Tyflopedagogika (z gr. typhlos - niewidomy) - dział pedagogiki specjalnej zajmujący się wychowaniem, edukacją, terapią i rehabilitacją osób niewidomych i niedowidzących w placówkach oświatowych (w tym integracyjnych) oraz poradniach specjalistycznych.
Osoby z uszkodzonym wzrokiem dzieli się na dwie grupy:
niewidomych i niedowidzących od urodzenia i wczesnego dzieciństwa (przyjmuje się wiek do pięciu lat);
ociemniałych - osoby które całkowicie lub w znacznym stopniu straciły wzrok w ciągu życia.
Przyczyny utraty wzroku
Osoby z dysfunkcją wzroku to niewidomi i ociemniali. Niewidomi zwykle mają tę niepełnosprawność od urodzenia lub utracili wzrok w bardzo wczesnym dzieciństwie i nie pamiętają wrażeń wzrokowych. Natomiast ludzie ociemniali stracili wzrok w późniejszym wieku.
Wrodzona ślepota może być wynikiem niewykształcenia się nerwu wzrokowego lub konsekwencją chorób kobiety w okresie ciąży: różyczki lub opryszczki narządów płciowych. Zdarzają się także przypadki, gdy dziecko rodzi się z zaćmą, którą jednak można operować w ciągu pierwszych 3 lat życia.
Utrata lub znaczne osłabienie wzroku w późniejszym wieku mogą być wywołane różnego rodzaju chorobami i urazami. Wymienić należy choroby oczu: jaskrę, zaćmę czy choroby siatkówki. Pewne choroby ogólnoustrojowe, np. cukrzyca, mogą prowadzić do utraty wzroku, w wyniku ogólnego osłabienia organizmu. Ślepota wywołana jest często także chorobami neurologicznymi: stwardnieniem rozsianym lub guzami mózgu, które powodują nacisk na nerw wzrokowy. Upośledzenie wzroku może powstać także po urazach mechanicznych.
Rehabilitacja i edukacja
U dzieci z wrodzonymi dysfunkcjami wzroku rehabilitację należy zacząć w pierwszych dniach życia. Powinna być prowadzona zarówno przez lekarzy specjalistów, jak i rodziców. Informacji o instytucjach i organizacjach mogących pomóc można szukać w powiatowych centrach pomocy rodzinie (PCPR) ośrodkach pomocy społecznej (OPS), w urzędach gminy lub w poradniach psychologiczno-pedagogicznych.
Należy podkreślić, że dzieci niepełnosprawne nie muszą uczęszczać do przedszkoli i szkół specjalistycznych. Rodzice mogą zdecydować, czy dziecko będzie uczyło się w ośrodku szkolno-wychowawczym, w placówce integracyjnej czy ogólnodostępnej. Najważniejsze jest, aby dziecko znajdowało się pod odpowiednią opieką pedagogiczną i psychologiczną, i aby tok nauczania dostosowany był do jego potrzeb i możliwości.
W całej Polsce prowadzone są ośrodki szkolno-wychowawcze, w których kształci się podopiecznych oraz uczy, jak żyć z niepełnosprawnością. Dzieci uczone są tam pisma brajla, orientacji przestrzennej, korzystania z białej laski, a także, w przypadku osób słabo widzących, wykorzystywania tych możliwości widzenia, które posiadają. W wielu ośrodkach dba się także o opanowanie wielu zwykłych, codziennych czynności, takich jak sprzątanie czy łączenie kolorów w ubiorach. Są to umiejętności dla zdrowego człowieka oczywiste, natomiast dla dzieci niewidomych mogą stanowią poważną trudność. Ośrodki szkolno-wychowawcze oferują także możliwość zdobycia zawodu.
Dla osób, które tracą wzrok w wieku późniejszym, ważnym elementem rehabilitacji jest pomoc psychologa.
_ Dla osoby ociemniałej największą obawą jest to, że zostanie sama. Potrzebne jest wtedy towarzystwo i oparcie - mówi s. Jeremia z Duszpasterstwa Niewidomych w Warszawie. - Po udanej rehabilitacji osoby niewidome mogą w dużym stopniu uniezależnić się od pomocy rodziny czy innych ludzi. Aby móc normalnie i samodzielnie funkcjonować, osoby niewidome i słabo widzące potrzebują różnorodnych akcesoriów, od najbardziej podstawowych, jak: lupy, białe laski, pomoce optyczne, maszyny do pisania, zegarki, budziki, czujniki cieczy, testery kolorów, igły - po bardzo skomplikowane i kosztowne, jak komputer przystosowany do potrzeb osoby z dysfunkcją wzroku. Cukrzycy potrzebują glukometrów przystosowanych do potrzeb osób niewidomych. Niemogący pozwolić sobie na samodzielny zakup potrzebnych przyrządów, powinni szukać pomocy w Polskim Związku Niewidomych, powiatowych centrach pomocy rodzinie, ośrodkach pomocy społecznej oraz PFRON.
