Charakterystyka instytucji totalnych na podstawie fragmentów pracy Ervinga Goffmana.
Każda organizacja społeczna, w której prowadzi się regularnie określoną działalność, stwarza swym członkom odrębny świat, pochłania część ich czasu i zainteresowania. Krótko mówiąc każda instytucja w większym lub mniejszym stopniu dąży do ograniczenia swoich członków. Instytucje stwarzające większe ograniczenia niż inne nazywamy INSTYTUCJAMI TOTALNYMI. Przejawem ich totalnego, ograniczającego charakteru są np. bariery fizyczne ograniczające kontakt ze światem zewnętrznym takie jak zamknięte drzwi, wysokie mury czy też drut kolczasty.
Instytucje totalne dzielą się na 5 grup :
zakłady opieki nad ludźmi niedołężnymi i nieszkodliwymi (np. domy starców, przytułki)
zakłady opieki nad osobami niezdolnymi do samodzielnego funkcjonowania a zarazem niebezpiecznymi dla społeczeństwa choć nie z ich winy (np. szpitale psychiatryczne, sanatoria przeciwgruźlicze)
instytucje chroniące społeczeństwo przed ludźmi zagrażającymi mu w sposób świadomy (np. więzienia, zakłady poprawcze)
instytucje służące do realizacji zadań technicznych (np. koszary wojskowe, internaty, okręty)
instytucje dla osób które same dobrowolnie wycofały się z czynnego życia (np. klasztory, zakony)
CECHY ORGANIZACJI TOTALNYCH :
Po pierwsze nie mamy tu zwyczajowego rozdzielenia miejsc do spania, zabawy i pracy. W instytucjach totalnych całe życie mieszkańców toczy w jednym i tym samym miejscu i podlega tej samej władzy. Ponadto ich członkowie przebywają codziennie w bezpośrednim towarzystwie dużej liczby współmieszkańców. Wszyscy oni traktowani są w ten sam sposób, a każdy ich dzień jest ściśle zaplanowany oraz narzucony z góry. Natomiast poszczególne czynności są przymusowe i stanowią część ogólnego planu realizacji zadań oficjalnych danej instytucji.
W instytucjach totalnych występuje więc jeden zasadniczy podział ich mieszkańców. Jest tam duża grupa jednostek żyjących wewnątrz, odizolowanych częściowo lub całkowicie od świata zewnętrznego - nazywamy ich podwładnymi. Druga nieliczna grupa to natomiast grupa ich nadzorców - nazywana personelem. Personel pracuje zwykle 8 godzin w ciągu doby i jest społecznie zintegrowany ze światem zewnętrznym. Są to istniejące obok siebie dwa różne światy społeczne i kulturalne. Poza niewielką ilością wspólnych punktów kontaktu są one dla siebie nieprzenikalne oraz wrogo wobec siebie nastawione.
Oprócz tego instytucje totalne przejmują odpowiedzialność za podwładnych i tym samym muszą zapewnić im wszystko co uznawane jest za niezbędne do życia.
Zatem podejście podwładnych tych jednostek do tematu pracy uzależnione jest od innych czynników. Jako zapłatę otrzymują oni np. tygodniowe porcje tytoniu, prezenty gwiazdkowe, itp. Niekiedy jednak nagrodą jest po prostu brak kary. Instytucje totalne nie funkcjonują zatem z podstawową dla nas zasadą powiązania pracy z płacą.
Są one także sprzeczne z innym fundamentalnym elementem społeczeństwa - z rodziną. Życiu w rodzinie przeciwstawiają one życie w gromadzie.
DWA ŚWIATY - ŚWIAT PODWŁADNYCH :
Podwładni przychodzą do instytucji totalnych z reguły już jako osoby w pełni ukształtowane przez środowisko macierzyste. Warto się zatem zastanowić co z nowoprzybyłych zrobi instytucja totalna.
W pierwszym etapie po wejściu do instytucji, osobowość takiego człowieka zostaje poddana systematycznemu procesowi degradacji. Nie jest to proces zamierzony. Wynikiem tego są radykalne zmiany w przekonaniach i postawie moralnej. Teraz bowiem zaczyna liczyć się wyłącznie własny interes nowicjusza.
Procesy deprawacji osobowości są w instytucjach totalnych powszechne. Efektem takiego postępowania z podwładnymi jest standaryzacja i depersonalizacja. Poważnie ograniczona zostaje także separacja jednostki od współtowarzyszy. Zostają oni pozbawieni możliwości samodzielnego decydowania. Ograniczone lub całkiem uniemożliwione jest komunikowanie się ze światem zewnętrznym. Na porządku dziennym jest także ubliżanie w różnych formach oraz wymuszanie okazywania wyraźnego szacunku względem personelu.
