
„Czym jest w istocie rzeczywistość wychowania?”. Są to metody refleksji, które odkrywają podstawy wychowania, wydobywają to, co specyficzne dla pedagogiki
Pedagog ogólny - jako uprawiający naukę o wychowaniu, poszukuje kryteriów ogólnie ważnych i koniecznych do zastosowania w konkretnych sytuacjach pedagogicznych.
Pedagogika- teoria o rzeczywistości/procesie wychowania
Rzeczywistość wychowania- fakt/stan naszego życia indywidualnego i społecznego, umieszczony w konkretnej perspektywie czasowej i kulturowej w jakiej zachodzi wychowanie.
M. Nowak wskazuje na interdyscyplinarność pedagogiki ogólnej z innymi naukami ( np. psychologia, socjologia, M. Gogacz zwraca uwagę na związek z filozofią) oraz, że powinna ona stanowić punkt centralny, chroniący nauki pedagogiczne przed zgubieniem swojego pedagogicznego charakteru.
Uważa, że pedagogika powinna obejmować globalnie i wieloaspektowo fakty, zjawiska i okoliczności procesu wychowania. Przypomina również, że pedagogika jako nauka ma charakter praktyczny.
Pedagogika ogólna wg Nowaka -
określenie ogólna zawiera w sobie wskazanie na poszukiwanie podstaw, dokonywanie ujęć wstępnych i ogólnych. Obejmuje większość podstawowych problemów pedagogicznych, które rozważa w sensie ogólnym, zwłaszcza w perspektywie filozoficzno-antropologicznej; poszukuje ona podstaw wychowania i pedagogiki ( podstawy ontologiczne, antropologiczne, aksjologiczne, kulturalne, społeczne, psychologiczne); wprowadza w poszczególne problemy i dyscypliny wiedzy pedagogicznej oraz zajmuje się analizą porównawczą istniejących teoretycznych ujęć wychowania.( inne nazewnictwo: pedagogika teoretyczna. Teoria pedagogiczna, filozofia wychowania, filozofia pedagogiczna, pedagogika filozoficzna).
Pedagogiki szczegółowe wg Nowaka-
grupa nauk tworzących pedagogikę; ujmujące szczegółowo problemy wskazane w ujęciu wstępnym, wchodzą w analizy specyficzne, dostarczają pogłębionej i szczegółowej refleksji.
Nowak ujmuje proces wychowania globalnie:
jako indywidualny proces w życiu każdego człowieka
jako fakt społeczny.
Autor zwraca również uwagę na istotne zadanie pedagogiki- definiowanie podstawowych pojęć pedagogicznych, troska o ich jasność oraz uczenie języka pedagogicznego.
Wyodrębnia również 3 zadania pedagogiki ogólnej:
Uczynienie działalności wychowawczej faktem kategorialnym, tzn. czymś znaczącym i wymownym; rzucenie światła na rzeczywistość wychowania, wydobycie podstawowych kategorii pedagogicznych ukazujących edukację.
Takie nakreślenie już wydobytych kategorii pedagogicznych, aby mogły one oceniać i odnosić się do zdarzenia i wychowania w konkretnych sytuacjach pedagogicznych.
Interdyscyplinarność - funkcja towarzysząca innym dyscyplinom pedagogicznym w wyjaśnianiu i uzasadnianiu ich własnych kategorii.
Następnie Nowak wyróżnia 2 uwarunkowania w pedagogice ogólnej, które należy uwzględnić chcąc odpowiedzieć na jej zadania:
rozszerzenie się zakresu zainteresowań pedagogiki
konieczność nowych ujęć i redefiniowania podstawowych pojęć
ad a) rozszerzenie się zakresu zainteresowań pedagogiki
ujęcie wychowania -
▪ wychowanie widziane jest jako działalność
jako zadanie dla tego, kto należy do pokolenia dorastającego
▪ wychowanie jako proces - który wprowadza w relację komunikacji, wymiany i
wzajemnych wpływów, modyfikacji
▪ wychowanie jako system - lub całość struktur, instytucji, procesów społecznych
Zróżnicowanie wychowania wg Nowaka :
▪ przestrzenne, narodowościowe i kulturowe
▪ historyczne
▪ realizowane przez różne instytucje, sytuacje
▪ w zależności od sposobów postępowania, stosowanych zasad.
