Józefina Hrynkiewicz
Social Policy in Poland
(tekst hasła „polityka społeczna w Polsce przyjęty do druku w: Międzynarodowej Encyklopedii Brytyjskiej pt. Polityka społeczna na świecie. 2005 r.)
Etapy rozwoju polityki społecznej wyznaczają ważne wydarzenia polityczne. W latach 1795 - 1918 Polska jako państwo nie istniała, ponieważ była pod zaborami: pruskim, rosyjskim i austriackim. Po odzyskaniu w 1918 roku niepodległości w polityce społecznej istniały trzy systemy pruski, austriacki i rosyjski. Do 1939 roku postępował proces ujednolicanie i scalanie - przejętych przez Polskę z różnych trzech systemów państwowych - instytucji ubezpieczeń społecznych, ochrony zdrowia, ochrony pracy, zatrudnienia, pomocy społecznej i edukacji. W okresie 1918 - 1939 powstał w Polsce rozwinięty system polityki społecznej. Zatrudnionych objęto ubezpieczeniami emerytalnymi, rentowymi, wypadkowymi, chorobowymi, macierzyńskimi, rodzinnymi. W 1919 roku powstała państwowa inspekcja pracy i państwowe urzędy pośrednictwa pracy dla wszystkich poszukujących pracy. Utworzono fundusz pracy, wprowadzono kodeks pracy oraz sądownictwo pracy, działały liczne związki zawodowe. Wprowadzono powszechny obowiązek szkolny dla wszystkich dzieci. Edukacją objęto dzieci niepełnosprawne oraz pozbawione opieki rodziców. Obok instytucji państwowych i samorządowych, działały organizacje społeczne, wyznaniowe, stowarzyszenia i fundacje. Nierozwiązanym problemem okresu międzywojennego pozostawało bezrobocie, przeludnienie w rolnictwie, ubóstwo i analfabetyzm, głównie na wsi.
Wybuch II wojny światowej w 1939 roku przerwał do 1945 roku. proces kształtowania polityki społecznej. Okres II wojny światowej 1939-1945 to całkowity zanik instytucji polityki społecznej; charytatywną działalność ratunkową prowadziły tylko organizacje wyznaniowe . Po II wojnie światowej od 1945 roku - na mocy traktatów w Jałcie - kraj znalazł się w strefie wpływów ZSRR. Rosja Sowiecka zbrojną przemocą nie dopuściła do demokratycznych wyborów i doprowadziła do zlikwidowania opozycji politycznej. W latach 1945 - 1948 zlikwidowano wolność słowa i gospodarkę rynkową, znacjonalizowano ziemię, bogactwa naturalne, przemysł, handel, usługi, transport, budownictwo, łączność, własność komunalną, banki, ubezpieczenia, mieszkania, szkolnictwo, instytucje ochrony zdrowia i kultury. Wprowadzono centralne planowanie w gospodarce. Zlikwidowano wszystkie instytucje i organizacje samorządowe, społeczne i wyznaniowe. W 1952 roku uchwalono Konstytucję, która deklarowała i gwarantowała wszystkim obywatelom prawa do: bezpłatnego kształcenia, pracy, mieszkania, dochodu, ochrony zdrowia, ubezpieczeń społecznych, wypoczynku, kultury. Stan kraju nie pozwalał na wypełnienie zawartych w Konstytucji z 1952 roku deklaracji, dlatego pod hasłami równości i sprawiedliwości społecznej stworzono system prowadzący do głębokich nierówności społecznych. Z oficjalnych publikacji usunięto pojęcie polityki społecznej, a także ubóstwa, bezrobocia, bezdomności, niepełnosprawności, ponieważ według doktryny komunistycznej gospodarka centralnie planowana i zarządzana, działając planowo i nie może tworzyć bezrobocia, ubóstwa, marginalizacji i patologii społecznych. Dlatego polityka społeczna stała się nie tylko zbędna, ale szkodliwa. Władze nie uznawały istnienia problemów i konfliktów