ZASADY USTROJU RZECZYPOSPOLITEJ

POJĘCIE ZASAD USTROJU

Każda konstytucja określa pewne zasady podstawowe. Rozstrzygają one o charakterze ustrojowym państwa i określają panujący w nim system władzy. Zasady te razem tworzą tzw. tożsamość konstytucyjną państwa. Zasady te: wskazują tego, do którego należy władza w państwie (suwerena), ustanawiają podstawowe formy wykonywania tej władzy i rodzaje organów państwowych do tego powołanych. Współczesny konstytucjonalizm ukształtował szereg zasad wspólnych stanowiących standard demokratycznego państwa. Muszą być one zawarte w każdej nowoczesnej konstytucji.

Jest wiele tych zasad. Najważniejsze z nich to:

1. ZASADA SUWERENNOŚCI NARODU

Określa ona suwerena, a więc wskazuje tego, do kogo należy władza w państwie. Wg konstytucji „Władza zwierzchnia RP należy do narodu”.

Podstawowe formy wykonywania władzy przez naród to:

• DEMOKRACJA BEZPOŚREDNIA - decyzje podejmowane są bezpośrednio przez ogół wyborców, bez pośrednictwa jakichkolwiek organów państwowych. Podstawowe formy d. b. to:

-- ogólne zgromadzenie wyborców (możliwe tylko na najniższym szczeblu lokalnym);

-- referendum - rodzaje r. wg konstytucji:

* ogólnokrajowe (w sprawach szczególnego znaczenia dla państwa);

* w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej, której efektem ma być przekazanie organizacji lub organowi międzynarodowemu kompetencji organu władzy państwowej w niektórych sprawach;

* w sprawie zatwierdzenia zmiany konstytucji dotyczącej postanowień zawartych w rozdziale I, II i XII;

* referendum lokalne.

-- inicjatywa ludowa (uprawnienie określonej grupy wyborców do wniesienia projektu ustawy do parlamentu lub do poddania określonej ustawy pod referendum);

-- weto ludowe (uprawnienie określonej grupy wyborców do poddania pod referendum ustawy parlamentarnej, która budzi ich sprzeciw).

• DEMOKRACJA POŚREDNIA (PRZEDSTAWICIELSKA) - decyzje podejmowane są w imieniu suwerena przez organ przedstawicielski (parlament) pochodzący z wyborów. Jest ona podstawowym sposobem rządzenia państwem w teraźniejszych czasach. W Polsce charakter organu przedstawicielskiego dotyczy w takim samym stopniu Sejmu i Senatu. Senatorowie i prezydent są przedstawicielami narodu. Natomiast do organów przedstawicielskich zaliczamy również: rady gmin, rady powiatów oraz sejmiki wojewódzkie.

2. ZASASA NIEPODLEGŁOŚCI I SUWERENNOŚCI PAŃSTWA

Niepodległość i suwerenność jest akcentowana w wielu miejscach w konstytucji. Wg niej stanie na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium jest jednym z podstawowych zadań prezydenta.

Niepodległość oznacza odrębny byt państwowy Rzeczypospolitej. Oznacza również istnienie Polski w jej obecnych granicach.

Suwerenność oznacza zdolność państwa do samodzielnego decydowania o wszystkich dotyczących go sprawach i samodzielnego podejmowania wszystkich dotyczących go decyzji.

Suwerenność Polski w stosunkach międzynarodowych nie oznacza zakazu jej włączania w proces integracji europejskiej. Wiąże się ona jednak z pewnym ograniczeniem suwerenności. Konstytucja pozwala, by „na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej niektórych sprawach”. Dotyczy to nie transferu suwerenności ale transferu kompetencji. Polska konstytucja wprowadza w tym zakresie wiele gwarancji i zabezpieczeń (ograniczony jest zakres przekazania kompetencji i może on dotyczyć tylko niektórych spraw; ustanowiony jest złożony tryb dochodzenia do skutku umowy międzynarodowej przewidującej przekazanie kompetencji, w szczególności jeśli chodzi o wyrażenie zgody na ratyfikację takiej umowy; zmiany zakresu przekazania kompetencji - zwłaszcza ich rozszerzenia - możliwe jest tylko w drodze zawarcia nowej umowy międzynarodowej i pod warunkiem jej ratyfikacji przez wszystkie zainteresowane państwa; Polska zachowuje - w sensie prawnym - możliwość wystąpienia z UE).