Zakres pomocy PZN uzależniony jest od wielkości środków, jakie uda się zdobyć od sponsorów. Można też uzyskać informacje o producentach i dystrybutorach sprzętu dla osób niewidomych i słabo widzących.
PCPR-y ze środków PFRON mogą dofinansować następujące programy:
Program likwidowania barier w komunikowaniu. Dofinansowania dotyczą: zakupu i montażu aparatów telefonicznych, zakupu maszyny brajlowskiej, materiałów optycznych i elektrooptycznych, radiomagnetofonu, magnetofonu, dyktafonu, urządzeń i materiałów do sporządzania napisów brajlowskich, programu do skanera rozpoznającego pismo brajla, urządzeń mechanicznych, elektrycznych lub elektronicznych udźwiękowionych, oznaczonych znakami brajlowskimi lub powiększonym drukiem. Wyszczególnione są też usługi, które mogą być dofinansowywane, m.in. dostęp do Internetu, odpłatnie świadczone usługi lektorów oraz przewodników osób niewidomych.
Program likwidowania barier urbanistycznych i architektonicznych. Dofinansowania dotyczą: likwidowania progów i zróżnicowanego poziomu podłogi, wymiany wykładziny podłogowej (w miarę konieczności z podłożem, jeśli stwarza trudności w przemieszczaniu się), oznakowania wyposażenia lokalu i ciągów komunikacyjnych kolorem lub fakturą, zakupu i montażu kuchni elektrycznej (w przypadku wyposażenia lokalu w kuchnię węglową lub gazową lub zakupu kuchni mikrofalowej.
Wysokość dofinansowań turnusów rehabilitacyjnych uzależniona jest od stopnia niepełnosprawności oraz od indywidualnych warunków materialnych i życiowych wnioskodawcy. Z dotacji tej można skorzystać tylko raz w roku. Natomiast udział środków przyznanych przez PFRON przy likwidowaniu barier nie może przekraczać 80 proc. ceny sprzętu lub usługi. Łączna wysokość dofinansowania nie może przekroczyć 10 tys. zł w ciągu 5 lat, w przypadku likwidowania barier w komunikowaniu się, lub 35 tys. zł, w przypadku likwidowania barier architektonicznych i urbanistycznych.
Pomoc mogą otrzymać osoby, które spełniają warunki przyznawania dofinansowań, określone w przepisach. Należy pamiętać, że pula środków, którymi dysponują PCPR-y jest ograniczona. Napływające wnioski rozpatrywane są przez cały rok, do czasu wyczerpania środków.
Zakup sprzętu finansowany lub dofinansowany jest także z funduszy kas chorych. Niekiedy wymagany jest finansowy udział pacjenta. Kasy mogą także ustalić limity cen. Dla osób w trudnej sytuacji istnieje możliwość sfinansowania udziału własnego w zakupie sprzętu ze środków, którymi dysponują PCPR-y. Taka możliwość jest też wtedy, gdy cena sprzętu wykracza poza limity wyznaczone przez kasy chorych.
Więcej informacji: Aktualne przepisy i zasady przyznawania dofinansowania można znaleźć w materiale "Jak zaopatrywać się w sprzęt ortopedyczny i środki pomocnicze"
Komputer
Dzięki skanerom, syntetyzatorom mowy i monitorom brajlowskim komputer umożliwia czytanie wszelkiego rodzaju tekstów, uniezależniając osoby z dysfunkcją wzroku od konieczności korzystania z książek brajlowskich czy mówionych, które nie wszędzie są dostępne w wystarczającym zakresie. Na użytek osób słabo widzących komputer wyposażany jest w specjalne programy powiększające. Niestety, komputery dostosowane do potrzeb osób niewidomych i słabo widzących są niezwykle kosztowne, ze względu na ceny specjalistycznych urządzeń i programów, których wartość przekracza cenę samego komputera. Tańszym rozwiązaniem, umożliwiającym powiększanie tekstu jest powiększalnik telewizyjny.
Pies przewodnik
Pies przewodnik pomaga nie tylko przy przemieszczaniu się i pokonywaniu przeszkód, ale staje się z czasem przyjacielem i towarzyszem życia. O takiego psa można starać się za pośrednictwem PZN. Do tresury wybierane są psy mądre, spokojne, przyjazne, ale jednocześnie nieufne wobec obcych. Istnieje także możliwość oddania na tresurę własnego psa, pod warunkiem oczywiście, że spełnia kryteria wymagane od przyszłych przewodników. PZN stawia także warunki osobom, kt6re chciałyby psa otrzymać.
Przede wszystkim jedynie osoby całkowicie niewidome mogą ubiegać sięo przyznanie psa za pośrednictwem PZN. Poza tym wnioskodawca musi mieć ukończone 16 lat, być sprawny fizycznie, mieć dobrą orientację przestrzenną i umieć samodzielnie przemieszczać się z białą laską. Nie może także nadużywać alkoholu ani zażywać narkotyków, musi być zrównoważony psychicznie, lubić zwierzęta, a ponadto mieć odpowiednie warunki mieszkaniowe i finansowe, zapewniające psu należytą opiekę.