społecznych. Bezrobocie zostało zlikwidowane administracyjnie przez przyjęcie doktryny pełnego zatrudnienia - wszyscy musieli być zatrudnieni. Wielkość zatrudnienia, wysokość wynagrodzenia, rozmieszczenie pracowników ustalał centralnie rząd. Niskie wynagrodzenia za pracę rekompensować miały świadczenia socjalne w zakładzie pracy, który poza głównym zakresem swojej działalności, organizował; wypoczynek i rekreację dla pracowników i ich rodzin, wyżywienie, opiekę nad dziećmi, imprezy kulturalne, ochronę zdrowia, kształcenie, budował, rozdzielał i utrzymywał mieszkania pracowników, dzielił towary i usługi; zaopatrywał w żywność, odzież, obuwie. W latach 1948 - 1989 roku główną instytucją realizującą zadania polityki społecznej stał się państwowy zakład pracy. Z zatrudnieniem związane były wszystkie świadczenia, usługi oraz dostęp do permanentnie deficytowych dóbr. W miastach gdzie była fabryka mieszkania, szkoły, przedszkola, szpitale, stołówki, instytucje kultury, wypoczynku, sportu, rekreacji, sklepy były własnością fabryki. Każda dziedzina gospodarki posiadała własne instytucje usług społecznych; ochrony zdrowia (ambulatoria, szpitale, sanatoria), szkolnictwa zawodowego, kultury, badań naukowych, wypoczynku, rekreacji, sportu, mieszkania. Konflikty społeczne, jakie znalazły wyraz w masowych wystąpieniach robotników w Polsce w latach 1956, 1970, 1976, 1980, 1981 były tłumione zbrojnie jako antypaństwowe i wrogie ustrojowi komunistycznemu.
Do 1990 roku instytucje pomocy społecznej, ochrony zdrowia, szkolnictwa, kultury, opieki i wychowania, szkoły wyższe, instytucje kultury, media były państwowe. Tolerowano jedynie działalność organizacji związanych z Kościołem katolickim w pomocy niepełnosprawnym i ubogim. Próby organizowania się społeczeństwa obywatelskiego do 1980 roku były likwidowane przez władze państwowe (tajną policję polityczną). Wyjątkiem do 1989 roku był Niezależny Związek Zawodowy SOLIDARNOŚĆ, który powstał w wyniku masowych strajków pracowników 17 września w 1980 roku i działał legalnie do 13 grudnia 1981 roku. Po ogłoszeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku zostały oficjalnie zlikwidowano wszystkie niepaństwowe instytucje i organizacje, jednak wiele z nich działało nielegalnie do 1989 roku.
Od 4 czerwca 1989 roku to jest od pierwszych po II wojnie światowej wolnych wyborów rozpoczyna się w Polsce proces transformacji systemowej, a wraz z nim rozpoczynają się procesy systemowej zmiany zasad, instytucji, form i zakresu działania poszczególnych dziedzin polityki społecznej. Wprowadzanie od 1989 roku zasad demokratycznych w organizacji państwa i społeczeństwa, wolnego rynku w gospodarce oraz wolności organizowania się społeczeństwa, wolnych wyborów i wolności słowa wywołało głębokie zmiany w polityce społecznej w Polsce. W wyniku wprowadzenie zasad wolnego rynku do gospodarki postępował szybko proces oddzielania od instytucjach gospodarczych i administracyjnych zadań polityki społecznej. Procesy prywatyzacji i urynkowienia gospodarki spowodowały ujawnienie w wielkiej skali problemów społecznych: masowego bezrobocia, które do1990 roku ukryte było w pełnym zatrudnieniu, ubóstwa wywołanego brakiem dochodu z pracy, rozwarstwienia dochodowego, marginalizacji grup zawodowych i społecznych, społeczności lokalnych i całych regionów słabiej rozwiniętych gospodarczo.