wychowanie jako proces rozwoju osobistego - przyswojenie sobie norm i wartości społecznych, aspekt aktywny i kreatywny jednostki; wychowanek jako aktywny twórca swojego wychowania
▪ wychowanie rozumiane jako relacja - relacje pomiędzy wychowawcą, a wychowankiem widziane są w swojej złożoności, jako wypadkowe spotkania świata natury i kultury oraz w swojej relacji do struktur społecznych, ekonomicznych i politycznych, które w różny sposób je warunkują
wychowanie pojmowane jako efekt/ rezultat - tendencja do przezwyciężania jednoaspektowości wielu ujęć tradycyjnych, wieloaspektowe ujęcie teorii wychowania łączy się z rozwojem biolog-fiz, psycholog, moralnym, kulturalnym, religijnym i społecznym.
ad b) konieczność nowych ujęć i redefiniowania podstawowych pojęć
Wiąże się to z coraz bardziej odczuwana potrzebą większej jasności i bardziej precyzyjnego zdefiniowania podstawowych pojęć pedagogiki.
Szerokie i węższe pojęcie wychowania:
▪ szerokie- są to wszelkie oddziaływania na człowieka współtworzące jego osobowa indywidualność; postulat ochrony wychowanka i prowadzenie go ku pełni rozwoju
▪ wąskie - są to wszelkie zamierzone oddziaływania na wychowanka, podejmowane w określonym celu i określonej sytuacji..
Różne ujęcia wychowania wg Nowaka:
a) socjalizacji - wychowanie jako pomoc w socjalizacji; istotne zadanie wychowawcze to wprowadzenie człowieka w życie społeczne; wychowanie jako uczenie się wartości i norm społecznych, jako pomoc w przygotowaniu do przyjęcia i pełnienia ról społecznych
b) inkulturacji - wychowanie jako pomoc w inkulturacji; człowiek zawsze żyje
w jakiejś kulturze, dlatego musi nauczyć się kulturalnego sposobu życia i poznać kulturę
c) personalizacji -wychowanie jako pomoc w personalizacji; człowiek jest nie tylko istotą społeczną , kulturową ale jest też osobą; odkrywa siebie jako istotę ` o-sobną' , posiada swoją własną wartość; wychowanie polega na uczeniu rozumienia siebie i akceptowania jako jednostki oraz kształtowania indywidualnej tożsamości; wychowanek powinien być uzdalniany do coraz większej autonomii, zdolności samostanowienia, zmieniania zastanych warunków społecznych i kulturowych
d) formowania sumienia - wychowanie jako pomoc w formowaniu sumienia, moralności
e) emancypacji - wychowanie jako pomoc w emancypacji.
Już J.J. Rousseau stwierdził, że podstawą i uzasadnieniem dla edukacji jest sam wychowanek. Nie jest on już tylko biernym odbiorcą, ale wchodzi w relacje ze światem i wychowawcą.
Zadaniem wychowawcy nie jest dopasowanie wychowanka do świata, ale wzbudzenie w nim pragnienia bycia człowiekiem.
Nowak zwraca również uwagę na problem wartości, oraz że ważną rzeczą jest poznanie miejsca wartości w strukturze procesy wychowania i sposobów ich urzeczywistniania w działalności wychowawczej.
Autor podaje za Guardinim („Podstawy pedagogiki”) 3 główne zrozumienia wychowania:
▪ wychowanie umysłowe - występuje tendencja do zwracania uwagi na zdobycie wiedzy ogólnej. Poznanie intelektualne zajmuje najbardziej istotne miejsce wśród wszystkich aktów ludzkich. Wierzy się, że już sama wiedza o wartościach oznacza już ich poznanie i właściwe działanie. W pracy pedagogicznej dąży się do formowania człowieka mądrego. Taki ideał wychowania dominował w epoce średniowiecza i humanizmu.
▪ wychowanie etyczno-moralne i estetyczne - wychowanie jako formowanie dobrego
gustu i smaku, kształtowanie charakteru, zdobycie pewnej wrażliwości. Rozwój osobowości i umiejętności etycznego działania. Ideał ten panował głównie w starożytności i pragmatyzmie.
▪ Wychowanie naturalistyczne - zwraca uwagę na stan zdrowia człowieka, jego aspekty biolog-fiz i prawidłowy rozwój.
Wszystkie te ujęcia Guardini poddaje krytyce za zbytnią jednostronność.
