|
|
|
|
Zapisy nazw plemion w „Geografie Bawarskim”: Wiślanie, Goplanie, Wiercanie, Lędziny, Opolanie, Ślęzanie, Dziadoszanie, Brzeżanie, Galęszycy
|
|
„Dagome iudex” zawierający zapisy nazw polskich: np.Kraków, Prusowie, Rusowie, Gniezno
|
|
|
Kronika merserburskiego biskupa Thietmara zawierająca nazwy polskich plemion, grodów, rzek: np. Ślązanie, Głogów, Krosno, Odra, Bóbr, Niemcza. Wymienia także imię - Bolesław Chrobry
|
|
|
1) „Złota bulla języka polskiego” (powszechnie zwana bullą gnieźnieńską) znaleziona została przez Aleksandra Bruckera
w Gnieźnie. To list papieża Innocenta II do arcybiskupa gnieźnieńskiego zawierający 410 wyrazów polskich - tzw. nazw miejscowych i osobowych. Na jego podstawie można dowiedzieć się wielu interesujących faktów na temat ówczesnej Polski. Zawiera:
nazwy utworzone od terenu, cech przyrody (np. Dębica od „dąb”),
nazwy oznaczające potomków założyciela osady (np. Janowice od „Jan”),
nazwy utworzone od imion czy przezwisk (np. „Herman”),
nazwy tzw. osad służebnych, od określeń wykonywanego zawodu (np. Koniacze od „koń”),
imiona dwuczłonowe (np. Bogu -mił),
skrócenia i zdrobnienia imion dwuczłonowych (np. Sławek od „Sławomir”),
imiona przezwiskowe (np. Gęba, Żyłka),
imiona obcojęzyczne, zapożyczone wraz z przyjęciem chrześcijaństwa (np. Szymon, Piotr).
2) Kroniki - zapiski podane w porządku chronologicznym opisujące ważne wydarzenia, które miały miejsce w czasach przeszłych lub współczesnych autorowi, zwykle bez podania ich powiązania przyczynowego. Autor jest stronniczy i często łączy elementy wiedzy historycznej z fikcją. Podstawą kronik są annały, czyli zapiski na marginesach ksiąg kościelnych ułożone chronologicznie; są obiektywne i mają formę sprawozdania.
„Kronika polska” Wincentego Kadłubka z XIII wieku (przepełniona baśniowymi i legendarnymi opowieściami; barwna, lecz mało prawdopodobna),
„Kronika” Janka z Czarnkowa (gloryfikuje Kazimierza Wielkiego, występuje przeciw Andagawenom),
„Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego” Jana Długosza z XV wieku (pierwsze obiektywne dzieło opisujące dzieje Polski),
„Kronika polska” Galla Anonima - to najstarsza kronika polski. Została napisana w języku łacińskim w latach
1112 - 1116, w konwencji średniowiecznej historiografii i epiki dworsko-rycerskiej; są to tzw. gesta, czyli dzieje opiewające czyny bohatera. W utworze brak dat, nie obowiązuje chronologia, a autor wykorzystuje obok zapisu faktów teksty fikcyjne: np. wiersze okolicznościowe (tren na śmierć Bolesława Chrobrego) dialogi czy elementy baśniowe (podanie o Popielu i myszach). Gall Anonim jest subiektywny. Kronikarz dzieli się myślą polityczną, oddając intencje władcy i sławiąc jego dokonania, pomijając epizody dla księcia i monarchy niewygodne. Aleksander Bruckner określił „Kronikę” mianem powieści historycznej, wskazując na jej zalety literackie- jej twórca jest zorientowany w stylistyce, stosuje rytmizowaną łacinę, a w konstrukcji sprawnie wykorzystuje zasadę symetrii (listy dedykacyjne poprzedzają księgi, wierszowane wstępy - streszczenia i mowy bohaterów), co stawia ją w rzędzie interesujących pod względem artystycznym osiągnięć średniowiecznej prozy historiograficznej, o znacznych zarazem walorach poznawczych.
|
|
|
„Księga henrykowska” zawierająca pierwsze zdanie w języku polskim („daj, ać ja bobruszę, a ty poczywaj”).
Sukcesywnie coraz częściej pojawiają się polskie nazwy i wyrazy w rozlicznych dokumentach.
