Traktat Lizboński - co? jak? dlaczego?
12 czerwca 2008 Irlandczycy jako jedyny naród w Europie wyrażą swoje za lub przeciw w sprawie przyjęcia Traktatu Lizbońskiego. Społeczeństwo irlandzkie jest podzielone w kwestii poparcia Traktatu. O co w tym wszystkim właściwie chodzi?
Czym jest Traktat Lizboński?
Traktat Lizboński - znany także jako Traktat Reformujący - jest umową podpisaną 13 grudnia 2007 roku w stolicy Portugalii, Lizbonie. Zmienia on zasady funkcjonowania Unii Europejskiej poprzez serię poprawek do Traktatu o Unii Europejskiej (Traktat z Maastricht) oraz Traktatu Rzymskiego (powołującego do życia Wspólnotę Europejską). Nazwa drugiego Traktatu zostanie także zmieniona na "Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej". Z prawnego punktu widzenia te dwa skonsolidowane i poprawione traktaty będą zawierały większość przepisów z odrzuconej Konstytucji Europejskiej.
Historia Traktatu z Lizbony
Potrzeba przeanalizowania zasad funkcjonowania Unii Europejskiej, zwłaszcza w świetle przyjęcia 10 nowych członków w 2004 roku, została zasygnalizowana w aneksie do Traktatu Nicejskiego z 2001 roku. Szereg komisji i grup roboczych opracowało tekst Konstytucji Europejskiej, który został zatwierdzony na szczycie Zjednoczonej Europy w dniach 18-19 czerwca 2004 roku. Konstytucja Europejska została podpisana w trakcie ceremonii w Rzymie dnia 29 października 2004 roku. Zanim jednak mogła wejść w życie, musiała być najpierw ratyfikowana przez każde państwo członkowskie. Ratyfikacja przyjęła różną formę w poszczególnych państwach, w zależności od tradycji, przepisów konstytucyjnych i procesu politycznego. W 2005 roku Duńczycy i Francuzi odrzucili Konstytucję w ogólno-narodowych referendach. Położyło to polityczny kres proponowanej Konstytucji dla Europy. Unia Europejska weszła w "okres refleksji".
Prace nad nowym Traktatem ruszyły w czerwcu 2007 roku. W październiku Rada Europejska ostatecznie ustaliła brzmienie końcowej wersji Traktatu. W grudniu umowa międzynarodowa została podpisana w Lizbonie. Traktat Lizboński powinien być ratyfikowany przez wszystkie państwa należące do UE do końca roku 2008, by wejść w życie 1 stycznia 2009 roku.
Co zmienia Traktat Lizboński?
Traktat Lizboński wprowadza szereg reform w funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Wśród najważniejszych można wymienić: Europejski Bank Centralny staje się oficjalną instytucją; Euro staje się oficjalną walutą Unii (choć nie zmienia to de facto obecnego procesu rozszerzania strefy euro, ani nie zmusza żadnego państwa do przyjęcia wspólnej waluty). Na 2,5 letnią kadencję zostanie powołany Prezydent Rady Europejskiej (błędnie nazywany Prezydentem Europy lub Prezydentem Unii Europejskiej przez przeciwników Traktatu). Powołany zostanie Wysoki Przedstawiciel ds. polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Unii Europejskiej; Karta Praw Podstawowych stanie się obowiązującym prawem (poza Polską i Zjednoczonym Królestwem - kraje te nie podpisały dokumentu). Filary UE zostaną zunifikowane do jednej osoby prawnej, co podniesie kompetencje Unii w zakresie podpisywania traktatów; Rada Europejska zostanie odseparowana od Rady Unii Europejskiej. Więcej obszarów w zakresie tworzenia przepisów przez Radę Europejską i Radę Unii Europejskiej będzie poddawane pod głosowanie w systemie tzw. podwójnej większości (system ten uprzywilejowuje państwa z małą liczbą ludności jak np. Irlandia); Przyjęcie reguły wielostronnej solidarności.(w przypadku gdy kraj członkowski padnie ofiarą ataku terrorystycznego lub katastrofy spowodowanej przez człowieka lub naturę); Inicjatywy Obywatelskie będą rozważane przez Komisję Europejską gdy zostaną podpisane przez milion obywateli; Zwalczanie zmian klimatycznych zostało wpisane w Traktat Lizboński jako jeden z celów Unii Europejskiej; Zostanie powołane do życia stanowisko unijnego oskarżyciela publicznego; Skład Komisji Europejskiej zostanie zredukowany z braku wystarczającej ilości zadań dla 27 (a w przyszłości więcej) Komisarzy. Komisarze będą pełnić swoje funkcje rotacyjnie; Zwiększone zostaną kompetencje Parlamentu Europejskiego; W Traktacie Lizbońskim zostanie także zawarta klauzula o zasadach, na jakich dane państwo może wystąpić z Unii Europejskiej.
Czym Traktat Lizboński różni się od Konstytucji Europejskiej?
