Kosmetyki dla alergików, kosmetologia, pięlęgnacja twarzy i ciała

Szacuje się, że od jednego do kilku procent ludzi cierpi na tego typu dolegliwości. Najczęstszą formą alergii skórnej jest długotrwała egzema kontaktowa. Powstaje ona jako efekt alergicznej reakcji systemu immunologicznego w wyniku powtarzającego się kontaktu skóry z obcymi substancjami. Choć określenie skóra alergiczna i wrażliwa nie dotyczą tego samego zespołu, rozdzielenie ich jest niezmiernie trudne. Podrażnienia występujące u osób charakteryzujących się skórą wrażliwą wyglądają podobnie do wysypki alergicznej. Często jeden typ skóry przechodzi w drugi. Skóra wrażliwa jest podatna na działanie czynników drażniących i uczulających. Łatwo reaguje na niekorzystne i niepożądane czynniki zewnętrzne. Objawy jakie mogą temu towarzyszyć można podzielić na obiektywne o widocznym efekcie drażniącym i uczulającym, w wyniku których powstaje rumień, suchość, trądzik a nawet pęknięcia skóry oraz subiektywne, charakteryzujące się uczuciem kłucia, swędzenia, pieczenia, naprężenia skóry. Jednym z powodów alergii mogą być stosowane preparaty kosmetyczne. Z danych statystycznych wynika, że przeciętnie jedna osoba używa około siedmiu różnych kosmetyków dziennie. Biorąc pod uwagą, że każdy z nich zawiera od kilku do kilkunastu składników daje to w efekcie kilkadziesiąt substancji, które mogą podrażniać skórę. Powstające na skórze bezpośrednio po nałożeniu kosmetyku zmiany na ogół świadczą o jej dużej wrażliwości. Natomiast te, które pojawiają się po dłuższym czasie, wahającym się od kilku godzin do kilku dni od zaaplikowania preparatu kosmetycznego mogą świadczyć o odczynie alergicznym. Powstającej wysypce, która jest na ogół bardzo swędząca, często towarzyszy obrzęk i zaczerwienienie. Uczulenie na konkretny związek, określany mianem alergenu, najczęściej objawia się odczynem uczulającym za każdym razem, kiedy mamy z nim do czynienia.