W 1980 roku podczas pierwszych pokojowych negocjacji władz państwa ze strajkującymi robotnikami w wyniku których powstał NSZZ Solidarność oficjalnie uznano w Polsce istnienie ludzi ubogich i ubóstwa, bezdomnych i niepełnosprawnych. Władze państwa pod naciskiem strajkujących zobowiązały się do opracowania systemu pomiaru ubóstwa i określania minimum socjalnego. Pomiar dochodu określający minimalny społecznie akceptowany niski dochód - minimum socjalne - jest w Polsce systematycznie obliczany, a wyniki obliczeń oficjalnie publikowane od 1981 roku. Od początku 1993 roku pomiaru ubóstwa dokonuje Główny Urząd Statystyczny; wyniki badań są systematycznie publikowane. Do pomiaru poziomu ubóstwa w społeczeństwie polskim Główny Urząd Statystyczny używa czterech miar ubóstwa: 1/ subiektywne(ustalane na podstawie subiektywnej oceny badanych gospodarstw domowych), 2/ relatywne (oznaczające połowę średnich wydatków gospodarstw domowych przeliczonych na tzw. jednostkę ekwiwalentną), 3/ urzędowe (granica dochodu uprawniająca do ubiegania się o pomoc społeczną), 4/ minimum egzystencji (absolutna linia ubóstwa oznaczająca wartość koszyka żywności, odzieży chroniącej przed zimnem, podstawowej pomocy leczniczej oraz niskiej opłaty mieszkaniowej). Publikowane wyniki badań zawierają informację o kwotach dochodu rozporządzalnego na 1 osobę w gospodarstwach domowych według poszczególnych linii ubóstwa oraz odsetek ludności i gospodarstw domowych osiągających określony poziom dochodu według poszczególnych kategorii (grupy społeczno-zawodowe, liczba osób, typ rodziny, klasa miejsca zamieszkania, wiek głowy gospodarstwa domowego). Systematycznie prowadzone są badania i publikowane są wyniki dotyczące budżetów gospodarstw domowych oraz aktywności ekonomicznej ludności.
Wybrany w demokratycznych wyborach w 1989 roku Parlament rozpoczął reformy w państwie i polityce społecznej. Podstawą zmian we wszystkich dziedzinach polityki społecznej stała się uchwalona 2 kwietnia 1997 roku Konstytucja Rzeczpospolitej Polski, która określa zasady ładu społecznego oraz wyznacza kierunki i zakres polityki społecznej. W 1990 roku rozpoczyna się reforma samorządowa. W odbudowie samorządu terytorialnego przyjęto zasadę subsydiarności państwa, zgodnie z którą następuje decentralizacji polityki społecznej. W 1990 roku powstaje samorząd najniższego szczebla - gminy. Stopniowo zadania polityki społecznej przekazywane są podmiotom mniejszym - samorządom lokalnym i organizacjom obywatelskim. W 1998 roku uchwalono ustawy o samorządzie powiatowym oraz o samorządzie wojewódzkim. Samorząd lokalny (gminy i powiatu) i terytorialny (województwa) są podstawowymi ogniwami władzy lokalnej i terytorialnej; do ich kompetencji należy powoływanie instytucji, diagnozowanie sytuacji, opracowanie i realizacja programów polityki społecznej oraz ich ewaluacja. Wraz z powstaniem samorządów stopniowo przekazywane są im te zadania, które przedtem realizowały instytucje państwowe i przedsiębiorstwa. Od 1991 roku samorząd gminny przejął zadania organizowania edukacji przedszkolnej dla dzieci w wieku (3-6 lat) i podstawowej (do 1998 roku w wieku 7-14 lat, od 1999 roku 7- 12 lat. Od 1999 roku ,w związku z reformą systemu edukacji, także gimnazjów dla dzieci i młodzieży w wieku 13-15 lat, ponadto zorganizowania i utrzymania bibliotek publicznych oraz lokalnych ośrodków kultury.