„Bogurodzica” jest najstarszym utworem kościelnym wzorowanym na uroczystych hymnach kościelnych, m.in. łacińskim, bizantyjskim i czeskim. Przyjmuje się, że powstała w XIII wieku, ale istnieją również inne koncepcje:
Roman Jacobson - utwór powstał między X i XI wiekiem w języku staro-cerkiewno-słowiańskim;
Elżbieta Orławska - druga połowa XI wieku pod wpływem kultury łacińskiej;
Julian Krzyżanowski - między XII a XIII wiekiem w języku rosyjskim dla Władysława Jagiełły;
Waronczak- pod wpływem kultury łacińskiej, ale w XIII wieku;
Freitch (muzyk)- na przełomie XII i XIII wieku na podstawie melodii.
Pierwsza wzmianka o utworze pojawiła się w 1387 roku. Najstarszy jego odpis pochodzi z 1407 roku z Krakowa. Poświadczony został podczas bitwy pod Grunwaldem. Po raz pierwszy został wydrukowany w 1506 roku - zamieszczony na wstępie „Zbioru praw Królestwa Polskiego”. Najstarszy odpis charakteryzuje się:
brakiem znaków interpunkcyjnych,
brakiem rozdzielności na małe i duże litery (tylko pierwszy wyraz pisany dużą literą),
brakiem zasad pisowni łącznej i rozłącznej.
Czasowniki posiadają tryb rozkazujący. Zastosowanie mają rymy wewnętrzne i zewnętrzne.
„Bogurodzica” jest modlitwą skierowaną do Boga za pośrednictwem Matki Boskiej i Jana Chrzciciela. Ma charakter modlitwy błagalnej. Jednocześnie była pieśnią kościelną, rycerską (bojową) i hymnem narodowym (do 1765 roku, gdy została zastąpiona przez utwór Ignacego Krasickiego „Święta miłości kochanej Ojczyzny”). Nawiązania: Juliusz Słowacki
(w „Hymnie” z 4 grudnia 1830 roku), Krzysztof Kamil Baczyński.
Twego dziela Krzciciela, bożycze,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.
(apostrofa) Bogurodzico, dziewico,
przez Boga sławiona Maryjo,
U twego syna, Pana, wybrana Maryjo!
Dla twego chrzciciela, synu Boga,
Usłysz nas, spełnij prośby ludzkie.
Wysłuchaj modlitwę, którą zanosimy,
A racz dać to, o co prosimy:
A na świecie szczęśliwe przebywanie,
Po życiu rajskie istnienie.
|
|
|
„Kazania świętokrzyskie” przedstawiające obraz odmiany małopolskiej.
„Psałterz floriański” powstał na przełomie XIV i XV wieku. Charakterystyczny dla niego jest układ wersów: łaciński, polski, niemiecki. To najstarszy przekład psalmu, który napisany został dla królowej Jadwigi.
Roty przysiąg sądowych (zapisy zeznań i oświadczeń składanych podczas rozpraw sądowych), kodeksy, teksty prawnicze, ustawodawcze i urzędowe.
|
|
|
„Kazania gnieźnieńskie” przedstawiające obraz odmiany wielkopolskiej. W skład utworu wchodzi dziesięć kazań
w języku polskim (powstały w 1409 r. w diecezji krakowskiej) oraz dziewięćdziesiąt pięć w języku łacińskim. Przeznaczone były dla pospólstwa. Ich autorem jest Łukasz z Wielkiego Koźmina - wilkopolanin, lektor i profesor Akademii Krakowskiej.
„Biblia królowej Zofii” powstała z myślą o IV żonie Władysława Jagiełły. Swoją drugą nazwę, szaropotocka, zawdzięcza miejscowości na Węgrzech, w której została przełożona.
„Psałterz puławski” został napisany na pograniczu Małopolski i Wielkopolski.
Poezja hagiograficzna, czyli opisująca żywoty świętych (np. „Legenda o św. Aleksym”).
Pieśni religijne, kolędy.
Poezja społeczno-obyczajowa (m.in. „O zachowaniu się przy stole” i „Satyra na leniwych chłopów”).
Wiersz „O zachowaniu się przy stole” powstał około 1415 roku. Jego autorem jest Przesław Słota, szlachcic z Gosławic
w ziemi łęczyckiej. Jest to traktat stanowiący próbę sformułowania średniowiecznych zasad dobrego zachowania. Twórca wiersza poucza jak należy zachowywać się przy stole oraz zaleca mężczyznom dworne obyczaje i szacunek dla kobiet. Oto wskazówki, jak powinno zachowywać się przy stole:
Należy spokojnie usiąść przy stole, jeść cicho i nieśpiesznie, postawa siedzącego powinna być wyprostowana.