Uczulenia miejscowe

Ze względu na powszechność stosowania kosmetyków ocenia się, że około 10 proc. uczuleń spowodowanych jest właśnie ich działaniem. Są to dane orientacyjne, ponieważ wywołane przez kosmetyki zmiany skórne po odstawieniu substancji alergizującej bardzo często cofają się samoistnie i na ogół nie wymagają konsultacji lekarskiej. Fakt ten powoduje, że rzadko z niej korzystamy, a zatem informacja dotycząca części przypadków nie jest nigdzie rejestrowana. Wynikiem miejscowego działania kosmetyków mogą być zarówno odczyny drażniące jak i alergiczne. Preparaty o charakterze pielęgnacyjnym jak i środki upiększające, coraz częściej zawierają bowiem w układach recepturalnych związki syntetyczne, które w wielu przypadkach mogą być przyczyną podrażnień, alergii, stanów zapalnych skóry. W zasadzie każda substancja rozpoznana przez organizm jako obca, może wywołać reakcję alergiczną. Badania naukowe wykazały jednak, że podstawowe alergeny, jakie możemy spotkać w kosmetykach to konserwanty, barwniki, związki zapachowe, środki powierzchniowo czynne. Częstość uczuleń na dany związek w dużym stopniu zależna jest od jego właściwości alergizujących. Surowce kosmetyczne mają je na ogół średnie lub słabe. Ogólnie znane składniki o silnym działaniu drażniącym lub alergizującym zostały bowiem wyeliminowane z receptur preparatów kosmetycznych, bądź w znacznym stopniu ograniczono ich użycie. Nawet depilatory coraz rzadziej powodują odczyny na skórze, mimo że tioglikolany będące ich podstawowymi składnikami mają powszechnie znane własności drażniące. Zastosowanie w układzie odpowiednich substancji osłaniających powoduje, że skutecznie zapobiegają one odczynom alergicznym wywoływanym przez te związki. Jednak nawet słabe alergeny, jeżeli są często stosowane, mogą uczulać znaczną liczbę osób. Uczulenie to nie jest wynikiem prostej aplikacji substancji na skórę. Jest ono w dużej mierze uwarunkowane szeregiem czynników, z których istotne znaczenie ma czas kontaktu kosmetyku ze skórą. Z punktu widzenia uczuleń ważny jest zatem podział wyrobów kosmetycznych na dwie podstawowe grupy. Do pierwszej zaliczamy te preparaty, które po zastosowaniu pozostają na skórze od kilku do kilkunastu godzin (kremy, balsamy, szminki). Układy te znacznie częściej mogą powodować zmiany skórne niż druga grupa, którą stanowią kosmetyki mające krótki czas zastosowania i po spłukaniu pozostają na skórze lub włosach tylko w ilościach śladowych (szampony, preparaty pod prysznic). Kolejnym czynnikiem wywierającym znaczący wpływ na powstawanie uczuleń jest miejsce aplikacji preparatu. Wiadomo, że skóra w określonych miejscach naszego ciała jest bardziej lub mniej wrażliwa na działanie różnego rodzaju czynników zewnętrznych. W dużej mierze zależy to od jej miejscowych właściwości (grubości naskórka, ilości znajdujących się na powierzchni skóry mieszków włosowych itp.). Generalnie skóra twarzy jest bardziej wrażliwa niż pozostałe części ciała. Najbardziej wrażliwym jej miejscem są powieki, co może powodować u niektórych osób częste odczyny alergiczne w okolicach oczu. Do wrażliwych okolic ciała należą także przedramiona oraz miejsca z naturalną okluzją, np. fałdy pachowe czy też pachwinowe. Nie dziwi więc fakt często pojawiających się alergii na dezodoranty. Co ciekawe, stwierdzono, że uczulenie na nie często nie cofa się po odstawieniu preparatu, co najprawdopodobniej spowodowane jest pozostającymi na ubraniu resztkami wyrobu. Najmniej wrażliwymi miejscami naszego ciała są dłonie. Przykładem okolicy skóry, rzadko dotkniętej alergią kontaktową, jest także owłosiona skóra głowy. Duża liczba mieszków włosowych sprawia bowiem, że substancja uczulająca przenika nie tworząc właściwego alergenu w miejscu kontaktu ze skórą. Z tego też powodu efektem uczulenia na farby nie jest rumień pojawiający na skórze głowy lecz najczęściej powstaje on w okolicach szyi, czoła a nawet twarzy. Czynnikiem, który może wywierać wpływ na powstawanie alergii jest także stan skóry. Czasami ten sam kosmetyk zastosowany na skórę podrażnioną lub zmienioną zapalnie uczula, natomiast w przypadku skóry zdrowej może nie powodować alergii. Przykładem tego typu reakcji może być działanie uczulające jakie wywołują wody po goleniu stosowane na skórę podrażnioną goleniem. Na wrażliwość skóry wpływa także ogólny stan zdrowia, jak również płeć i wiek osoby. Na ogół kobiety i ludzie młodzi mają bardziej wrażliwą skórę niż mężczyźni i ludzie starsi. O możliwości powstawania odczynów alergicznych bardzo często decyduje częstotliwość aplikacji kosmetyku. Oczywiste jest, że systematyczne stosowanie preparatu kosmetycznego zawierającego w składzie recepturalnym potencjalny, nawet słaby czynnik alergizujący, częściej prowadzi do odczynu alergicznego niż w przypadku rzadkiego używania kosmetyku.