Z zasadą suwerenności państwa wiąże się również istnienie pewnych ograniczeń konstytucyjnych w stosunku do angażowania polskich sił zbrojnych. Wprowadzenie stanu wojennego możliwe jest tylko w dwóch przypadkach:

• Zbrojnej napaści na terytorium Polski;

• Gdy z umów międzynarodowy wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przed agresją.

3. ZASADA SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO

Społeczeństwo obywatelskie w Polsce pojawiło się w okresie pierwszej „Solidarności”. Terminu tego używano jako hasła przeciwstawiającego się zastanemu stanu rzeczy (obywatel miał się stać przedmiotem procesu przemian, a społeczeństwo - organizacją złożoną z jednostek świadomych swoich praw oraz zdolnych do ich realizacji). Przesłanki uformowania się tak rozumianego społeczeństwa kiełkowały przez cały okres lat 80 - tych, ale dla ich ostatecznego ukształtowania się konieczna była zmiana ustrojowa zapoczątkowana w 1989 r.

Konstytucja z 1997 r. nie używa pojęcia s.o., ale w wielu miejscach daje wyraz podstawowym elementom tej idei. W aspekcie organizacyjnym idea ta opiera się na 2 założeniach wyjściowych:

1. Każdy obywatel funkcjonuje jednocześnie w kilku podstawowych układach społecznych (politycznym, pracowniczym i terytorialnym). W każdym z nich ma określone interesy i dążenia i w każdym z nich powinien dysponować instrumentami umożliwiającymi mu ich wyrażanie i realizację.

2. Owe interesy i dążenia mają charakter zróżnicowany i często przeciwstawny. Dlatego proces ich wyrażania powinien mieć pluralistyczny charakter.

S.o. to społeczeństwo pluralistyczne, w którym każdy ma możliwość działania w wybranych przez siebie organizacjach i strukturach, służących realizacji jego podmiotowości jako obywatela, pracownika czy mieszkańca.

Podstawowe znaczenie ma zasada pluralizmu politycznego, której podstawą jest swoboda tworzenia i działania partii politycznych. W państwie demokratycznym musi istnieć pluralizm partii politycznych.

Swoboda tworzenia i działania partii politycznych stanowi jedną z wolności politycznych obywateli. Jest ona opisana w rozdziale I konstytucji i w ustaiw z 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych.

Cechy partii politycznych wyróżniające ją od innych organizacji (stowarzyszeń, zrzeszeń, związków):

-- członkami partii mogą być tylko obywatele polscy

-- zrzeszać się mogą w partii tylko na zasadach dobrowolności i równości

-- celem działania partii jest wpływanie metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa i sprawowanie władzy publicznej.

Partia polityczna, aby móc działać, musi zostać wpisana do ewidencji partii politycznych prowadzonej przez Sąd Okręgowy w Warszawie.

W art. 13 konstytucji zawarte są pewne zakazy dotyczące tworzenia partii.

Poza partiami politycznymi mogą działać różnego rodzaju inne organizacje zrzeszające obywateli. Są one tworzone dla realizacji najróżniejszych interesów i dążeń obywateli. Mogą one oddziaływać na proces podejmowania decyzji politycznych. Organizacje te stanowią część składową systemu grup interesów, stanowiących tło dla funkcjonowania partii politycznych.

Konstytucja zawiera jedynie ogólne gwarancje zrzeszania się. Dokładnie zasady ich działania określa ustawa z 7. 04. 1989 r.

Związki zawodowe mają szczególne znaczenie w płaszczyźnie stosunków pracowniczych. Są to organizacje zrzeszające pracowników i reprezentujące ich interesy zarówno wobec pracodawców jak i wobec władz publicznych. W Polsce rola związków zawodowych przybrała charakter szczególny na tle doświadczeń „Solidarności” (formalnie miała ona kształt związku zawodowego, ale funkcjonowała w znacznej mierze w sferze polityki).

