WSTĘP DO NAUKI O PAŃSTWIE CZ.I
1) Animal social (politikon zoon)
Arystotelesowska definicja człowieka jako „istoty państwowej”, tj. stworzonej z natury do życia w państwie. Ludzie w istotny sposób różnią się od zwierząt podejmując decyzje. Dokonują oni wyboru na drodze rozumu, zwierzęta - instynktu. Ludzie zaś ze względu na swój instynkt dążą do życia we wspólnotach. Gdyby człowiek był samowystarczalny
2) Podział społeczny wg Platona
Dokonuje podziału społeczeństwa:
1. filozofowie i mędrcy,
2. żołnierze i strażnicy,
3. wytwórcy i rzemieślnicy.
Najważniejsze władze spełniają filozofowie i mędrcy - kultura ducha. Nacisk na sport, w wieku 20 lat przerodził się w selekcję na: zdolnych (dalsza nauka), i nie zdolnych. Najzdolniejsi będą sprawowali funkcję publiczne (35 - 50 rok życia), po 50 przechodzą do elity (są w stanie połączyć wiedzę pragmatyczną i rozum).
Strażnicy i wojownicy którzy nie przeszli selekcji w wieku 20 lat pełnią rolę obrońców polis (zarówno mężczyźni jak i kobiety). Strażnicy żyją w totalnym oddaniu państwu (są szkoleni), odrzucają rodziny by być strażnikami. Żyją tworząc komunę (dokładnie określony okres reprodukcji), wszyscy są wychowywani przez wszystkich.
Rzemieślnicy (wszyscy , którzy wypracowali dobra materialne), mieli dostarczać państwu potrzebnych produktów do życia.
Strażnicy i mędrcy nie mogli posiadać majątku, są samowystarczalni. Panuje absolutna kontrola życia publicznego jak i prywatnego, mała rodzina poświęcona w imię wspólnoty.
3)Idea pokoju u św. Augustyna
Św. Augustyn zawarł ją w swoim dziele „O państwie Bożym”. Pokój ziemski (pax terrena) ma swoje źródło w sercu człowieka tęskniącego za Bogiem. aŚw. Augustynem stwierdza, że pokój na ziemi możliwy jest na bazie wspólnego wszystkim ludziom rozumienia i potrzeby ładu społecznego. Sens i cel tak pojmowanego pokoju leży w znaczeniu i powinności życia cnotliwego.
Budowanie życia społecznego związane jest też z obdarowaniem człowieka łaską Boga. Pokój jaki łączy chrześcijan między sobą jest dziełem łaski Bożej i miłości bliźniego. Sens i cel tego pokoju wyraża się w spełnianiu owego życia w miłości, które wysłużył nam Bóg. Ten pokój w miłości łączy nie tylko poszczególne osoby ze sobą, ale też tworzy wspólnotę ludzi z Bogiem - wspólnotę Kościoła;
4) Geneza państwa w doktrynie Arystotelesa.
Punktem wyjścia nauki o państwie jest stwierdzenie, że państwo należy do twórców natury, człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie, zaś taki który z natury a nie przez przypadek żyje poza państwem jest albo nędznikiem albo nadludzką istotą. Każde państw jest wspólnotą, a każda wspólnota powstaje dla osiągnięcia jakiegoś dobra. Państwo jest syntezą mniejszych wspólnot rodzinnych i miejskich, jest ono jednak od tamtych doskonalsze, bo oznacza się samowystarczalnością. W sensie logicznym państwo jest pierwsze, człowiek bez państwa nie może istnieć (całość bowiem musi być pierwsza od części).
5) Typy ustrojów wg Arystotelesa, idealny ustrój
Systematyzacja ustrojów
kto rządzi : jednostka, grupa czy ogół,
jak rządzi : dobrze czy źle.
Ustroje dobre - a więc rozsądne - stawiają sobie za cel pomyślność powszechną (monarchia, arystokracja, politea)
Ustroje zdegenerowane - a więc złe - zmierzają do zapewnienia jedynie korzyści rządzącym (tyrania, oligarchia, demokracja)
Oligarchia - występuje wówczas, gdy w arystokracji przewagę uzyskują najbogatsi lub zdominuje ją chęć bogacenia się. Jest to forma zdegenerowana, głównie przez nietrwałość rządów, braku rozsądku i umiaru oraz stwarzania podstaw organizowania dalszych zamachów na władzę.