Najczęstsze alergeny

Do związków, które mogą powodować podrażnienie lub alergie skórne zaliczyć można m. in. rezorcynę, kwas salicylowy, siarkę, fenol. Substancje te znajdują się głównie w preparatach złuszczających, przeciwłojotokowych, przeciwabteryjnych. Przyczyną wielu uczuleń mogą być także produkty pszczele: miód pszczeli, pyłek kwiatowy, propolis, mleczko pszczele. Szczególnie właśnie w przypadku tych surowców zalecane jest wykonanie prób uczuleniowych. Osoby o skórze wrażliwej, ze skłonnością do alergii powinny ostrożnie podchodzić do preparatów zawierających w składzie recepturalnym alkohol etylowy, czy też kwasy owocowe (AHA). Alergie i podrażnienia mogą powodować dość często stosowane w preparatach kosmetycznych tzw. oleje mineralne: olej wazelinowy, olej parafinowy, wazelina, parafina. Również lanolina czyli wosk owczy może być środkiem uczulającym. Dawniej często wskazywano na alergiczne reakcje naskórka występujące po zastosowaniu środków do pielęgnacji skóry czy maści zawierających w swoim składzie lanolinę lub jej pochodne. Jednak po wprowadzeniu przez rafinerie ulepszonej metody pozyskiwania tego surowca, ich liczba w znacznym stopniu się obniżyła. Kolejną grupę produktów naturalnych, które mogą powodować podrażnienie lub odczyn alergiczny stanowią olejki eteryczne. Pozyskiwane z różnych części roślin, pod względem chemicznym są wieloskładnikowymi mieszaninami różnorodnych związków organicznych i w zależności od ich składu wykazują określone działanie fitoterapeutyczne. Z olejków, które mogą powodować podrażnienia można wymienić: miętowy, tymiankowy, cytonellowy, cynamonowy, pimentowy, lebiodkowy, cytrynowy, melisowy. Olejki eteryczne wyróżniające się dużą aktywnością biologiczną w niektórych przypadkach mogą łagodzić stany zapalne skóry, tak jak jest to w przypadku np. olejku rumiankowego, migdałowego czy różanego. Należy jednak pamiętać, że wrażliwość skóry na olejki eteryczne jest cechą indywidualną. Osoby o jasnej karnacji na ogół są wrażliwsze i mogą mieć problemy po użyciu preparatów zawierających w składzie recepturalnym olejki uznane powszechnie za bezpieczne. Spośród substancji zapachowych stosowanych w kosmetykach przyczyną około 80 proc. uczuleń są następujące związki: aldehyd cynamonowy, alkohol cynamonowy, eugenol, izoeugenol, hydroksycytonellal, geraniol, aldehyd a-amylocynamonowy. Grupę preparatów kosmetycznych, które szczególnie często powodują zarówno podrażnienia jak i alergie stanowi segment tzw. kosmetyki kolorowej. Uczulenia na pomadki, maskary czy cienie do powiek są przeważnie spowodowane zawartymi w tych kosmetykach barwnikami, rzadziej substancjami zapachowymi, a tylko w wyjątkowych przypadkach pozostałymi składnikami produktu. Około 17 proc. wszystkich odczynów alergicznych spowodowanych przez kosmetyki wywołują lakiery do paznokci. Czynnikiem uczulającym w tym przypadku są zazwyczaj zawarte w nich substancje filmotwórcze tworzące błonkę na powierzchni paznokcia. Z grupy tej wymienić można: żywice poliestrowe, metaakrylany i nitrocelulozę. Należy przy tym zwrócić uwagę na fakt, że odczyn alergiczny pojawiający się na skórze twarzy, a głównie powiek, może być reakcją uczuleniową na środki zastosowane w innych okolicach ciała. Właśnie w przypadku lakierów bardzo często pojawia się on nie na dłoniach, ale np. na bardziej wrażliwych na czynniki zewnętrzne powiekach. Przyczyną uczuleń mogą być również farby do włosów, szczególnie tzw. farby trwałe. Niekorzystna reakcja po ich zastosowaniu może objawiać się świądem, obrzękiem skóry twarzy, szyi, zmianami rumieniowo zapalnymi, obrzękiem powiek. Rzadziej tego typu odczyny pojawiają się w przypadku stosowania farb roślinnych, typu chna. Przystępując do farbowania włosów, nawet kolejnego przy użyciu tej samej farby, należy wykonać tzw. test płatkowy, określający osobniczą wrażliwość na stosowany preparat.

