FEMINIZM POLSKA
Feminizm jako ruch nie stanowił nigdy i nie stanowi zorganizowanej wspólnoty. Powstawał równolegle w różnych miejscach i zawsze składał się z wielu autonomicznych ugrupowań, nigdy nie tworzył scentralizowanej struktury ani w skali międzynarodowej, ani nawet w obrębie poszczególnych społeczeństw. Tym, co łączy feministki ponad podziałami, jest w istocie rzeczy opis sytuacji społecznej kobiet i jej negatywna ocena. Wiele feministek uważa, iż zasady odzwierciedlające doświadczenia i interesy mężczyzn nie nadają się do tego, aby służyć potrzebom kobiet i wyrażać ich punkt widzenia.
W Polsce możemy zaobserwować 7 tzw. Fal feminizmu. Pierwsza fala miała miejsce od 1800 do 1830 roku. W tym okresie można powoli dopatrywać się kształtowania myśli feministycznej na ziemiach polskich, bowiem właśnie wtedy powstała pierwsza książka zawierająca cechy feministyczne - napisała ją Klementyna z Toskańskich Hoffmanowa, a jej tytuł brzmi `Pamiątka po dobrej matce'. Chociaż autorka głosiła, że Polki powinny być przede wszystkim żonami i matkami, to z drugiej strony podkreślała konieczność kształcenia kobiet. Kolejna fala przypada na lata 1830-1863. Czyli był to okres między powstaniem listopadowym, a styczniowym. Powstała pod wpływem francuskich idei „proto-feministycznych”: twórczości literackiej George Sand i czasopisma dla kobiet La Gazett des Femmes (Gazeta Kobieca). Pierwsza polska filozof Eleonora Zimięcka napisała Myśli o wychowaniu kobiet (1843), w których twierdziła, że najważniejszym celem kształcenia kobiet jest formowanie ich człowieczeństwa, a dopiero potem- kobiecości. Wiodącym polskim propagatorem feminizmu było czasopismo Przegląd Naukowy. Publikowała w nim m.in. Narcyza Żmichowska (przywódczyni warszawskiej grupy kobiet zwanych „entuzjastkami”, które domagały się emancypacji i prawa do edukacji dla kobiet.) Żmichowska wygłaszała również wiele przemówień, popierających prawa kobiet. Trzecia i najsilniejsza „fala” feminizmu pojawiła się na ziemiach polskich po 1870 r. pod wpływem zachodnioeuropejskiego feminizmu. Charakterystyczną cechą tego okresu jest zaangażowanie mężczyzn, którzy byli głównymi rzecznikami praw kobiet: Adam Wiślicki opublikował w Przeglądzie Naukowym (1870) artykuł pt. Niezależność kobiety, który zawierał radykalne żądania równouprawnienia płci w edukacji i pracy zawodowej. W tym samym czasopiśmie Aleksander Świętochowski krytykował książki Klementyny z Tańskich-Hoffmanowej, które jego zdaniem „przekształcały kobiety w niewolnice”. Inne czasopismo Niwa żądało umożliwienia kobietom dostępu do edukacji i kariery zawodowej. Najbardziej radykalne poglądy reprezentował Edward Prądzyński w książce O prawach kobiety (1873), która głosiła całkowite zrównanie praw kobiet i mężczyzn w każdej dziedzinie życia. Kwestia emancypacji kobiet była szczególnie znacząca na Uniwersytecie Lwowskim. Wykładowca tej uczelni Leon Biliński prowadził cykl wykładów O pracy kobiet ze stanowiska ekonomicznego w 1874 r. Uczony domagał się intelektualnej i ekonomicznej emancypacji dla kobiet, jak również umożliwienia im dostępu do wykształcenia wyższego. Motyw emancypacji kobiet jest szczególnie ważny w twórczości Elizy Orzeszkowej: w książce Kilka słów o kobietach (1871) podkreśliła fundamentalną ludzką naturę kobiety, zdeprawowanej przez społeczeństwo. Czasopismo Prawda opublikowało w 1889 artykuł Ludwika Krzywickiego Sprawa kobieca, który udowadniał, że „wyzwolenie kobiet” jest warunkiem rozwoju ekonomii kapitalistycznej. Czwarta - modernistyczna fala feminizmu pojawiła się na ziemiach polskich około 1900 roku i trwała do 1918 kiedy to na skutek dekretu Tymczasowego Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego 28 listopada kobiety uzyskały pełne prawa wyborcze. Piąta „fala” polskiego feminizmu nastąpiła w okresie międzywojennym (lata 20. i 30. XX w.). Polski feminizm tamtego okresu (podobnie jak feminizm w innych krajach) poszukiwał nowej definicji feminizmu i nowych celów. Pojawiły się wątpliwości, czy należy walczyć o pełne