Na zakończenie ( Bogu niech będą dzięki:) Nowak pisze, że podstawowym warunkiem życia i podstawową kategorią ontologiczną dla człowieka jest „Bycie w świecie” , czyli „In-der-Welt-sein” - jest to całość relacji jakie są zaprojektowane i realizowane przez człowieka w konkretnej rzeczywistości życia.
Egzystencja człowieka charakteryzuje się celowością, a sens egzystencji może być opisany jako kategoria antropologiczna.
KRYSTYNA ABLEWICZ
„METODOLOGICZNE HORYZONTY SYTUACJI
WYCHOWAWCZEJ”
Pedagogika jako nauka o procesach wychowawczo-edukacyjnych usytuowana jest pośród nauk antropologicznych, ponieważ zajmuje się zagadnieniem rozwoju dziecka-człowieka, opisywanego z perspektywy nauk przyrodniczych, społeczno kulturowych i filozoficznych.
Ablewicz zwraca uwagę, iż w procesie poznawania zasadniczą rolę odgrywa adekwatność przyjętej metodologii oraz procedur badawczych. Wskazuje ona na główny problem w pracy badacza , tkwiący w trudności umiejętnego zespolenia metody z przedmiotem oraz utrzymaniu poznawczej harmonii pomiędzy paradygmatami badawczymi, przy jednoczesnym wskazaniu ich komplementarności - wynika to z postulatu rzetelności poznawczej.
Podstawowym przedmiotem badań pedagogicznych jest sytuacja wychowawcza, która stanowi podstawowy komponent rzeczywistości; daje się ona poznać człowiekowi zarówno w sposób empiryczny, jak i nieempiryczny...
Ablewicz przedstawia również 2 interpretacje procesu wychowania: wąską i szeroką, a kryterium jest intencjonalność oddziaływania pedagogicznego.
Ujęcie szerokie - jest to wszelki rodzaj wpływów, oddziaływań, których człowiek doświadcza w ciągu całego swojego życia. Wpływy te nie są ukierunkowane świadomie na jakiś cel wychowawczy, ale też wychowują. Również ta rzeczywistość podpada pod przedmiot badań pedagogicznych.; są to te zjawiska i ludzkie działania, które zachodzą w obszarze całej `niepedagogicznej rzeczywistości', jak i wszelkie zdarzenia losu, które Ablewicz zalicza do najpoważniejszych wychowawców człowieka.
Ujęcie wąskie - są to działania ściśle intencjonalne, zamierzone i celowe, nastawione na realizację wartości; jest łączone najczęściej z instytucjami wychowawczo-edukacyjnymi.
Autorka wymienia następujące trudności w opisie rzeczywistości, wynikające z cech świata życia codziennego:
- dynamika i procesualność zjawisk społeczno-kulturowych
- przypadkowość, niepowtarzalność i odmienność zjawisk obiektywnie istniejącego świata życia codziennego
- dynamika i procesualność doświadczenia potocznego człowieka, która jest ściśle związana z doświadczeniem czas
- niepoznawalna w pełni sfera emocjonalno-uczuciowych, intelektualnych i wolicjonalnych doświadczeń człowieka, warunkowana jego osobowa indywidualnością
- uczestnictwo człowieka w obiektywnie istniejącej rzeczywistości, która traci cechy obiektu `aksjologicznie obojętnego'.
Ablewicz zwraca również uwagę na fakt, że badacz będąc członkiem społeczności wnosi do badanej sytuacji jej własne rozumienie i własne subiektywne odniesienie do osób w niej uczestniczących. Jego badania będą więc zawsze naznaczone `przedrozumieniem'. Wyrazem tego jest nastawienie do świata, które jest ujawniane w języku. Jak uważa Gadamer „człowiek językiem oswaja świat, ale zarazem odsłania `klimat' świata w którym żyje”.
Ablewicz zwraca uwagę, że słowo musi cos znaczyć ponieważ „jest skrzynką' , w której zamykamy nasze doświadczenia po to, by je przesłać innemu człowiekowi i pokazać światu. A kluczem do skrzynki są właściwie dobrane znaczenia”. W fenomenologii nazywa się to `naprowadzaniem drugiego człowieka na doświadczenia źródłowe poprzez odsłanianie przed nim istoty danego fenomenu'.