Wnioski o przyznanie psa rozpatrywane są przez Zarząd Główny PZN. Koszt szkolenia psa pokrywany jest ze środków PFRON, PZN oraz, w niewielkiej części, przez wnioskodawcę (ok. 780 zł). Co roku PZN może przeznaczyć środki na szkolenie 8 psów.
Obecnie, ze względu na niewielkie zainteresowanie, osoby spełniające warunki przyznania psa, nie mają na ogółp roblemów z jego otrzymaniem. Szkolenie psa trwa 3-4 miesiące. Jest także możliwość zakupu psa bez pośrednictwa PZN. Jego koszt to 8 tys. zł.
Organizacje pozarządowe
Polski Związek Niewidomych z oddziałami na terenie całego kraju oferuje swoim członkom szkolenia, na których można nauczyć się pisma brajla, orientacji przestrzennej, poruszania się po ulicach, korzystania z przedmiotów codziennego użytku czy prowadzenia gospodarstwa domowego. Proponuje także różnego rodzaju koła zainteresowań i warsztaty pomagające ludziom niewidomym wszechstronnie się rozwijać.
PZN prowadzi przychodnie i poradnie, w których osoby niewidome i słabo widzące mogą znaleźć kompleksową opiekę medyczną. W ramach związku działają także Rady Diabetyków, które specjalizują się w pomocy niewidomym cukrzykom. W PZN można szukać informacji na temat instytucji i innych stowarzyszeń zajmujących się pomocą osobom niewidomym. Związek prowadzi także bibliotekę książek brajlowskich i mówionych.
Duszpasterstwo Niewidomych - osoby niewidome mogą tam znaleźć pomoc w zakresie rehabilitacji podstawowej, a także wsparcie duchowe. Specjalnie dla niewidomych odprawiane są msze, odbywają się rekolekcje i dni skupienia. Ponadto różnego rodzaju spotkania, prelekcje czy pogadanki, a także wyjazdy i pielgrzymki. Prowadzona jest także biblioteka religijnej książki mówionej. Centralą Duszpasterstwa Niewidomych w Polsce jest kościół św. Marcina w Warszawie, a Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża pełni funkcję pomocniczą w opiece nad niewidomymi. Informacji o lokalnie działających duszpasterzach należy szukać w kołach PZN.
Inne stowarzyszenia:
- Stowarzyszenie na Rzecz Rehabilitacji Niewidomych i Słabowidzących Osiedle Kosmonautów 110, 61-643 Poznań, tel. 0*61 820 05 12,
- Stowarzyszenie Rodziców i Przyjaciół Dzieci Niewidomych i Słabowidzących "Tęcza" (placówki szkolno-wychowawcze, poradnie diagnostyczne, organizacja turnusów rehabilitacyjnych), ul. Kopińska 6/10, 02-321 Warszawa, tel. 0*22 658 43 30 lub 822 03 44,
- Stowarzyszenie Kultury Fizycznej Sportu i Turystyki Niewidomych i Słabowidzących "Cross" (organizacja imprez sportowych, turystycznych i rehabilitacyjnych, poradnictwo, warsztaty zajęciowe), ul. Konwiktorska 9, 00-216 Warszawa, teL/faks 0*22 635 57 94
- Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi w laskach (placówki szkolno-wychowawcze, rehabilitacja, pomoc dla absolwentów), laski, 05-080 Izabelin, tel. 0*22 752 20 04, lub 752 20 09, www.laski.edu.pl,
- Fundacja PRACA DLA NIEWIDOMYCH (wspieranie organizacji zrzeszających niewidomych, organizacja warsztatów terapii zajęciowej), ul. Jasna 22, 00-054 Warszawa, tel. 0*22 826 88 66, www.fpdn.org.pl
Szkolnictwo wyższe
Coraz więcej uczelni stara się dostosować do potrzeb studentów niepełnosprawnych, m.in. wprowadzając urząd pełnomocnika (więcej informacji: "Integracja" 3/2002). Wzorcowe rozwiązania pojawiły się na Uniwersytecie Warszawskim. Oddano centrum komputerowe przystosowane do potrzeb niewidomych. Założona została elektroniczna baza tekstów, z której korzystać mogą także osoby niewidome spoza uniwersytetu. Istnieje wypożyczalnia sprzętu elektronicznego (notatniki elektroniczne, dyktafony itd.). Można składać zamówienia na książki i teksty nagrywane przez wolontariuszy. Organizowane są kursy orientacji przestrzennej i lektorat z języka angielskiego, metodą bezwzrokową.
Dostosowane pracownie komputerowe są także na KUL, UJ i w Akademii Podlaskiej.