Demokracja - „Władza ludu nie zawsze oznacza władzę na korzyść tego ludu”. Ogół ma problemy pełnienia perspektywicznego, raczej doraźnie. Dba o zagwarantowanie własnych interesów. Zmierza do Partykularyzmu. Problem braku długofalowej polityki. Lud kieruje się w stronę wolności, lecz jest to wbrew rządom naturalnym.
Tyrania - powstaje drogą degradacji i nadużycia władzy królewskiej bądź jej przejęcia przez demagogów (demagoges), to znaczy byłych wojskowych umiejących wpływać na lud swymi wystąpieniami, by w konsekwencji ustanowić nieograniczoną władzę. Ustrój ten jest przeciwny naturze człowieka, stwarza możliwości pogwałcenia prawa oraz rządów dalekich od umiarkowania i rozsądku.
Monarchia - Gwarancja prawa, godności, racjonalne kierowanie państwem. Może przerodzić się w Tyranie, kiedy władca nadużywa prawa, jest demagogiem. Najgorsza jest wtedy Tyrania. - Arystokracja - Rządy sprawują wybitni obywatele tak zwana Arystokracja ducha. Wyróżniających się nie tylko majątkiem, czy urodzeniem, lecz przede wszystkim wykształceniem i ogólną gotowością służenia polis. Przechodzi w Oligarchie, kiedy najbogatsi uzyskują największy wpływ na władzę. Najpopularniejszy system.
Politea - Najdoskonalszy ustrój. Zachowana równowaga pomiędzy bogatymi a ludem. Dominuje klasa średnia - najważniejszy wpływ na rządy. Wybór większością głosów. Reprezentowana zasada umiarkowania, poszanowanie praw, gwarancja cnót obywatelskich, stabilizacja.
Poczucie sprawiedliwości według Arystotelesa powinno być zagwarantowane przez dobrą organizację ustroju.
6) Res publica Cycerona
Państwo (res publica) wg Cycerona jest to „rzecz ludu” (res populi), który łączy uznanie tego samego prawa i korzyści wynikające ze wspólnego bytowania. Przyczyną tego zespalania jest słabość pojedynczej jednostki jak również wrodzony pęd do życia zbiorowego. Państwo aby trwać musi być rządzone przez mądrą władze powierzoną jednostce (królowi), zespołowi wybranych do tego osób (optimatum), albo wykonywaną przez cały lud. Ta zaś sprawując ją powinna zawsze stosować się do przyczyny, która powołała do życia państwo.
Cyceron uważał że w idealnym państwie władza powinna składać się z tych trzech pierwiastków. Władzy królewskiej jako czynnika zwierzchniego, powagi przedniejszych obywateli odznaczającej się trwałością i bez których woli lud nie może się obejść, a także ogól obywateli. Zachowanie pomiędzy nimi równowagi pozwoliłoby stworzyć idealny ustrój.
7) Typy sprawiedliwości wg Arystotelesa
Sprawiedliwość jest cnotą, która charakteryzuje się pewną specyfika w stosunku do innych cnót. (doskonałość etyczna)
W ujęciu węższym - sprawiedliwość legalna jako spr. zgodna z prawem. „równość” ogólna (formalna)
W szerszym ujęciu - sprawiedliwość jako dzielność etyczna, cnota charakteryzująca człowieka szczegółowa (materialna)
Podział sprawiedliwości:
Równość z kolei została podzielona na równość prostą i proporcjonalną, co stało się podstawą do wyodrębnienia z niej:
„sprawiedliwości wyrównawczej” (iustitia commutativa - komutatywna), dotyczącej prywatnych transakcji między ludźmi, za jej pomocą oceniane są pewne zalezności między ludźmi
„sprawiedliwości rozdzielczej” (iustitia distributiva - dystrybutywna), nawiązującej do regulacji podziału dóbr między członkami danej społeczności (spr. prawodawców).
Sprawiedliwość polityczna - (dziś rządy prawa) gwarancja równości wszystkich wobec prawa. Dzieli ją na:
- sprawiedliwość polityczną przyrodzoną (prawo naturalne),
- sprawiedliwość polityczną stanowioną (prawo ustawodawcy).
8) Słuszność wg Arystotelesa
Epikeia (słuszność) sposób roztropnego stosowania prawa w wyjątkowej sytuacji, dokonany w myśl domniemanego zamiaru prawodawcy, a nie według samej litery prawa. Ta litera w nadzwyczajnych okolicznościach, nieprzewidzianych przez prawodawcę, byłaby szkodliwa dla dobra osobistego i wspólnego.
