III. Formalizm rosyjski

Burzliwa historia

• teoria literatury jako autonomiczna dyscyplina literaturoznawcza powstała w Petersburgu i Moskwie

• 1915 r. w Moskwie z inicjatywy Romana Jacobsona założono Moskiewskie Koło Lingwistyczne

• 1916r. w Petersburgu powstał OPOJAZ (Towarzystwo Nadania Teorii Języka Poetyckiego):
  Wiktor B. Szkłowski, Osip. M. Brik, Jurij N. Tynianow, Boris M. Eichenbaum, Boris. W. Tomaszewski,
  Wiktor W. Winogradow, Wiktor M. Żyrmunski

• intensywna działalność grup doprowadziła do stworzenia tzw. „metody formalnej”, → „formaliści”

• pierwsza szkoła teoretyczna, która wypracowała program badania tekstów literackich, wykorzystując ścisłe metody lingwistyczne

• okoliczności historyczne początków formalizmu:

1. sytuacja w ówczesnym językoznawstwie

2. kryzys symbolizmu w sztuce

3. nowe zjawiska w poezji rosyjskiej

• Petersburg: Jan Baudouin Courtenay dążył do obserwacji żywego środowiska językowego, badał mowę jako narzędzie myśli i komunikowania się; fascynacja samodziejącym się słowem, wyzwolonym spod przymusu komunikacji codziennej ← nie zajmował się językami martwymi; uczniowie Baudouin'a: Poliwanow i Jakobiński:

1. Jakubiński: różnice pomiędzy systemem języka praktycznego (środek porozumiewania się), a systemem języka poetyckiego (w nim związki językowe nabierają własnej wartości)

2. Poliwanow: poezja tym się różni od prozy, że posiada fonetyczną zasadę organizacji

• kluczowe narzędzie analityczne formalistów: język poetycki definiowany w opozycji do języka potocznego

• w początkowym okresie formaliści kładli główny nacisk na fonetyczny aspekt języka → dźwięki w wierszu istnieją poza wszelkimi związkami z obrazem i posiadają samodzielną funkcję językową

• kryzys symbolizmu: Osipa Mandelsztam Świt akmeizmu → symboliści źle się czuli w „klatce świata”, więc uciekali w świat symboli → nowa poezja powinna szanować zarówno świat rzeczy, wśród których żyje człowiek, jak też samodzielną substancję słów

• symbolizm odchodził w przeszłość, bo zbyt szybko porzucał sam język i jego dźwiękową warstwę na rzecz abstrakcyjnych idei

• młodzi poeci fascynowali się glosolaliami, mistycznym językiem pozarozumowym i dziecięcymi rymowankami → dźwięki usamodzielniające się od pierwotnych znaczeń

• ZAUMNYJ JAZYK (zaum): język pozarozumowy, pełen fonetycznych dysonansów, pozbawionych jawnego sensu, wywiedziony ze świętego bełkotu mistyków, starodawnych glosolalii czy wyliczanek dziecięcych; wymierzony przeciwko świętej harmonii języka symbolistycznego , drążący prehistorię języka rozyjskiego, zaumnyj jazyk wyróżniał się nadmiarem radykalnej autonomii dźwiękom i literom;

• jego mistrzami byli Wielemir Chlebnikow (zwolennik samowitego słowa „poza powszechnością
  i życiowymi potrzebami”) i Aleksiej Kurczonych (który w 1913 wymyślił nazwę)

• 1913 wystawiono w St. Petersburgu pierwszą futurystyczną operę Zwycięstwo nad słońcem w „zaumnym”

• pierwszym teoretycznym wystąpieniem na temat zaumnego jazyka był wykład W. Szkłowskiego, opublikowany jako pierwszy tom zbioru OPOJAZ-u (1916)

• wg Eichenbauma: zaumnyj jazyk był „ekstremalnym obnażeniem autoteliczności”