W 1999 roku na mocy ustawy z 1998 roku o samorządzie powiatowym i ustawy o samorządzie województwa w wyniku demokratycznych wyborów powołano samorządy powiatu i województwa. Od 1999 roku głównym podmiotem polityki społecznej w Polsce stał się samorząd powiatu. Zadania samorządu powiatu to; diagnozowanie potrzeb mieszkańców, opracowanie strategii polityki społecznej oraz rozwiązywania problemów lokalnych, merytoryczne wspieranie samorządów gmin, udzielanie pomocy w opracowaniu diagnozy, programu i szkolenie pracowników socjalnych. Samorząd powiatowy został zobowiązany do przejęcia - realizowanych dotychczas przez państwo - zadań w zakresie organizowania szkolnictwa ponad gimnazjalnego ogólnokształcącego i zawodowego dla młodzieży w wieku 16 - 19 lat, edukacji, opieki i wychowania dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, opieki dla dzieci pozbawionych własnej rodziny (organizowanie rodzin zastępczych i placówek wychowawczych), pomoc rodzinom niewydolnym w realizacji ich funkcji ekonomicznych, wychowawczych i opiekuńczych, organizacji specjalistycznych usług opieki dla osób niepełnosprawnych z powodu wieku lub stanu zdrowia. Ponadto samorząd powiatowy zobowiązany został do realizacji zadań w zakresie organizacji placówek kultury i ochrony dziedzictwa kulturalnego, mieszkalnictwa i gospodarki komunalnej, ochrony zdrowia, zapewnienia bezpieczeństwa mieszkańcom, ochrony praw konsumentów oraz ochrony środowiska. Samorządom powiatu przekazano zadania z zakresu zatrudnienia, w tym organizowanie instytucji rynku pracy i walki z bezrobociem, pomocy bezrobotnym. Na realizowanie powierzonych zadań samorząd powiatowy otrzymuje środki finansowe z budżetu państwa (dotacje i subwencje) oraz uzyskuje środki własne z podatków lokalnych.
Samorząd województwa na mocy ustawy został zobowiązany do prac diagnostycznych i programowych w zakresie wyznaczania zadań polityki społecznej w regionie oraz do ewaluacji programów regionalnych.
Ubezpieczenia społeczne w Polsce są obowiązkowe dla wszystkich pracowników, pracodawców, rolników oraz wojska, policji oraz służb państwowych. Zakres przedmiotowy ubezpieczeń społecznych obejmuje: niezdolność do pracy z powodu choroby, inwalidztwo, macierzyństwo, wypadki przy pracy i choroby zawodowe, starość, śmierć żywiciela rodziny. Opłacenie składki na ubezpieczenie jest obowiązkowe. Wysokość składki na ubezpieczenie społeczne stanowi odpowiedni procent wynagrodzenia za pracę. Składki na ubezpieczenie płacą pracownicy i pracodawcy - w zależności od ubezpieczanego ryzyka socjalnego - w różnej proporcji. Podstawową instytucją ubezpieczeń społecznych pracowników jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Do 1998 roku ubezpieczenia społeczne miały charakter publiczny, obowiązkowy, powszechny, roszczeniowy i gwarantowany. Od 1999 roku wprowadzono reformę obejmującą ubezpieczenia pracowników. Fundusz Ubezpieczeń Społecznych podzielono na cztery odrębne fundusze: emerytalny, rentowy, chorobowy i wypadkowy. Z funduszu emerytalnego 1/3 części składki pracownicy urodzeni po 1968 roku wpłacają obowiązkowo (a urodzeni w latach 1949 - 1968 dobrowolnie) do ubezpieczeń kapitałowych organizowanych przez prywatne instytucje komercyjnych ubezpieczeń emerytalnych. Deficyt w funduszu ubezpieczeń społecznych, który powstał w wyniku reformy finansowany jest z budżetu państwa oraz przez obniżanie wysokości obecnie wypłacanych emerytur. Ubezpieczeni w systemie zaopatrzeniowym - wojskowi, policjanci i służby specjalne oraz prokuratorzy i sędziowie nie opłacają składki na ubezpieczenie społeczne. Po uzyskaniu prawa do emerytury (wojskowi, policjanci, służby specjalne) lub prawa do wynagrodzenia w stanie spoczynku (sędziowie, prokuratorzy) - świadczenie wypłacane jest z budżetu państwa. Wysokość świadczeń w systemie zaopatrzeniowym jest o około 100% wyższa, niż w systemie składkowym pracowniczym. Ponadto uzyskuje się świadczenia wcześniej niż pracownicy. Rolnicy ubezpieczani są na innych zasadach, w oddzielnej instytucji - Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Opłacane przez rolników składki emerytalne i rentowe pokrywają około 5% wydatków na emerytury i renty. Dotacja z budżetu państwa do rent i emerytur rolniczych wynosi około 95%. W związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej - rolnicy (do maja 2004 r.) mogą zrezygnować z prowadzenia gospodarstwa rolnego i korzystać rent strukturalnych wypłacanych z dotacji budżetu państwa i subwencji UE. Zasiłki chorobowe, wypadkowe, macierzyńskie rolników finansowane są opłacanych przez nich składek.