Według Ablewicz można wyróżnić 3 aspekty poznania świata, które stanowią podłoże dla trzech perspektyw badawczych:
filozofia - badania fenomenologiczne - istotnościowe
nauki przyrodnicze - badania empiryczno-analityczne ilościowe
nauki kulturowe - badania interpretatywne jakościowe
Ad 2) odnosi się do fizyczności i policzalności świata, jego widzialności i zmysłowego czucia;
koncentracja na materialnej, obserwowalnej stronie zjawiska (fenomenu), poszukiwanie jego jednoznacznych wskaźników - zasada powszechności - o prawdziwości zjawiska decyduje jego stopień powtarzalności; zbieranie jak największej liczby przypadków - ilość, które potwierdza wstępną tezę; wnioskowanie na podstawie skutków , które są wywołane przez określone przyczyny - obserwowalna, powtarzalna i policzalna kategoria np. zachowanie, przeprowadzenie ilościowej analizy zebranych danych, poznawane są dzięki linearnemu ułożeniu rzeczywistości
Ad 3) związany jest z postrzeganiem przez człowieka siebie samego jako istoty zindywidualizowanej i
historycznej, samodzielnie tworzącej kulturę materialna i duchową;
rozróżnienia dokonali niemieccy filozofowie w 19 w; H. Windelband i W. Dilthey na nauki przyrodnicze - Naturwissenschaften, gdzie jako proces poznawczy dominowało wyjaśnienie i Geistewissenschaften, gdzie charakterystyczne było rozumienie; (Geist oznacza ducha, a więc nauki te obejmują wytwory duchowe-kulturę);
poznawane są wg toku spirali hermeneutycznej- nieustanne wzajemne odniesienie części i całości, w każdym opisie trzeba dostrzec część i całość oraz wzajemną wiążącą je relację `od-do' . Od doświadczanego wycinka rzeczywistości (fenomenu) do całości, jako jego horyzontu czy kontekstu. Bądź tez odwrotnie.
Ad 1) w przypadku poznania filozoficznego wykracza ono poza wąsko rozumiana empirię i transcenduje ku temu, co nieempiryczne; realność tego doświadczenia mierzona jest doświadczeniem metafizycznym, duchowym, apriorycznym; człowiek poszukuje najgłębszych i możliwie stabilnych zasad istnienia świata i siebie w tym świecie;
Ten opis badawczy pochodzi z rzeczywistości pozaempirycznej, pozwala opisać rzeczywistość jako spójną pod względem aksjologicznym - takie uporządkowanie Konecki nazywa triangulacją teoretyczną- inaczej metodologiczny metapoziom, który umożliwia merytoryczne i kontekstowe porządkowanie rzeczywistości. Porządkowanie to odbywa się za pomocą klucza - wartości ( Tischner);
Badania filozoficzne rozpoczynają również od empirycznego doświadczenia świata życia codziennego, ale starają się rozpoznać te jego część, która ma charakter duchowy, aprioryczny. Odkrycie tych ukrytych struktur udaje się badaczowi dzięki intuicji. Tak rozumiana fenomenologia nie szuka jednak tylko struktur i funkcji, lecz immanentnego zjawiskom sensu;
W perspektywie badań istotnościowych o prawdziwości zjawiska decyduje naoczne doświadczanie istoty (sensu) fenomenu. Nie powszechność, lecz istotność (sens) stanowi kryterium;
Fenomenolog nie szuka jednak wszelkich doświadczeń, lecz doświadczeń źródłowych, a naprowadza go na nie jego intuicja apriorycznego sensu.
Te trzy odmiany doświadczania świata nie są rozłączne, dane człowiekowi pod postacią konkretnych fenomenów, przenikających się nawzajem. Wynika z tego zasada komplementarności paradygmatów ( Palka, Pilch, Bauman). Procesy wyjaśniania i rozumienia uzupełniają się nawzajem, natomiast o rzetelności decyduje świadomość metodologiczna badacza, dotycząca ograniczonych możliwości każdego ze sposobów poznania oraz opracowania danych.
Hermeneutyczno-fenomenologiczna postawa badacza polega na tym, że nie stawia on na początku badania jednoznacznych hipotez, lecz pozostaje otwartym na wydarzenia zmiennej rzeczywistości - jest to postawa wywodząca się z husserlowskiej epoche.
Reprezentantami badań fenomenologiczno-istotnościowych w Polsce są: R. Ingarden, J. Tischner, W. Cichoń, W. Stróżowski, T. Gadacz, J. Filek.