Kosmetyki hypoalergiczne

Jak widać z przedstawionego przeglądu osoby charakteryzujące się skórą wrażliwą, alergiczną powinny zwracać szczególną uwagę przy doborze preparatów kosmetycznych, które stosują. W miarę możliwości powinny one używać produkty, które ograniczają możliwość podrażnień. Kosmetyki nie tylko nie powinny podrażniać, ale powinny zmniejszać ryzyko podrażnień związanych z zanieczyszczeniem środowiska, złymi warunkami atmosferycznymi, zapobiegać im i wzmacniać funkcje ochronne skóry. Ponieważ cera wrażliwa nie lubi zmian, najlepiej pielęgnować ją, stosując preparaty jednej firmy, przeznaczone specjalnie do tego celu. Najlepsze są wyroby o naturalnym dla naszej skóry pH (~ 5,5). Stosowane kosmetyki pielęgnacyjne powinny być łagodne, bez składników, na które osoby są indywidualnie uczulone lub takich, które znane są jako substancje potencjalnie drażniące. Umieszczona na opakowaniu informacja, iż kosmetyk jest hypoalergiczny oznacza, ze wyrób był testowany na skórze osób o skłonności do skóry alergicznej. Coraz częściej pojawia się również informacja, iż kosmetyk przeznaczony jest do cery wrażliwej. Wyroby tak oznakowane zawierają na ogół ograniczoną do minimum ilość konserwantów oraz środków zapachowych lub w ogóle nie ma ich w składzie recepturalnym. Tłuszcz stosowany w preparatach kosmetycznych dla alergików powinien mieć skład możliwie zbliżony do składu chemicznego naturalnego tłuszczu skóry. Szczególnie ważne są substancje odbudowujące barierę lipidową skóry (m. in. ceramidy, fosfolipidy, skwalen, oleje roślinne o dużej zawartości niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych tzw. NNKT) oraz nawilżające (kwas hialuronowy, chitozan). Dzięki zawartości takich składników jak D-pantenol (prowitamina witaminy B5), alantoina, proteiny, algi czy specjalnie przeznaczone do tego typu preparatów ekstrakty roślinne (np. lipa, lukrecja, lawenda, świetlik, chaber, bławatek, nagietek, zielona herbata, siemię lniane, oczar wirginijski itp.) działają one łagodząco i wzmacniająco. Przeciwzapalnie i kojąco działają również kosmetyki produkowane na bazie wód termalnych. Polecane są one nie tylko dla osób o skórze wrażliwej, ale także w schorzeniach dermatologicznych: łuszczycy, atopowym zapaleniu skóry. Preparaty promieniochronne dla alergików powinny zawierać naturalne filtry UV, takie jak ditlenek tytanu czy tlenek cynku. Pomimo zakupu preparatu hypoalergicznego, może się jednak okazać, że po jego zastosowaniu pojawiają się objawy charakterystyczne dla podrażnienia, bądź alergii. Wynika z tego, że reagujemy na składnik, który dla innych jest nieszkodliwy. W celu zmniejszenia do minimum zmian alergicznych istotne jest rozpoznanie alergenu i, o ile to możliwe, wyeliminowanie go. Jest to ważne, ponieważ udowodniono, że w alergii kontaktowej może wystąpić zjawisko jej rozprzestrzeniania się, polegające na tym, że osoba uczulona na jeden alergen szybciej uczula się na kolejne. Jednocześnie osoba uczulona na konkretny związek chemiczny jest również wrażliwa na inne związki o zbliżonej strukturze chemicznej. Jeżeli pojawiają się tego typu problemy ze skórą, to osoba, która zainteresowana jest danym kosmetykiem powinna sprawdzić wcześniej, czy nie jest uczulona na któryś z jego składników. Do tego właśnie służą bezpłatne próbki, które oferuje coraz więcej firm. Pacjentom, którzy kupują jakiś preparat po raz pierwszy aptekarz może polecić produkt w małym opakowaniu. Zawiera on na ogół mniejsze ilości konserwantów, a w przypadku wystąpienia uczulenia, pacjent bez żalu zrezygnuje z niewykorzystanej pozostałości. Szczególnie w przypadku preparatów do pielęgnacji okolic oczu warto polecić opakowania z dozownikami. Ograniczają one możliwość powstawania zakażeń wtórnych preparatu, które również mogą powodować podrażnienia skóry. Generalnie pamiętajmy, że najbardziej godne polecenia są preparaty kosmetyczne dobrej jakości, przeznaczone do cery wrażliwej. Powinno się ich używać z przeświadczeniem, że pomagają skórze, a nie szkodzą.