Samorządy zawodowe są tworzone w niektórych zawodach szczególnych (np. zawody prawnicze). Ich zadaniem jest sprawowanie pieczy nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony.

Podmiotowość obywatela jako mieszkańca określonej jednostki terytorialnej ma gwarantować istnienie samorządu terytorialnego. Konstytucja z 1997 r. wprowadza bezwzględny nakaz istnienia samorządu terytorialnego oraz wymaga, by „samorząd wykonywał w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność” istotną część zadań publicznych.

Istnieje wiele innych instytucji i urządzeń, bez których nie jest możliwe rzeczywiste funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego i będącej jego podstawą zasady pluralizmu politycznego. Rozdział 1 konstytucji wskazuje na 2 instytucje o szczególnym znaczeniu:

-- środki masowego przekazu

-- kościoły i związki wyznaniowe.

4. ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWA PRAWNEGO

Jest ona zawarta w art. 2 konstytucji z 1997 r. : „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”.

W latach 1989 - 1997 traktowano klauzulę demokratycznego państwa prawnego jako zbiorczy wyra zasad i reguł o bardziej szczegółowym charakterze, które mimo, że nie są wyraźnie zapisane w konstytucji to z niej wynikają w sposób pośredni. Odnajdując kolejne takie zasady i nadając im rangę konstytucyjną Trybunał w znacznym stopniu uzupełniał tekst konstytucji.

Sytuacja uległa zmianie na tle nowej konstytucji, która w sposób wyraźny zapisała większość ogólnych zasad i reguł odnalezionych w ogólnej klauzuli demokratycznego państwa prawnego.

W aspekcie materialnym Trybunał odnalazł kiedyś w zasadzie państwa prawnego wiele treści i zasad dotyczących praw i wolności jednostki. Skoro w tekście konstytucji nie zostały wymienione pewne prawa i wolności, Trybunał wprowadzał je z klauzuli demokratycznego państwa prawa (m. in. prawo do sądu, prawo do życia, prawo do prywatności).

W orzecznictwie ugruntowało się stanowisko, zgodnie z którym nieodzownym elementem zasady d.p.p są reguły stanowienia prawa (zasady przyzwoitej legislacji).

Punktem wyjścia jest zasada ochrony zaufania obywatela do państwa. Nakazuje ona, aby organ państwowy traktował obywateli z zachowaniem pewnych minimalnych reguł uczciwości. Opiera się ona na pewności prawa.

W ramach tej zasady ogólnej Trybunał konstytucyjny sformułował liczne konkretne zasady stanowienia prawa, które muszą być przestrzegane w demokratycznym państwie prawnym. Są to:

1. ZAKAZ DZIAŁANIA PRAWA WSTECZ - zakaz stanowienia przepisów prawnych, które obowiązywałyby z mocą wsteczną. Odnosi się on jedynie do przepisów, które pogarszają sytuację adresatów.

2. NAKAZ ZACHOWANIA ODPOWIEDNIEGO OKRESU DOSTOSOWAWCZEGO PRZY WPROWADZANIU NOWYCH NORM PRAWNYCH W ŻYCIE (vacatio legis) - okres ten w odniesieniu do ustawy wynosi 14 dni od ogłoszenia. W szczególnych sytuacjach może on być krótszy lub dłuższy. Natomiast wszędzie tam, gdzie przepisy są kierowane do obywateli, okres vacatio legis musi być odpowiedni tzn., taki, aby adresaci mieli czas aby dostosować swoje interesy do nowej regulacji.

3. ZASADA OCHRONY PRAW NABYTYCH - nowe regulacje prawne powinny na ogół (są pewne wyjątki) chronić prawa nabyte. Uzyskane raz prawo nie może być odebrane lub w niekorzystny sposób zmodyfikowane.

4. ZASADA OKREŚLONOŚCI PRAWA - przepisy prawne muszą być formułowane w sposób na tyle jasny, aby adresat mógł bez trudności określić prawne konsekwencje swojego postępowania. Zasada ta wiąże się z obowiązkiem jednolitości stosowania prawa.