Większość rozwiązań instytucjonalnych nadal znajduje się w tej wersji Traktatu. Największa różnica polega na tym, że Traktat Lizboński wprowadza poprawki do istniejących traktatów, a nie wciela je wszystkie w jeden dokument w postaci konstytucji. Inne różnice to między innymi: Planowany "Unijny Minister do Spraw Zagranicznych" został przemianowany na "Wysokiego Przedstawiciela Unii do Spraw Zagranicznych i Bezpieczeństwa"(co zdaje się czynić jego rolę mniej kontrowersyjną). Symbole Unii Europejskiej takie jak flaga, motto czy hymn nie zostaną wpisane do Traktatu Lizbońskiego jako prawnie wiążące. Jednakże wszystkie z nich są w oficjalnym obiegu. Dla przykładu flaga Unii Europejskiej została zaadaptowana w latach 80-tych. Szesnaście krajów UE zadeklarowały swoje przywiązanie do tych symboli w nowym traktacie, aczkolwiek deklaracja ta nie jest prawnie wiążące. Trzy państwa członkowskie wynegocjowały dla siebie opcjonalną możliwość niestosowania niektórych zapisów. Polski upór w trakcie szczytu Rady Europejskiej w czerwcu 2007 sprawił, że nowy system głosowania nie będzie obowiązywał do 2014 roku.
Jakie odstępstwa od Traktatu Lizbońskiego wynegocjowały Irlandia i Polska?
Polska, Irlandia i Zjednoczone Królestwo walczyły o włączenie do Traktatu protokołu (tzw. "protokół brytyjski"), zabraniającego pełnej aplikacji Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Dzięki tej klauzuli Europejski Sąd Sprawiedliwości nie będzie miał zwierzchnictwa nad sądami narodowymi w sprawach objętych Kartą Praw Podstawowych. Instytucje Unijne działające w tych krajach będą jednak podlegać pod ten właśnie sąd. Początkowo Platforma Obywatelska sygnalizowała przed wyborami, iż Karty Praw Podstawowych podpisze w pełnym brzmieniu, lecz po wygranych wyborach premier Donald Tusk zadeklarował, że nie podpisze dokumentu i uhonoruje kierunek negocjacyjny poprzednich ekip rządowych. Zasugerował jednak, że Polska może podpisać dokument w przyszłości.
Republika Irlandii i Zjednoczone Królestwo wynegocjowały nieobowiązywanie zapisu o decyzjach podjętych w głosowaniach większością kwalifikowaną w sektorze policyjnym i sądowym. Oba państwa będą mogły wybierać jakim decyzjom podjętym w zakresie sektora policyjnego i sądowego będą podlegać.
Traktat da państwom szanse niestosowania niektórych przepisów w sektorze policyjnym i prawa kryminalnego. Zapis ten został wymuszony przez Zjednoczone Królestwo przy wsparciu Republiki Czeskiej. Zapisy w Traktacie stanowią, że podział władzy między krajem członkowskim a Unią Europejską jest procesem dwutorowym. Władza przekazana Unii Europejskiej w poszczególnych zakresach może być przywrócona państwu.
Kontrowersyjne głosowanie
Irlandia jest jedynym państwem w Unii Europejskiej, w którym odbędzie się referendum w sprawie przyjęcia lub odrzucenia Traktatu Lizbońskiego. Tymczasem opinia publiczna jest mocno podzielona.
Z badania przeprowadzonego pod koniec kwietnia na zlecenie Sunday Business Post wynika, że "za" zagłosuje 35%, a "przeciw" 31%. 34% ankietowanych odpowiedziało, że nie wie jak będzie głosować.
Europejscy liderzy mają pełne prawo do strachu z co najmniej dwóch powodów. Po pierwsze liczba zwolenników Traktatu zmalała o 8% w stosunku do identycznego badania przeprowadzonego dwa miesiące wcześniej, a liczba przeciwników wzrosła tym samym o 7%. Po drugie, Irlandczycy już raz odrzucili jeden z traktatów, a mianowicie słynny Traktat Nicejski w 2001 roku. Odrzucenie Traktatu o mały włos nie opóźniło przyjęcia nowych członków do Unii Europejskiej. Traktat został przyjęty w powtórnym głosowaniu. Tym razem powtórnego głosowania podobno ma nie być.
Przeciwnicy Traktatu argumentują, że zbyt duża ilość kompetencji zostanie przekazana Unii Europejskiej (w tym sprawy podatkowe) po przyjęciu Traktatu z Lizbony. Zwolennicy, w tym obecny rząd Irlandii, twierdzą, że obawy przeciwników są bezpodstawne i że Irlandia nadal pozostanie neutralnym krajem samodzielnie decydującym o swoim systemie podatkowym. Straszą także, że ewentualne odrzucenie Traktatu będzie miało potworne konsekwencje dla przyszłości Unii Europejskiej i Irlandii.
*Autor jest absolwentem nauk politycznych w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie. Obecnie studiuje M.Phil in International Peace Studies na Trinity College w Dublinie.