• ok. 1910 r. zaczęły pojawiać się pierwsze wystąpienia rosyjskich klubo-futurystów

• 1912 r. Policzek wymierzony smakowi powszedniemu Chlebnika, Majakowskiego, Kruczonycha, Burluka + rewolucyjny manifest i tekst o kubizmie

• wystąpienia artystów i wiersze futurystów łączyła wiara w autonomię artystycznego materiału

• kiedy w 1914 do Rosji przyjechał Marinetti, Rosjanie uznali, że jego „słowa na wolności” mają zbyt duży podtekst polityczny i że oni już dawno przeszli przez etap oswobadzania języka z przymusu przedstawiania

• najważniejszym gestem nowej sztuki było usamodzielnienie i uwolnienie materialnej warstwy dzieła od anegdoty

Percepcja, język, rzeczywistość

• teoria formalistów wymierzona była w „ogólną teorię sztuki” - kryzys estetyki idealistycznej oraz sztuki symbolistycznej → Wskrzeszenie słowa (W. Szkłowski), esej o futuryzmie R. Jacobsona

• Wskrzeszenie słowa: „Słowa umarły i język stał się podobny do cmentarza” → śmierć słowa wiąże się
  z automatyzacją jego postrzegania i utratą zmysłowej wyczuwalności

• Szkłowski wprowadza kategorie percepcyjne i ekonomiczne, słowo postrzegane jest dwojako:

1. wytarta klisza, która w codziennej wymianie traci autonomiczną wartość i jest rozpoznawany tylko konwencjonalny znak

2. słowo samoistne, które jest postrzegane i przeżywane osobno dzięki swojej „materialnej bezinteresowności”, wyłączając je z komunikacyjnego obiegu

• słowo poetyckie traci swoją przezroczystość i daje się widzieć: utwór poetycki traktowany jako układ słów „obliczonych na widzenie” → nadanie poezji mocy „rozszerzania percepcji świata”

• autonomiczne słowo pozwala zobaczyć rzeczywistość na nowo

• poezja jest takim użyciem języka, które pozwala odnowić widzenie świata, i dlatego teoria języka poetyckiego ma charakter estetyczny w dosłownym znaczeniu tego słowa, ponieważ w znaczeniu pierwotnym estetyka to nauka o doświadczeniu zmysłowym

• R. Jacobson w eseju Futurizm napisał, że postrzeganie dzięki powielaniu ulega mechanizacji, walczy z tym malarstwo, które pokazuje świat z różnych punktów widzenia → Jacobson fascynował się ogólną teorią względności i kubizmem

• poezja przypomina złoto, gdyż posiadając wartość samoistną, nie jest konwencjonalnym użyciem języka, który można łatwo wymienić na ogólne znaczenia; przypomina okulary, które pokazują świat na nowo → Sztuka jako chwyt Szkłowski 1919→ poezja to mowa utrudniona, mowa-konstrukcja, która odzwyczajna nasze widzenie świata

UDZIWNIENIE (uniezwyklanie): efekt zastosowania chwytu; jeśli celem sztuki jest dać odczucie rzeczy w formie widzenia, a nie pojmowania, to środkiem sztuki jest chwyt udziwnienia rzeczy oraz chwyt formy utrudnionej, zwiększającej trudność i czas percepcji; zadaniem sztuki jest uniezwyklenie naszej percepcji rzeczywistości poprzez zakłócenie jej rutynowego i zautomatyzowanego przebiegu i wprowadzenie do naszego życia „efektu obcości”, odczucia „tego, co niesamowite”

MOTYWACJA: zasada konstrukcyjna utworu literackiego, ustalająca relacje między materiałem a chwytem

• system chwytów uprawdopodobniających wprowadzenie poszczególnych motywów i ich kompleksów