Zadania pomocy społecznej w głównej mierze wykonują samorząd gminy i powiatu. Pomoc społeczna świadczona jest w formie zasiłku pieniężnego, usługi, porady, pracy socjalnej lub rzeczy. Z pomocy mogą korzystać osoby ubogie, bezdomne, bezrobotne, uzależnione od narkotyków i alkoholu, opuszczające więzienia, rodziny bezradne w sprawach opiekuńczych i wychowawczych. Środki finansowe na realizację zadań samorządy gmin i powiatów uzyskują z dochodów własnych (podatków lokalnych) oraz z dotacji budżetu państwa. Zadania pomocy społecznej obok instytucji samorządowych, pracowników socjalnych gminy i powiatu, wykonywać mogą na zlecenie samorządu organizacje społeczne, wyznaniowe, fundacje oraz wolontariusze. Do 1991 roku pomoc społeczna regulowana była ustawą z 1923 roku. W 2004 roku nastąpiła generalna zmiana zasad ustawowych funkcjonowania pomocy społecznej polegająca na wprowadzeniu odpłatności za korzystanie z usług wszystkich instytucji pomocy społecznej w tym; dla dzieci, osób niepełnosprawnych i starych. Obowiązek zapłaty za korzystanie z usług i pobyt w instytucji obciąża osoby korzystające z usług, ich rodziny lub samorządy.
Konstytucja RP z 1997 r gwarantuje wszystkim obywatelom dostęp do usług ochrony zdrowia finansowanych ze środków publicznych. Prawo do uzyskania świadczeń uzyskuje się po opłaceniu obowiązkowej składki w wysokości 8,5% wynagrodzenia lub dochodu (w 2005 roku). Osobom, które nie mają dochodów, świadczenia medyczne finansowane są z budżetu państwa. Do 1999 roku ochrona zdrowia finansowana była z budżetu państwa. Większość instytucji ochrony zdrowia była państwowa. Po 1990 roku większość ambulatoriów w ochronie zdrowia skomercjalizowano lub sprywatyzowano. Od 1999 roku publicznymi instytucjami ochrony zdrowia zarządzają samorządy lokalne (powiaty) i regionalne (województwa). Państwowe pozostały tylko kliniki akademickie i szpitale instytutów naukowych. Od 1 stycznia 1999 roku finansowanie usług ochrony zdrowia przejęły utworzone (na wzór funkcjonujących w RFN) regionalne kasy chorych. System finansowania ochrony zdrowia zdecentralizowano. Kasy chorych miały w założeniu połączyć zdecentralizowany finansowania i zarządzania z urynkowieniem usług. Zamiar ten nie powiódł się. W 2002 roku system finansowania ochrony zdrowia ponownie scentralizowano. Tworzono ze składek ubezpieczonych, zarządzany centralnie Narodowy Funduszu Ochrony Zdrowia. Nasilająca się krytyka centralistycznego zarządzania finansami ochrony zdrowia spowodowała w 2004 roku zmiany mające na celu ograniczenie dowolnego centralnego rozdziału środków ubezpieczeń zdrowotnych między instytucje świadczące usługi i częściową decentralizację zarządzania finansami.