równouprawnienie, czy raczej o prawną ochronę dla kobiet. Prawie wszyscy (nawet radykałowie) wierzyli, że kobiety osiągnęły swoją emancypację przez otrzymanie pełni praw politycznych. W latach 20. XX wieku pojawił się w Polsce radykalny feminizm: jego przedstawicielki- Irena Krzywicka i Maria Morozowicz-Szczepkowska posługiwały się agresywną retoryką tego kierunku i domagały się wyzwolenia kobiet z emocjonalnej zależności od mężczyzn. Krzywicka i Tadeusz Boy-Żeleński propagowali świadome macierzyństwo, edukację seksualną, prawo do rozwodu, legalizację aborcji i całkowite równouprawnienie płci. Żeleński napisał wiele artykułów, w których protestował przeciwko szkodliwemu „wtrącaniu się” Kościoła rzymskokatolickiego w intymne życie Polaków. Zarówno Krzywicka jak Żeleński byli wyjątkowo aktywnymi mówcami, propagującymi idee feminizmu w całej Polsce. Po zakończeniu II wojny sytuacja kobiet polskich znacznie różniła się od sytuacji kobiet w Europie Zachodniej i USA. Utworzona w 1948 Polska Ludowa propagowała emancypację kobiet w rodzinie i pracy zawodowej. Ten okres, zwany „szóstą falą” charakteryzował się pojawieniem masowej propagandy, która głosiła pełne równouprawnienie płci i wzywała kobiety do włączenia się do produkcji przemysłowej i skolektywizowanego rolnictwa (popularny był wówczas slogan: Kobiety na traktory! ). Szczytem szóstej fali było zalegalizowanie przez Sejm aborcji w 1956, czemu towarzyszyło nowe nasilenie „pro-aborcyjnej” propagandy i polemiki ze środowiskami katolickimi. Potem feminizm w Polsce niemal przestał istnieć (aż do 1989 r.), ponieważ władze PRL uznały, że spełniły wszystkie postulaty feminizmu. Faktem jest, że legalizacja aborcji nastąpiła w PRL prawie 20 lat wcześniej, niż w USA i Francji (lecz później niż w krajach skandynawskich). Formalnie zagwarantowano równouprawnienie płci, a edukacja seksualna była stopniowo wprowadzana do szkół podstawowych; zalegalizowano też środki antykoncepcyjne. Jednak w praktyce równouprawnienie istniało tylko teoretycznie, a zła jakość środków antykoncepcyjnych spowodowała rozpowszechnienie aborcji jako metody kontroli urodzeń. Wszelka otwarta debata na temat tych problemów oraz kwestii praw kobiet była zabroniona, zakazano jakichkolwiek kontaktów z „zachodnim” feminizmem (w rezultacie idee powojennego feminizmu dotarły do Polski dopiero po 1989 r.). PRL tolerowała tylko „ograniczony” oficjalny feminizm, zajmujący się głównie analizą sytuacji kobiet z punktu widzenia marksizmu i propagujący zdjęcie z kobiet ciężaru obowiązków rodzinnych i domowych, aby aktywniej włączyły się w pracę zawodową. Siódma, ostatnia fala feminizmu trwa od 1989 aż do dzisiejszego dnia. W PRL praktycznie nieznany był powojenny zachodnioeuropejski i amerykański feminizm. Ta sytuacja zmieniła się nagle po upadku PRL w 1989 r. Nowa demokratyczna Polska nagle została skonfrontowana z „zachodnim” feminizmem „drugiej fali”, przeciwko któremu ostro wystąpił wpływowy Kościół rzymskokatolicki. Na początku lat 90. polski feminizm posługiwał się często agresywną retoryką, bliską feminizmowi okresu międzywojennego. Ta strategia była przydatna w okresie gwałtownych polemik na temat zakazu aborcji. Kiedy 7 stycznia 1993 konserwatywny rząd wprowadził prawie całkowity zakaz aborcji polski feminizm przyjął inne umiarkowane strategie, zapożyczone głównie z amerykańskiego ruchu Pro-Choice z lat 80. Tego typu strategia okazała się nieefektywna: prawie całkowity zakaz aborcji okazał się jak dotąd niepodważalny, edukacja seksualna została w praktyce usunięta ze szkół (Parlament Europejski w 2002 r. stwierdził, że w Polsce nie istnieje żadna edukacja seksualna w szkołach) , a od 1998 wycofano dofinansowanie antykoncepcji z budżetu państwa. Ostatnio strategia polskiego feminizmu wydaje się zmieniać. Nowe feministyczne książki: Świat bez kobiet Agnieszki Graff (2001) wskazuje na współczesne zjawisko dyskryminacji kobiet w Polsce, Milczenie owieczek. Rzecz o aborcji Kazimiery Szczuki (2004), bezkompromisowo broni prawa do aborcji.
