WYKŁAD 12
Mechanizmy kontroli działania
Pojęcie woli w różnych teoriach psychologicznych
Wola jako zmienna zróżnicowania indywidualnego
Siła woli a odraczanie gratyfikacji
Strategie kontroli działania wg Kuhla
Model Fischbeina i Ajzena
Model Gollwitzera
Model Wagnera i Vallachera
KONCEPCJE WOLI W PSYCHOLOGII
Wola wg Jamesa
wola to wysiłek
skłonności i ideały
Koncepcja woli:
Introspekcjonizm
Zachowanie jest regulowane poprzez:
Potrzeby - jako stany specyficznego napięcia, rozładowane przez czynności konsumacyjne => dynamizują działanie, dostarczają mu energii
intencje, postanowienia, decyzje (quasi - potrzeby) => sterują, kontrolują działanie
Wola - wewnętrzny mechanizm samoregulacji, który pełni funkcje kontrolne nad życiem psychicznym i postępowaniem jednostki
Psychoanaliza
Wola- zdolność do modulowania, pohamowywania, kanalizowania popędów biologicznych. („złudzenie wolności”)
kulturowe pochodzenie samokontroli => normy i wartości w ramach superego
typ regulacji racjonalnej - zasada realizmu
typ regulacji emocjonalnej - zasada rozkoszy
wpływ wyższych funkcji intelektualnych - proces wtórny (proces pierwotny)
ego jako ośrodek integracji działań - decyduje o zdolności adaptacji do świata
Teorie uczenia
O samokontroli możemy mówić, gdy w zachowaniu człowieka dadzą się wyodrębnić 2 kategorie reakcji:
Reakcja kontrolująca
Reakcja kontrolowana
Reakcja kontrolująca - zmienia (zwiększa lub zmniejsza) prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji kontrolowanej.
Wola - umiejętność kierowania własnym zachowaniem - kontrola działania
Wola = samokontrola = samoregulacja
Samoregulacja- wysiłek ukierunkowany na zmianę własnych reakcji. Dotyczy procesów dzięki, którym ludzie podejmują i wytrwale kontynuują działania ukierunkowane na realizacje celów, planów, spełnianie standardów.
Siła woli jako zmienna zróżnicowania indywidualnego:
- siła woli => jako stabilna, czasowo i sytuacyjnie niezmienną właściwości osobowości
Sumienność (Big Five)
Siła ego i prężność ego (Block, Funder, 1998)
=>
Brak wglądu w procesy, które determinują różnice w zdolności do kontroli działania
Wola - ujęcie procesualne
Za pośrednictwem czego człowiek sprawuje kontrolę nad samym sobą?
Motywacja (cel)
Kontrola działania - kompetencje w zakresie kontroli (umiejętności samoregulacji)
- Motywacja - wartość celu + prawdopodobieństwo jego osiągnięcia (poczucie kontroli, poczucie skuteczności, optymizm)
Siła motywacji ≠ podejście działania
- Kontrola działania - proces, dzięki któremu jednostka jest zdolna do przezwyciężania wpływu czynników zakładających (sytuacyjnych i wewnętrznych) => przezwyciężanie wpływu bieżącej sytuacji
Tradycyjny model motywacji
- „oczekiwanie wartości” nie wyjaśnia braku realizacji lub niskiego poziomu wykonania, gdy nie ma deficytu motywacji => między zamiarem a jego realizacją pośredniczą procesy kontroli działania lub kontroli wolicjonalnej
Procesy istotne dla kontroli działania
Badania nad odraczaniem gratyfikacji - badania nad kontrolą działania
Odraczanie gratyfikacji - zdolność do rezygnowania z bezpośredniego zaspokojenia potrzeb na rzecz gratyfikacji bardziej odległej (zgodnie z wymaganiami i ograniczeniami społecznymi)
Badania W.Mischela nad odraczaniem gratyfikacji: =>
wybór między natychmiastową mniejszą nagrodą a odroczoną, większą nagrodę
=> występują istotne różnice indywidualne w zakresie umiejętności odraczania gratyfikacji i różnice te wykazują dużą stabilność w czasie i stałość międzysytuacyjną
Umiejętność odraczania gratyfikacji stanowi zmienna zróżnicowania indywidualnego. => Umiejętność ta wiąże się z wiekiem, inteligencją, orientacją na osiągnięcie, społeczną odpowiedzialność, społecznym przystosowaniem
Funkcjonowanie mechanizmu uwagi ma istotne znaczenie dla procesu kontroli działania (konsumacyjny vs informacyjny aspekt bodźca).