Do 1990 roku pomoc socjalną rodzinom pracowników świadczył zakład pracy. Po 1990 roku świadczenia rodzinne występowały w różnych formach. Pomoc rodzinie udzielana była w systemach ubezpieczeń społecznych, pomocy społecznej, przez samorządy, zakłady pracy, organizacje społeczne i wyznaniowe. W 2004 roku pomoc rodzinie ujednolicono - wprowadzono zasiłki pieniężne uzupełniające dochody rodzin ubogich. System okazał się całkowicie nieskuteczny, ponieważ nie zmniejszyła się skala ubóstwa i zagrożenia marginalizacją rodzin niepełnych oraz rodzin wychowujących troje i więcej dzieci. Większość dzieci z ubogich rodzin ma nadal ograniczony dostęp do usług edukacji opieki, wychowania, kultury i wypoczynku wskutek nasilających się procesów komercjalizacji i urynkowienia wielu usług.
Do 1989 roku w zakresie zatrudnienia i rynku pracy. prowadzono politykę pełnego zatrudnienia; nie istniało zatem zjawisko jawnego bezrobocia. Skala bezrobocia od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku należy do najwyższych w Europie. Według wyników Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku stopa bezrobocia wynosiła 21,2%. Poziom bezrobocia jest stale wysoki; stopa bezrobocia na przełomie XX i XXI wieku waha się od 18% do ponad 20%, a liczba bezrobotnych wynosi około 3 miliony osób. Szczególną cechą bezrobocia w Polsce jest ponad dwukrotnie wyższy, niż w bezrobociu ogółem, udział wśród bezrobotnych młodzieży. Stale wysoki poziom bezrobocia występuje w regionach rolniczych północnej i zachodniej Polski oraz na terenach z przekształcaną strukturą własnościową (prywatyzacją) tradycyjnych przemysłów (górnictwo, hutnictwo, przemysł ciężki). Zróżnicowanie poziomu bezrobocia wynosi od około 6% w Warszawie do ponad 40% w niektórych powiatach regionów Polski północno-wschodniej i północno-zachodniej. Działania podejmowane w celu zmniejszenia skali bezrobocia i ograniczenia jego negatywnych skutków są nieskuteczne. Kierowanie procesami na rynku pracy oraz rozwiązywanie problemu bezrobocia i łagodzenie jego skutków do 1999 roku pozostawało w gestii instytucji państwowych; krajowego, wojewódzkich i rejonowych urzędów pracy. Od 1999 roku problemy rynku pracy i likwidacji bezrobocia przekazano instytucjom samorządu lokalnego - Powiatowym Urzędom Pracy, które stały się odpowiedzialne za kierowanie procesami na rynku pracy oraz zwalczanie bezrobocia.
Pomiar dochodów ludności wykazuje stały wzrost odsetka ludności i gospodarstw domowych osiągających niskie i bardzo niskie dochody. W 2003 roku dochody poniżej minimum egzystencji (to jest wartość niezbędnych do przeżycia produktów) osiągało 11,7% społeczeństwa, dochody poniżej poziomu minimum socjalnego około 58% ogółu ludności. Do grup społecznych narażonych na ubóstwo należą rodziny niepełne, wielodzietne, bezrobotni, utrzymujący się z pracy w rolnictwie, osoby o niskim wykształceniu, bez zawodu, uzależnione od narkotyków i alkoholu.
Wydatki społeczne w Polsce w roku 2003 w stosunku do PKB wyniosły około 23,9%, w tym wydatki na emerytury 8,1%, renty z tytułu niezdolności do pracy 3,9%, renty rodzinne 2,1%, na zwalczanie bezrobocia 1,1%, na ochronę zdrowia 4,6%, na pomoc społeczną 1,1%, świadczenia rodzinne 0,9%, zasiłki krótkookresowe 0,8%, koszty administracyjne i inne wydatki 1,2%. Wysokość wydatków społecznych mierzona odsetkiem PKB pozostawała w całym okresie transformacji na zbliżonym do 23% poziomie, podobnie, jak proporcje wydatków na świadczenia i usługi społeczne mają charakter stały, a ich analiza w okresie transformacji nie wykazuje istotnych zmian.