Obecnie na terenie Polski działa cała masa różnych ugrupowań, zrzeszeń czy nawet już w pewnym stopniu organizacji zrzeszających feministki i feministów. Możemy także znaleźć różnego typu inicjatywy takie jak na przykład LIST STU KOBIET wystosowany 4 lutego 2004 roku do Parlamentu Europejskiego zorganizowany przez Porozumienie Kobiet 8 Marca i Ośkę. W liście znane kobiety nauki, kultury, sztuki, biznesu i polityki domagały się wolnej od zastraszania, demokratycznej debaty na temat sytuacji kobiet w Polsce, uniemożliwianej ich zdaniem przez porozumienie rządu Leszka Millera z Kościołem katolickim, które miało polegać na zaniechaniu przez rząd dyskusji na temat liberalizacji ustawy antyaborcyjnej w zamian za poparcie Episkopatu dla akcesji do Unii Europejskiej podczas referendum integracyjnego. Kolejnym ważnym feministycznym wydarzeniem w Polsce jest już coroczna MANIFA organizowana przez nieformalną grupę Porozumienie Kobiet 8 marca. Demonstracje te odbywają się zawsze w marcu, zazwyczaj w dzień kobiet od 2000 roku. Każda z tych manifestacji ma jakieś hasło wiodące np. `Demokracja bez kobiet to pół demokracji', `Nie daj sobie zamknąć ust byle czym', `Nasze ciała, nasze życie, nasze prawa', `Dziewczyny potrzebne są czyny' itd… Oprócz tego na Polskiej arenie działa również Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny która jest organizacja lewicową, działającą na rzecz podstawowych praw człowieka oraz prawa kobiet do decydowania o tym, czy i kiedy mieć dzieci. Organizacja powstała jesienią 1991, jako porozumienie kilku organizacji. Obecnie w jej skład wchodzą:
Liga Kobiet Polskich
Stowarzyszenie Pro Femina
Stowarzyszenie na rzecz Państwa Neutralnego Światopoglądowo NEUTRUM
Stowarzyszenie Dziewcząt i Kobiet Chrześcijańskich-Polska Y.W.C.A.
Demokratyczna Unia Kobiet
Towarzystwo Rozwoju Rodziny
Stowarzyszenie "Centrum Pomocy Rodzinie" w Olsztynie
Federacja domaga się równych praw dla kobiet i mężczyzn, wolnego dostępu do antykoncepcji, czy prawa do przerwania ciąży. Inicjuje wiele akcji i prowadzi własny telefon zaufania.
W Polce mają również miejsce różne eventy feministyczne lub poświęcone tematyce kobiecej takie jak na przykład zbliżający się tydzień kobiet sukcesu w SGH, który odbędzie się 11-15 grudnia w Warszawie.
W ostatnich latach coraz większą rolę zaczyna odgrywać tzw. feminizm nowej tożsamości, lub też feminizm nowej kobiecości. Nie byłby on możliwy bez określonych sukcesów odniesionych w walce o prawa kobiet w ciągu ostatnich dwudziestu lat, a także bez odrzucenia wielu stereotypów dotyczących podziału zadań w gospodarstwie domowym, pracy zawodowej kobiet, sposobu wychowywania dzieci. Feminizm nowej tożsamości oznacza nie tylko akceptację macierzyństwa, lecz także fascynację tym fenomenem, uznanie go za źródło siły i bogactwa duchowego kobiet. Dziecko nie jest przeszkodą w poznawaniu świata, lecz sojusznikiem pozwalającym odbierać ten świat w sposób głębszy i bogatszy. Nie oznacza to rezygnacji z krytyki patriarchalizmu. Feminizm nowej tożsamości podkreśla społeczną i psychiczną odmienność kobiet. Kobiety nie chcą tej odmienności umniejszać, wprost przeciwnie - dążą do tego, by ją w pełni przedstawić i - co jest bardzo istotne - dowartościować. Do tej pory kobiety nie uczyniły nic, co stanowiłoby o prawach i warunkach, pozwalających na to, by rola matki została zachowana na równi z rolą osoby pracującej zawodowo czy czynnej w życiu politycznym, a co w sposób istotny różni kobiety od mężczyzn.