5. ZASADA PROPORCJONALNOŚCI (ZAKAZ NADMIERNEJ INGERENCJI) - dotyczy treści stanowionego prawa. Nakazuje, aby środki zastosowane do osiągnięcia założonego przez prawodawcę celu były do tego celu proporcjonalne. W praktyce dotyczy ona prawa administracyjnego.

Kolejnym elementem koncepcji d.p.p. jest oparcie systemu źródeł prawa na zasadzie hierarchicznej budowy i usytuowanie aktów stanowionych przez parlament (konstytucji i ustaw) na szczycie tej hierarchii.

Wyróżniamy 3 istotne zasady ustrojowe:

-- nadrzędność konstytucji

-- zwierzchnictwo ustawy

-- wykonawczy charakter regulacji przyjmowanych przez organy rządowe

Art. 2 konstytucji określa Rzeczpospolitą jako demokratyczne państwo prawne urzeczywistniające zasadę sprawiedliwości społecznej.

5. ZASADA PODZIAŁU WŁADZ

Jest to jedna z najstarszych zasad towarzysząca rozwojowi myśli ustrojowej już od czasów Arystotelesa. Rozwinięta w XVII i XVIII w. przez Johna Locke'a i Charles'a Montesquieu znalazła miejsce niemal we wszystkich demokratycznych konstytucjach współczesnego świata. Jej zarys znalazł się już w Konstytucji 3 maja, wymieniała ją konstytucja marcowa, powrócił do niej po blisko 60 latach art. 1 Małej Konstytucji z 1992 r., a art. 10 konstytucji z 1997 r. wskazuje, iż ustrój RP opiera się na podziale i równowadze władz y - ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej.

Art. 10 konstytucji z 1997 r. wskazuje podstawę przedmiotowego rozgraniczenia władzy oraz wskazuje podmioty (organy konstytucyjne), którym powierzone jest wykonywanie władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej.

Art. 10 konstytucji wyraża ogólną zasadę p.w. Istnieją pewne organy państwowe, które nie mieszczą się w klasycznym trójpodziale władz. Są to:

• Najwyższa Izba Kontroli

• Rzecznik Praw Obywatelskich

• Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji

• Krajowa Rada Sądownictwa

Zasada p.w. nie ma charakteru absolutnego. Odrzuca ona możliwość skumulowania całej władzy w rękach jednego podmiotu. Wg tej zasady konstytucja określa kompetencje każdego rodzaju władzy tak, aby one zazębiały się wzajemnie, ale żeby się nie kłóciły między sobą. W jej obrębie jest kompetencja domniemań kompetencyjnych oraz kompetencja istoty władz. Zasada p.w. zakłada oparcie stosunków między poszczególnymi władzami na systemie wzajemnych hamulców, które mają gwarantować współdziałanie i równowagę tych władz. Na tym tle ukształtowały się 2 zasadnicze modele stosunków między władzą ustawodawczą i wykonawczą, czyli system parlamentarny (parlamentarno - gabinetowy) i system prezydencki.

System parlamentarny - system rządów opierający się na tzw. podwójnej egzekutywie, tzn. rozdziale funkcji szefa rządu i głowy państwa. System ten pozwala na łączenie funkcji w rządzie i parlamencie. Rząd zobowiązany jest do ustąpienia w wyniku otrzymania wotum nieufności w parlamencie. Głowa państwa może rozwiązać parlament, prawo to występuje z pewnymi ograniczeniami (np. w RFN), lub bez ograniczeń (np. w Wielkiej Brytanii).

System parlamentarny występuje zarówno w republikach (zróżnicowane formy), jak i monarchiach (gdzie przeważnie zaznacza się dominacja premiera nad monarchą).

Spośród systemów parlamentarnych wyróżnia się następującego jego rodzaje:

• system kanclerski;

• system parlamentarno-gabinetowy;

• system gabinetowo-parlamentarny;

• system parlamentarno-komitetowy.

System parlamentarno-gabinetowy - system polityczny, w którym rząd z premierem na czele jest powołany przez parlament we współpracy z głową państwa, a odpowiedzialność polityczną ponosi przed parlamentem (wotum nieufności, wotum zaufania).