Po 1945 roku w związku ze znacznymi stratami wojennymi i brakiem mieszkań dokonano całkowitej nacjonalizacji mieszkalnictwa; dysponowanie mieszkaniami przejęła administracja państwowa. Do 2005 roku nie uregulowano problemu własności mieszkań odebranych właścicielom po 1945 roku. Do 1989 roku budownictwo mieszkaniowe w miastach oraz koszty eksploatacji mieszkań pokrywano w znacznej części ze środków publicznych. Prywatne domy budowano głównie na wsi. Od 1989 roku budownictwo mieszkań zostało całkowicie urynkowione. Stopniowo zlikwidowano wszelkie ograniczenia, wprowadzone po 1945 roku, dotyczące posiadania i dysponowania mieszkaniami. Występujący do początku lat dziewięćdziesiątych deficyt mieszkań przerodził się w pozorną nadwyżkę popytu nad podażą mieszkań, ponieważ większość rodzin nie może z osiąganych dochodów zakupić mieszkania; Narodowy Spis Powszechny z 2002 roku wykazał deficyt ponad 1,6 mln mieszkań.
System edukacyjny obejmuje szkoły i placówki wychowawcze dla dzieci i młodzieży. Proces transformacji zmienił strukturę szkolnictwa. Od 1999 roku w system szkolny obejmuje: przedszkola dla dzieci w wieku 3-6 lat, 6-letnie szkoły podstawowe dla dzieci w wieku 7-12 lat, 3- letnie gimnazja dla młodzieży w wieku 13 - 15 lat, 3-letnie licea ogólnokształcące (lub profilowane) dla młodzieży w wieku 16-18 lat, 3-letnie średnie szkoły zawodowe, 2-letnie szkoły zawodowe oraz 2-letnie szkoły uzupełniające kształcenie. Szkoły podstawowe i gimnazja administrowane są przez gminy. Szkoły średnie i zawodowe przez samorządy powiatu. Szkolnictwo wyższe podlega bezpośrednio ministrowi edukacji. Większość uczniów (ponad 95%) i studentów (około 75%) kształci się w szkołach publicznych. Nauka szkolna od 7 - 18 roku życia jest obowiązkowa. W szkołach wyższych kształci się około 40 % młodzieży w wieku 19 - 24 lata. Od podjęcia przygotowania do przystąpienia do Unii Europejskiej w Polsce wprowadza się w szkolnictwie zasady określone w Deklaracji Bolońskiej polegające na wprowadzaniu standardowych programów nauczania, europejskiego systemu ocen. Ponadto zmianie ulega struktura szkolnictwa wyższego: wprowadzenie studiów dwustopniowych 3-lnie zakończone licencjatem, 4-letnie zakończone uzyskaniem tytułu zawodowego inżyniera, 2-letnie zakończone uzyskaniem tytułu zawodowego magistra.
W 1989 roku zlikwidowano cenzurę prewencyjną, której od 1945 roku do 1989 roku podlegały wszystkie wydawnictwa naukowe, publikacje, prasa, radio, telewizja, teatr, twórczość literacka, muzyczna, plastyczna i teatralna. Zlikwidowanie cenzury pozwoliło na powstanie wielu inicjatyw, organizacji i instytucji kultury. Od 1989 roku wszystkie instytucje kultury podlegają procesowi komercjalizacji. Instytucje kultury przekazano od 1991 roku w administrowanie samorządom lokalnym gmin, od 1999 roku powiatów i oraz samorządom regionalnym. Nieliczne tylko instytucje kultury - mające największe znaczenie dla utrzymania dziedzictwa narodowego i najwyższych wartości kultury narodowej pozostają w zarządzie państwowym ministerstwa kultury. Publiczne radio i publiczna telewizja stanowią własność państwową. Likwidacja cenzury prewencyjnej oraz wprowadzenie zasad wolnego rynku pozwoliło na rozwój wielu instytucji kultury działających na zasadach rynkowych.
Okres transformacji ujawnił wiele trudnych problemów społecznych; ubóstwo, bezrobocie, marginalizację słabszych grup społecznych. Jednym z najtrudniejszych problemów, jakie wystąpiły w okresie transformacji jest kryzys demograficzny wyrażający się stałym spadkiem poziomu dzietności, spadkiem współczynnika zawierania małżeństw, wzrostem rozwodów, oraz nasilającymi się migracjami młodych w poszukiwaniu pracy i dochodu.
13
1