FEMINIZM ŚWIAT
Ruchy feministyczne na świecie możemy podzielić na dwie fale. Pierwsza fala nazywana też "dawną falą" to okres aktywności ruchu amerykańskich i angielskich sufrażystek. Jest to okres od około 1840-1920 roku. W kręgu zainteresowań feminizmu pierwszej fali leżały przede wszystkim: reforma prawa rodzinnego, prawo wyborcze i ekonomiczne warunki życia kobiet. Określenie sufrażystka miało łączyć się z aktami nieposłuszeństwa obywatelskiego, protestu, poświęcenia, a czasem przemocy. Typowe działania do jakich uciekały się sufrażystki to przykuwanie się łańcuchami do ogrodzeń, podpalenia skrzynek pocztowych czy wybijanie szyb w oknach wystawowych. Wysiłki sufrażystek ukoronowane zostały prawem wyborczym dla kobiet w 1918 r.(tylko dla kobiet, które przekroczyły 30. rok życia) w Wielkiej Brytanii i w 1920 r. w Stanach Zjednoczonych. Wcześniej jednak kobiety uzyskały pełne prawa wyborcze w Finlandii i w Polsce (28 XI 1918).
Druga fala było to określenie wprowadzone przez Marshę Weinman Lear dla nazwania ruchu wyzwolenia kobiet w USA, Wielkiej Brytanii i Niemczech pod koniec lat 60. Była ona efektem rozczarowania działalnością polityczną ruchu praw obywatelskich, ruchu pacyfistycznego i akademickiego. Myślą przewodnią feminizmu drugiej fali stało się budzenie świadomości i hasło "to, co osobiste, jest polityczne". Feminizm nie zajmował się już tylko minimalizacją różnic między płciami. Badał specyfikę kobiecości. Feminizm drugiej fali angażował się też w zmiany społeczne, jak feminizacja świata, wzbogacanie cywilizacji i kultury wartościami kobiecymi. Od połowy lat 80. feminizm drugiej fali podejmuje kwestię egalitaryzmu opartego na wielopoziomowym pojmowaniu ucisku, który jest efektem podziałów płciowych.
Oprócz tych dwóch fal możemy również spotkać się z wieloma ciekawymi inicjatywami takimi jak np. Bluestocking - czyli Błękitna Pończocha. Była to nazwa której używano w XVIII wieku w Wielkiej Brytanii na określenie "wyemancypowanych" i wykształconych kobiet interesujących się literaturą i polityką. We wczesnych latach pięćdziesiątych XVIII wieku Elizabeth Montagu założyła Blue-Stocking Society, pierwszą prawdziwie naukową organizację kobiecą. Nazwa blue-stocking była również używana w pruderyjnej XIX-wiecznej Wielkiej Brytanii wobec wszystkich kobiecych przedsięwzięć o charakterze naukowym. Wiadomo, że już wykształcone kobiety Wenecji w XV wieku używały błękitnych pończoch jako swoistej odznaki.
Interesującą organizacją jest też Catholics for a Free Choice (Katolicy na rzecz Wolnego Wyboru, CFFC). Jest to organizacja łącząca katolickie poglądy na świat z elementami feminizmu. Została ona założona w Ameryce w 1973, i ma ona służyć jako "głos dla katolików, którzy wierzą, że tradycja katolicka wspiera prawa moralne i ustawowe kobiet do podążania za własnym sumieniem w sprawach seksualności i zdrowia reprodukcyjnego". Do CFFC należą zarówno świeccy katolicy, jak i teologowie. Początkowo organizacja działała wyłącznie na terenie USA, by następnie rozszerzyć swój zasięg również na inne kraje, w szczególności z obszaru Ameryki Południowej i Afryki. CFFC wydaje czasopismo Conscience. W Europie analogicznymi organizacjami i ruchami są przede wszystkim Międzynarodowy Ruch "My jesteśmy Kościołem" (wywodzący się z Austrii), "Kościół od dołu" (Niemcy) czy grupa "Golias" (Francja).
Ciekawą formą ukazywania sytuacji kobiet zajmuje się grupa Guerrilla Girls powstała w 1985 w Nowym Jorku. W skład tej amerykańskiej grupy artystycznej wchodzą same kobiety. Członkinie grupy występują publicznie zawsze w maskach (głowa goryla) nie ujawniając swoich twarzy, posługują się nazwiskami znanych zmarłych artystek. Twórczość grupy realizuje się w drukach plakatów, colagge, ulotek, fotomontaży, książek, akcjach publicznych, wykładach, manifestacjach, happeningach. Istotnym elementem tych prac są teksty, hasła, manifesty, których częstym kontekstem jest sytuacja kobiet, wizerunek kobiety w kulturze, polityka, kultura popularna. Wypowiedzi w tych tematach przedstawiane są często z poczuciem humoru (absurdalnie, żartobliwie, z dystansem). Artystki prezentowały swoje prace i występowały w największych centrach i muzeach sztuki. Wystąpienia grupy są też grą z konwencją sztuki. W działalność Guerrilla Girls zaangażowanych było około stu artystek, w USA ale można je też spotkać w Anglii czy Francji.
1