Wg Arystotelesa to co jest słuszne jest też sprawiedliwe, chociaż nie zawsze jest zgodne z prawem. To w pewnym sensie poprawienie sprawiedliwości legalnej (która posługując się terminami nie jest w stanie rozstrzygnąć każdego przypadku). Słuszność znajduje zastosowanie przez „nagięcie” prawa. Realizacja słuszności jest sprawiedliwością dążącą równolegle do sprawiedliwości legalnej. Obywatel jest sprawiedliwy jeśli postępuje zgodnie z prawem.
Sprawiedliwość legalna jeżeli ktoś postepuje zgodnie z prawem, postępuje sprawiedliwie, ale nie zawsze słusznie.
9) Król i idealny ustrój wg św. Tomasza z Akwinu
W dziedzinie filozofii państwa głosił, że na czele państwa jest władza świecka i duchowna, twierdził też, iż istnieje ustrój republiki i monarchii. Najlepsza zaś jest monarchia, bo to ona troszczy się o lud, zaś król musi przestrzegać prawa bożego i natury.
Celem społeczeństwa jest dobro wspólne polegające na cnotliwym życiu. Zatem władcą powinien być ktoś, kto w miarę możliwości posiada pełnię cnót (męstwo, umiarkowanie, sprawiedliwość roztropność). Nie powinien mieć on tez skłonności do tyranii . Król powinien być cnotliwy, a przez to doprowadzić do tego aby obywatele prowadzili cnotliwe życie.
Aby być sprawiedliwym wobec innych trzeba być sprawiedliwym wobec siebie i Boga (kto ma cnotę może ją realizować w stosunku do innych).
10) Rządy tyrana wg św. Tomasza
Tyran wg Św. Tomasza to ktoś, kto nielegalnie zdobył władzę, przez uzurpację, symonię (kupienie urzędu). Istotą tyranii jest sposób sprawowania władzy działanie dla własnej korzyści, niesprawiedliwość, łamanie praw ludzkich lub praw boskich. Tyrania jest lżejsza niż łamanie praw boskich. Jeżeli tyran łamie prawa boskie, trzeba mu się sprzeciwić - jawne nawoływanie do buntu (prawo do oporu - ius resistendi). Tyrania jest zazwyczaj karą bożą za grzechy poddanych - dlatego lepiej jest znosić tyranię, liczyć na pomoc boską w jej obaleniu i zaprzestać grzechów.
11)Rządy filozofów wg Platon
Państwem powinni rządzić najmądrzejsi, a więc filozofowie, ponieważ jedynie oni posiadają prawdziwą wiedzę. Tylko oni potrafią odtworzyć w umyśle wizję idealnego państwa, do którego realizacji będą dążyć. Warto tu zaznaczyć istotną różnicę między tym co przez miano filozofa rozumiał Sokrates i Platon. Dla Sokratesa filozof to osoba poszukująca wiedzy, dla Platona to dumny posiadacz wiedzy.
12)Władca wg Machiavellego, pojęcie virtu
Władca powinien być przebiegły jak lis, a jednocześnie silny i mądry jak lew. Pamiętać powinien o tym, że z dwóch uczuć, jakie poddani mogą względem niego żywić — strachu i miłości — lepiej, żeby swe panowanie oparł na tym pierwszym. Wzbudzania strachu nie należy mylić ze wzbudzaniem nienawiści. To drugie jest dla władcy niebezpieczne i aby tego uniknąć, przede wszystkim nie należy naruszać własności poddanych. Książę powinien też wystrzegać się opinii lekkomyślnego, zmiennego czy tchórzliwego. Taka o nim opinia doprowadzi do tego, że stanie się on obiektem pogardy ze strony swoich poddanych. W przypadku działań, które są konieczne, a które są źle widziane w oczach poddanych i mogą wpłynąć negatywnie na opinię o władcy, najlepiej, aby zlecał on ich wykonanie swoim pomocnikom. W ten sposób ewentualna nienawiść nie spadnie na księcia, ale na nich. Pomocników zresztą można później zlikwidować i tym samym zyskać sobie wiele w oczach poddanych. Władca nie powinien dotrzymywać danego słowa, jeżeli dotrzymanie go mogłoby mu zaszkodzić. W kwestii wydatków najlepiej, żeby książę uchodził za hojnego. Zbytnia rozrzutność jednakże może obrócić się przeciw władcy i wywołać nienawiść poddanych, gdyż to oni, poprzez różnorakie pobory i podatki, ponoszą wysokie koszty utrzymania księcia. Najlepiej więc uczyni on, gdy będzie hojny i szczodry, rozdając cudze dobra, nie należące ani do niego, ani do jego poddanych, z kolei odnośnie własnego majątku zachowa umiar, a nawet będzie skąpy.