Do procesów o istotnym znaczeniu dla umiejętności odraczania gratyfikacji należy zaangażowanie mechanizmu uwagi:
koncentracja na aspekcie motywacyjnym (konsumacyjnym, aktywizującym, np. zapach) bodźca - osłabia zdolność do odraczania gratyfikacji
koncentracja na aspekcie informacyjnym (abstrakcyjnym, np. kształt) - zwiększa zdolność do odraczania gratyfikacji
Strategie kontroli działania wg J.Kuhla
Aktywna selektywność uwagi - koncentracja uwagi na informacjach podtrzymujących zamiar
Kontrola kodowania informacji - selektywne kodowanie takich właściwości bodźca, które są związane z danym zamiarem
Kontrola emocji - oznacza hamowanie emocji mogących zakłócić proces realizacji zamiaru oraz wzbudzanie uczuć ułatwiających ten proces (umiejętność nie pogłębia złego nastroju)
Kontrola motywacji - przetwarzanie informacji, które zmienia hierarchię sił tendencji do działania, zwiększając siłę zamiaru
Oszczędność w przetwarzaniu informacji - dowolne włączenie „reakcji stop” przy zamrażaniu i ocenie alternatyw - wobec zamierzonego - form dziłania
Kontrola otoczenia - polega na celowym wywoływaniu takich myśli w otoczeniu, które sprzyjają realizacji zamiaru
Wola jest zmienną zróżnicowania indywidualnego wg J. Kuhla
Dwa typy kontroli działania: orientacja na stan vs orientacja na działanie
Orientacja na działanie - aktywizuje procesy poznawcze i emocjonalne ułatwiające realizacją zamiaru
Orientacja na stan - aktywizuje procesy utrudniające realizację zamiaru
Tendencja motywacyjna a intencja - model Fischbeina i Ajzena
Intencja określa zaangażowanie podmiotu. Schemat działania jest intencją, jeżeli zawiera poczucie zobowiązywania do jego wykonania
Zgodnie z modelem formułowania intencji zaproponowanym przez Ajzena i Fischbeina ukształtowanie się intencji zależy od pewnego rodzaju przekonań jednostki:
Przekonanie , ze działanie przyniesie pożądane rezultaty.
Subiektywna wartość tego rezultatu.
⇓
„osobista skłonność do działania”
Przekonanie o tym w jaki sposób osoby znaczące spostrzegają tego rodzaju działanie.
Poczucie zobowiązania do uwzględnienia opinii osób znaczących.
⇓
„subiektywna norma działania”
* osobista skłonność do działania + subiektywna norma działania = intencja działania
siła intencji - zgodność między tymi dwoma rodzajami przekonań
FAZY PROCESU DZIAŁANIA WG P.M. GOLLWITZERA
Faza przeddecyzyjna - deliberacja (życzenia+ możliwości) - analiza życzeń, pragnień, a także ocena możliwości ich realizacji. Kończy się sformułowaniem tzw. intencji celu
Faza przeddziałaniowa - implementacyjna (jak, gdzie, kiedy, jak długo cel będzie realizowany - uformowanie intencji wykonania)
Faza działaniowa - obejmuje realizacją celu. Wymaga dostrzegania okoliczności sprzyjających realizacji celu a także przezwyciężania ewentualnych trudności
Faza postdziałaniowa (ocena) - porównanie rezultatów do zamiarów, częsty zwrot do fazy delibercyjnej.
Faza przeddecyzyjna i postdziałaniowa - charakter motywacyjny
Faza przeddziałaniowa i działaniowa - charakter wlicjonalny
Faza przeddecyzyjna i postdziałaniowa - deliberacyjny stan umysłu
Faza przeddziałaniowa i działaniowa - implementacyjny stan umysłu
Deliberacyjny a implementacyjny stan umysłu
w fazie deliberacyjnej jednostka wykazuje większą bezstronność, większą otwartość umysłu, trafność ocen dotyczących wartości celu i szans jego realizacji
w fazie implementacyjnej następują zmiany psychologiczne wspierające orientację na działanie
w fazie implementacyjnej stanu umysłu występują pewna zawężenia myślenia, znaczne ukierunkowanie percepcji, większa stronniczość analiz
wzrasta poczucie własnej skuteczności, samoocena, poczucie kontroli, optymizm dotyczący osiągnięcia celu
zmiany, które pojawiają się w fazie implementalności służą zaangażowaniu w działanie i sprzyjając podjęciu działania, podtrzymywaniu działania pomimo trudności, zakończenie aktywności
Badania Gollwitzera wskazuję, iż specyfika deliberującego i implementalnego stanu umysłu wiąże się z aktywnością różnych obszarów mózgu
Czy implementacja sprzyja skuteczności działania?
Badania Gollwitzera dowodzą, iż formułowania intencji wykonania w porównaniu ze sformułowaniem samej intencji celu znacznie zwiększa zarówno szansę rozpoczęcia działania, jak i jego ukończenia
Badania pokazują również, że implementacja intencji pozwala na realistyczną ocenę czasu niezbędnego do wykonania zadania, a jednocześnie sprzyja efektywniejszej i szybszej realizacji celu
Poziom identyfikacji działania - R.R. Vallachera i D.M. Wegnera
Poziom identyfikacji- działanie może być identyfikowane przez jednostkę na różnym poziomie ogólności. Poziomy identyfikacji działania stanowią pewnego rodzaju hierarchię
Poziom identyfikacji - zasadniczy wpływ na procesy kontroli działania
Preferencja wysokiego poziomu identyfikacji działania
Niski poziom identyfikacji - działanie słabo zorganizowane, łatwo ulega zakłóceniom (gdy pojawiają się trudności i przeszkody)
Wysoki poziom identyfikacji działania - implementacyjny stan umysłu
Poziom identyfikacji działania a procesy kontroli
Brak dopasowania miedzy rodzajem zadania a poziomem identyfikacji działania - trudności w działaniu
Brak dopasowania - wzrost autokoncentracji: zainteresowanie oceną lub nadmierna koncentracja na dobrze opanowanych elementach zadania
Zbyt wysoki luz zbyt niski poziom identyfikacji działania może wzbudzać nadmierne napięcie i w rezultacie prowadzić do wzrostu autokoncentracji wpływającej negatywnie na efekty działania
Jaki poziom identyfikacji działania jest optymalny dla zadań o różnym stopniu trudności
zadanie dobrze znane i opanowane => sprzyja wysoki poziom identyfikacji działania; niski poziom => identyfikacja działania - koncentracja na detalach wywoła wzrost autokoncentracji i spadek efektywności działania
zadanie trudne => właściwy poziom - niski - identyfikacja działania => ocena
6