Władza wykonawcza, czyli egzekutywa, ma też prawo wystąpić do głowy państwa z wnioskiem o rozwiązanie parlamentu. Rząd jest powoływany spośród przedstawicieli narodu mającej większość w parlamencie. Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, ponoszą ją natomiast członkowie rządu kontrasygnujący jej akty urzędowe. System rządów wykształcony w praktyce angielskiej XVIII-XIX w. Rozpowszechniony obecnie we Włoszech, w Hiszpanii, na Węgrzech, w Danii, Szwecji, Norwegii oraz w krajach Beneluksu. Współcześnie występuje tendencja uniezależniania się rządu od parlamentu. Jego odmianą jest tzw. system kanclerski (Niemcy) lub system gabinetowo-parlamentarny występujący w Wielkiej Brytanii.

Głowa państwa ma przede wszystkim zadanie reprezentować państwo, a wszystkie akty przez nią wydane muszą zawierać odpowiedni zapisek do konstytucji.

System prezydencki (prezydencjalizm) - system polityczny w demokracji charakteryzujący się rygorystycznym podziałem (separacją) władzy ustawodawczej i wykonawczej, oraz połączeniem funkcji prezydenta i szefa rządu. W myśl tych zasad prezydentowi (jako organowi władzy wykonawczej) przysługuje pełnia władzy wykonawczej oraz zwolnienie z odpowiedzialności przed parlamentem - pozbawiony zostaje jednak możliwości ustawodawczych.

Przykładem prezydenckiego systemu rządów są Stany Zjednoczone oraz liczne republiki południowoamerykańskie.

Współcześnie obowiązująca Konstytucja z dnia 2 kwietnia 1997 roku w rozdziale I pod tytułem Rzeczpospolita art. 10 mówi:
1. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.
2. Władzę ustawodawczą sprawuje Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały.

6. ZASADA SPOŁECZNEJ GOSPODARKI RYNKOWEJ

Zasada ta dokonuje ogólnej charakterystyki ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej. Art. 20 konstytucji stwierdza, że s.g.r. stanowi podstawę gospodarczego ustroju RP oraz określa jej podstawowe kompetencje.

Art. 20 konstytucji wskazuje 3 podstawy (kompetencje) s.g.r.:

1. WOLNOŚĆ DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ - oznacza swobodę podejmowania działalności gospodarczej oraz swobodę jej prowadzenia przez wszystkie podmioty. Wolność ta jest potwierdzona i sprecyzowana w art. 22 konstytucji.

2. WŁASNOŚĆ PRYWATNA - wszelka własność należąca do podmiotów autonomicznych w stosunku do państwa (samorządu terytorialnego) i sektora ich własności gospodarczej. Sformułowanie to przedstawia podstawową opcję, na której oparty ma być system stosunków własnościowych w Rzeczypospolitej i wyklucza powrót do systemu opartego na dominacji własności państwa i podmiotów o charakterze państwowym. Podstawowe miejsce w systemie gospodarczym przypada własności prywatnej. W Polsce istnieje zakaz kontynuowania i sformalizowania procesu prywatyzacji.

3. SOLIDARNOŚĆ, DIALOG I WSPÓŁPRACA PARTNERÓW SPOŁECZNYCH

Pojęcia te nie mają ugruntowanej tradycji w naszym prawie i dlatego trudno jest określić ich znaczenie prawne.

Wszystkie te 3 podstawy przedstawiają ogólny obraz s.g.r. zarówno pod względem ekonomicznym jak i w kontekście ładu społecznego. Tworzą całość i nie można ich traktować osobno.

Ogólna zasada s.g.r. odnosi się również do ustroju rolnictwa.

7. ZASADA PRZYRODZONEJ GODNOŚCI CZŁOWIEKA

Konstytucja (wstęp i art. 30) wskazuje przyrodzoną i niezbywalną godność człowieka jako źródło wolności i praw człowieka. Przyznaje jej atrybut nienaruszalności, a władze publiczne mają obowiązek jej poszanowania i ochrony.

Jest ona jedną z podstawowych zasad ustroju Rzeczypospolitej.

L. Garlicki - „Polskie Prawo Konstytucyjne”

6

---