Kobiety powinny pierwsze powinny zdecydowanie sięgnąć po najlepsze kąski.
Kobiety powinny jeść wolno i małymi kęsami.
Mężczyźni mają obsługiwać panie.
Nie należy najadać się do syta.
Na stole powinno znajdować się wszystko to, co gospodarz jest w stanie wyhodować i zebrać.
W wierszu po raz pierwszy pojawiły się rymy męskie: woł, stoł, koł.
„Satyra na leniwych chłopów” jest anonimowym utworem o tematyce społecznej. Powstał około 1483 roku. Z treści wiersza wynika, że autor jest z pochodzenia szlachcicem, bowiem ostro atakuje chłopów, co niewątpliwie jest wyrazem rosnącej
w piętnastowiecznej feudalnej szlachcie polskiej nienawiści do niższej klasy społecznej. Szlachta coraz częściej starała się podporządkować sobie chłopów, którzy równie mocno przeciwstawiali się tym zamierzeniom.
W wierszu opisane są sposoby, których używają sprytni kmiecie, aby możliwie jak najmniej czasu poświęcać pracy na polu pana:
Chłop z natury jest sprytny i fałszywy („Chytre bydlę z pany kmiecie, wiele się w jich siercu plecie”).
Chłopi do pracy zabierają się dopiero około południa.
Swoje obowiązki wykonują niedbale, a jeszcze gorzej gdy pan nie patrzy.
Nie dbają ani o bydło ani o narzędzia pracy (do pługa „urzęgają chory dobytek”).
Udają, iż zgubili narzędzia, których długo „szukają”, a w rzeczywistości odpoczywają ukryci w krzakach.
Wszystko to czynią z wyrachowania, chcąc zaszkodzić panu.
„Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” jest dziełem anonimowego autora.
Utwór został napisany w latach 1463 - 1465. Jest to najdłuższy polski wiersz powstały w epoce - liczy 498 wersów. Określić go można mianem poemat moralno - dydaktyczny. Rozpoczyna się wezwaniem pomocy Bożej w tworzeniu dzieła na chwałę Bożą i ku pożytkowi ludzkiemu, po czym podmiot liryczny zwraca się do odbiorcy tekstu z przestrogą, że śmierć dosięgnie każdego. Opowiada o mędrcu imieniem Polikarp, który prosił Boga, by dane mu było ujrzeć prawdziwe oblicze Śmierci. Podczas modlitwy w Kościele niespodziewanie ujrzał przed sobą niewieścią postać o okropnym wyglądzie: nie posiadała już prawie ciała, widać było kości wystające spod strzępów skóry, z jej oczu płynęły krople krwi, nie miała warg ani włosów, w ręku trzymała kosę. Na jej widok mędrzec mocno się przeląkł i upadł na ziemię.
Po odzyskaniu przytomności Śmierć rozpoczęła z nim rozmowę. Mistrz zwrócił się z prośbą o wyjaśnienie, dlaczego pozbawia ludzi życia, na co ona odpowiedziała, że leży to w jej naturze, ale główną przyczyną takiego stanu rzeczy są grzechy ludzkie. Oznajmiła iż kocha się w grzechach ludzi i żadnego człowieka nie ominie kara - karą dla ludzi żyjących
w grzechu jest właśnie utrata życia doczesnego, po którym nastąpi kara wieczna. Szczególnie na jej interwencję zasługują: księża żyjący w pijaństwie i obżarstwie; niewiasty, które upodobały sobie swawolny tryb życia; rozpustnicy, okrutnicy, niesprawiedliwi sędziowie, a także zakonnicy nie wypełniający złożonych ślubów. W dniu sądu ostatecznego nikt nie uniknie Bożej sprawiedliwości - bogobojni zasmakują wiecznego szczęścia, grzesznicy zostaną potępieni.
Już w czasach średniowiecznych tworzono utwory literackie, które pomogłyby zrozumieć niewyjaśnione zjawisko zwane śmiercią. Utrwalony w mentalności ludzkiej obraz kobiety z kosą jest obrazem alegorycznym.
„Traktat o ortografii” autorstwa Jakuba Parnoszowica.
Pierwsze druki modlitw codziennych.
|