• istnieje motywacja kompozycyjna, polegająca na ekonomii i celowości zastosowanych chwytów, oraz motywacja artystyczna, oparta na uniezwykleniu; gdy motywacja kompozycyjna zostaje wzięta w nawias lub ulega likwidacji, na plan pierwszy wchodzi motywacja artystyczna i dochodzi do obrażenia konstrukcji utworu, jak w przypadków utworów autotematycznych

• wg francuskich strukturalistów, motywacja jest formą oswajania (naturalizacji) czy też uprawdopodobnieniem tekstu przez czytelnika

• forma nie jest zewnętrznym ornamentem, który może istnieć lub nie, ale koniecznym warunkiem odnowionego doświadczenia świata

• nie ma sensu oddzielanie formy od treści, ponieważ treść ma sens tylko, kiedy posiada formę

• formaliści entuzjastycznie witali rewolucję w Rosji, bo była odmianą w mieszczańskim porządku świata

Esencja i historia

• formaliści (gł. w początkowym okresie działalności) fascynowali się esencją języka, tym czym jest on sam w sobie, niezależnie od społecznych i kulturowych uwikłań → jeżeli istnieje istota języka, to literatura jest faktem językowym i też powinna mieć swoją istotę, jest nią literackość

• przedmiotem wiedzy o literaturze nie jest literatura, ale literackość czyli to, co czyni dzieło sztuki literackim

• podstawowym wyróżnikie literackości: chwyt, czyli takie nastawienie na wyrażenie, które pozbawia wypowiedź semantycznej i dźwiękowej neutralności i zakłóca rutynową percepcję; zabieg formalny polegający na utrudnieniu i wydłużeniu czasu percepcji; dzięki chwytom powstaje efekt udziwnienia; chwyt odświeża spojrzenie na świat

• zamiast rozróżnienia treści i formy formaliści rozróżniali materiał i chwyt

• materiał to wszystko z czego artysta czerpie: fakty z życia, idee, konwencje

• chwyt to zasada estetyczna, która przekształca materiał w dzieło sztuki

• poezja nie przedstawia rzeczywistości, ale się na nią nastawia lub ustawia ją, → forma poetycka nie jest wtórna wobec poezji, ale konstytuuje ją na różne sposoby

• istnieją różne chwyty literackie, które odmiennie pokazują postaci świata

• kategoria chwytu ściśle łączy język i rzeczywistość (bo dezautomatyzuje percepcję rzeczy)

• chwyt wiąże także tekst i historię → każdy fakt poetyckiego języka współczesności poza konfrontacją z językiem praktycznym, musimy umieszczać także na tle tradycji

• drugi etap rozwoju formalistycznej teorii literatury to okres pierwszego sformułowania zasady intertekstualności: jako sposobu istnienia tekstów oraz jako sposobu ich poznawania

• J. Tynianow Archaisty i nowatory - literatura, jak każdy tekst, pojmowana jest jako system definiowany przez wewnętrzne relacje elementów składowych („korelacja”) → niemożliwa jest nie tylko doskonała autonomia tekstu literackiego, ale też jego analiza immanentna → Tynianow dowodzi tego na przykładzie parodii, definiowanej jako naśladowanie tekstu połączone ze zmianą jego funcji → tak rozumiana parodia staje się motorem napędowym do ewolucji literackiej, opartej na podwójnym ruchu: kanonizacji i dekanonizacji

KANONIZACJA GATUNKÓW: przesuwanie się gatunków/stylów z peryferii systemu literackiego do jego centrum

DEKANONIZACJA GATUNKÓW: usuwanie jakiejś formy z centrum na peryferie

• nowa forma pojawia się po to, by zastąpić starą formę, która straciła walor artystyczności

• każdy tekst literacki uczestniczy w jakiejś tradycji: albo jest jej potwierdzeniem albo zaprzeczeniem → uczestniczy też w zmieniającej się rzeczywistości kulturowej, co czyni zeń fakt literacki

• formalizm uhistorycznił pojęcie literackości i nadał jej kulturowe znaczenie

O języku prozy

• podstawowe chwyty pojęciowe mieszczą się w ich językowej prezentacji (nie w porządku przedstawionych zdarzeń)