Władca powinien być wyposażony w niezłomną virtu, pozwalającą rozwijać aktywność zmierzającą do odrodzenia narodowego i państwowego.
Virtu to całokształt cech osobowości człowieka, jego sił duchowych i fizycznych, umiejętności interpretowania wypadków historycznych. Virtu nie oznacza jakiejś cnoty obywatelskiej, jest to rodzaj dzielności jednostki w pokonywaniu trudności oraz umiejętności wykorzystywania czynników sprzyjających własnym interesom.
13) Środki sprawowania władzy Księcia
Sprawy tradycyjnej moralności schodzą na dalszy plan, praktycznie nie powinny odgrywać żadnej roli. Cel okazuje się najwyższym dobrem historycznym i jemu należy podporządkowywać podejmowane środki. Machiavelli ustanawia szereg zasad określających sposób sprawowania władzy, gdzie nienaganność postawy moralnej księcia nie może wzbudzać podejrzeń. Władca powinien zatem z pieczołowitością dbać o pozory, uważnie rozważając znaczenie każdego posunięcia. Książe decydując się na zastosowanie terroru, zawsze powinien uświadomić sobie konieczność wskazania odpowiednich ludzi odpowiedzialnych za zło, będące przyczyną odwołania się do tych środków.
14) Rodzaje władzy u Locka
Podział władz stanowi gwarancję poszanowania wolności jednostki i społeczeństwa. Lock wyróżniał 3 funkcje państwa: prawodawczą, wykonawczą i federacyjną (czyli obrona kraju i polityka zagraniczna). Jednakże chciał powierzyć ich wykonywanie tylko 2 organom: legislatywie władzę prawodawczą; egzekutywie- władzę wykonawczą i federacyjną. Główną zasadą było aby nie łączyć władzy prawodawczej z wykonawczą w jednym organie.
15) Trójpodział władzy wg Monteskiusza - rodzaje władzy, ich funkcje, hamulce między nimi i wi ich obrębie
Twierdził on ,że w każdym państwie istnieją trzy płaszczyzny aktywności i odpowiadają im trzy rodzaje władz: ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza.
Wolność polityczna ,która dla Monteskiusza była najwyższą wartością, może być zapewniona tylko wtedy, gdy te trzy władze są od siebie oddzielone.
Wolność nie wystąpi , jeżeli dwie spośród wymienionych władz będą skupione w jednym ręku , a najgorsza sytuacja zaistnieje wtedy gdy jedna osoba lub jeden organ skumulują całą władzę. Władza powinna należeć do parlamentu jako przedstawicielstwa społeczeństwa, władza wykonawcza do monarchy i ministrów a władza sądownicza do niezawisłych sądów, wybieranych na krótkie kadencje.
Monteskiusz twierdził , że te trzy władze będą jednocześnie rozdzielone i stopione ze sobą. Stosunki między nimi polegać mają na wzajemnym uzupełnianiu się , kontroli i hamowaniu.
Wszystko to wprowadza się po to aby żadna władza nie stanęła przed inną i nie zdobyła przewagi. Według doktryny Monteskiusza hamulce powinny istnieć nie tylko między władzami ale i wewnątrz nich. Wewnętrznym hamulcem władzy ustawodawczej powinna być struktura ciała prawodawczego i kadencja. Monteskiusz postulował istnienie parlamentu dwuizbowego: izba niższa miała być izbą ludową a wyższa arystokratyczną. Miejsca w izbie niższej miały być obsadzane w drodze wyborów (cenzus majątkowy), w izbie wyższej stanowiska miały być dziedziczne. Dzięki temu rozwiązaniu ścierałyby się ze sobą interesy różnych warstw społecznych a dodatkowym zabezpieczeniem byłaby krótka kadencja niższej izby parlamentu. Parlament miał być ograniczony również z zewnątrz. Monteskiusz postulował przyznanie monarsze prawa zwoływania, rozwiązywania parlamentu i prawa veta wobec ustaw opuszczających izby ustawodawcze. Ministrowie powołani przez króla ponosić mieli odpowiedzialność parlamentarną. Trzecia władza tzn. sądownicza powinna hamować przez związanie sędziów ustawą i rotacją kadr oraz przekazanie władzy wykonawczej egzekucji wyroków. Zasada podziału władz szybko zyskała na popularności , Monteskiusz sformułował kardynalna zasadę funkcjonowania nowoczesnego państwa , a mianowicie postulat efektywnego rządzenia państwem opartym na prawie.