• artystyczne przedstawienie fabuły jest miejscem właściwej uwagi poetyki

• opozycja fabuły i jej narracyjnej artykulacji (sjużet) powtarza opozycję materiału (słowa) i chwytu stosowaną przez formalistów do poezji, w miejsce fałszywej opozycji formy i treści

• sjużet jest językową konstrukcją fabuły, która nie podporządkowuje się logice przyczynowo-skutkowej

• skaz: iluzja narracji mówionej w której uwidacznia się nastawienie nażyje słowo, a konstrukcja fabularna schodzi na dalszy plan ustępując miejsca konkretności słowa; subiektywna ingerencja głosu narratora

• nie tylko proza jest systemem chwytów, ale też język praktyczny posiada własne chwyty

• tak jak poetyka zajmuje się budową artystycznych, tak retoryka zajmuje się budową utworów nieartystycznych → literacka analiza tekstów nieliterackich

OBRAZ AUTORA: kategoria wprowadzona na określenie „organizującej świadomości artystycznej”, nieempirycznej figury autora, wpisanej w tekst i odpowiedzialnej za jego konstrukcję; wg późniejszego określenia - „dysponent reguł literackich zaktualizowanych w tekście” albo „podmiot czynności twórczych” → wprowadzenie tej kategorii miało na celu odejście od postrzegania autora jako żywej osoby, bezpośrednio wypowiadającej się w dziele, i traktowania go jako jednej z funkcji tekstu

DOMINANTA: wyróżniający się w dziele składnik, nadający mu jednorodność i wpływający na pozostałe; „dzieło poetyckie to przekaz słowny, w którym dominantą jest funkcja estetyczna”; w różnych epokach i w róznych gatunkach mamy do czynienia z różnymi dominantami, co dowodzi, że literackość jest pojęciem historycznym i nie istnieje w postaci czystej

AUTOTELICZNOŚĆ: samocelowość; właściwość języka poetyckiego, który zawiesza dominantę referencjalną i skupia uwagę na samym sobie

PODSUMOWANIE

1. przeżycie artystyczne, to przeżycie formy, która stawia opór

2. literaturę robi się nie z myśli, lecz z języka

3. istnieją dwa podstawowe użycia języka: poezja i proza

1. poezja to język w jego estetycznej funkcji

2. proza to język w funkcji komunikacyjnej

4. przedmiotem teorii literatury jest literackość (czyli dominanta funkcji estetycznej)

5. literackość definiuje się poprzez odczuwalność formy, czyli chwyt

6. chwyt to konstrukt artystyczny utrudniający widzenie rzeczywistości; zadaniem poezji jest wyzwalanie rzeczy z automatyzmu percepcji

7. chwyty, które uległy systematyzacji, to formy literackie

8. formy literackie podlegają nieustannej zmianie

9. literaturę danej epoki tworzy system wzajemnych odniesień intertekstualnych → nie da się rozpatrywać zjawisk literackich poza układem ich wzajemnych odniesień

10. tradycja to dynamiczna przestrzeń intertekstualna, w której wyczerpane formy są zastępowane nowymi

• formalizm powstał jako teoria esencjalistyczna i ewoluował w stronę historyczności (rozumianej immanentnie)

• formaliści unikali badań tekstu literackiego do pozaliterackiej rzeczywistości

• wysunięcie chwytu jako najważniejszego zagadnienia literaturoznawczego oznaczało brak zainteresowania ideologiami i społecznymi kontekstami literackimi → przedmiot ostrej krytyki marksistowskiej, a potem kampanii antyformalistycznej w Rosji Sowieckiej

• formaliści nie traktowali teorii czołobitnie i autonimicznie → teoria jako hipoteza robocza, za pomocą której wydobywa się na światło dzienne fakty, które zostają usensowione i stają się przedmiotem analizy

3