Proces ten ma miejsce, gdyż w instytucjach totalnych mamy do czynienia ze specyficznym systemem władzy.
władza ma charakter grupowy,
władza stosuje bardzo liczne sankcje za wykroczenia,
władza za wykroczenia w jednej dziedzinie stosuje sankcje także w pozostałych dziedzinach.
W instytucjach totalnych władza wytwarza wokół podwładnego sieć przymusu, osądu oraz presji. Podwładni żyją w ciągłym lęku przed łamaniem przepisów i nieustannie obawiają się konsekwencji.
W miarę upływu czasu podwładni dowiadują się o istnieniu systemu przywilejów. Po zachwianiu osobowości nowicjusza nacisk przenosi się na przekształcenie jego jaźni w oparciu o ten system.
Oto 3 rządzące nim zasady :
wymagania dot. postępowania podwładnych określają regulaminy wewnętrzne,
w zamian za posłuszeństwo w działaniu i myśleniu podwładni mogą liczyć na sporadyczne nagrody i ściśle określone przywileje,
jako represje za przekraczanie przepisów stosowane są kary.
Duża rolę odgrywa zwłaszcza odebranie jednego z i tak nielicznych przywilejów.
Z systemem przywilejów wiąże się bezpośrednio wytworzenie tzw. żargonu, w którym członkowie instytucji opisują ważne dla siebie wydarzenia, gromadzą wiedzę o swoim zakładzie.
W instytucjach totalnych występuje także system wtórnego przystosowania. W skrócie można powiedzieć, że obejmuje on techniki umożliwiające podwładnym uzyskanie zakazanych oficjalnie dóbr. Występowanie wtórnej adaptacji wiąże się z istnieniem wśród podwładnych specyficznego kodeksu oraz nieoficjalnej kontroli społecznej. Wszystko to po to, by do personelu nie dotarły poufne informacje.
Jednak nawet do tak uciążliwych warunków można się przystosować. Stosowane są różne sposoby adaptacji :
taktyka wycofania się z sytuacji - czyli radykalne odcięci się od otoczenia (tzw. regresja),
taktyka buntu - czyli świadoma prowokacja władz instytucji oraz ignorowanie personelu,
zadomowienie - czyli próba stworzenia sobie stabilnej, dającej zadowolenie egzystencji,
konwersja - czyli granie podwładnego doskonałego,
taktyka zimnej kalkulacji - czyli umiejętne łączenie wszystkich technik adaptacyjnych w zależności od sytuacji.
Wszystkie te sposoby służą zmniejszeniu rozbieżności między środowiskiem naturalnym a światem instytucji, w jakim przyszło człowiekowi się znaleźć.
ŚWIAT PERSONELU :
Istotą pracy personelu jest specyficzna praca nad ludźmi. Do ich obowiązków należy przede wszystkim przestrzeganie zasad międzyludzkich i jest to prawdopodobnie jedna z rzeczy jakie zapewnia się podwładnemu w zamian za pozbawienie go wolności. Jest to np. udaremnianie usiłowania popełnienia samobójstwa, zapewnienie opieki lekarskiej, itp. Poza tym muszą liczyć się z tym, iż podwładni mają pewną pozycję społeczną w świecie zewnętrznym i należy przestrzegać ich praw jako osób. Ten obowiązek przestrzegania przez personel określonych norm i praw egzekwują nie tylko ich bezpośredni przełożeni lecz także organizacje kontrolujące istniejące poza instytucją, sami podwładni oraz ich rodziny.
Instytucja totalna działa podobnie jak państwo. Personel zatem staje wobec klasycznego dylematu ludzi rządzących innymi. Czasem bywa tak , że respektowanie jednych norm może wymagać poświęcania innych. Wiąże się to z trudnym wyborem różnych celów. Bo np. by uniemożliwić podwładnemu o skłonnościach samobójczych popełnienie samobójstwa, konieczne może okazać się trzymanie go pod stałym nadzorem, lub nawet związanie go.
Nowe problemy pojawiają się tez gdy jednym podwładnym przysługują inne przywileje niż pozostałym.
Ponadto istnieje jeszcze jedno niebezpieczeństwo. Materiał ludzki w odróżnieniu od przedmiotów nieożywionych, może celowo przeszkadzać personelowi w wykonywaniu obowiązków. Wywołuje to u nadzorców stały lęk, iż podwładni będą próbowali uciec, zbuntować się lub ich sprowokować. Lęku tego nie usuwa nawet świadomość, że więźniowie czy pacjenci zachowują się tak tylko po to, by zachować poczucie własnej godności lub po prostu dla zabicia nudy.
Trzecią trudnością dla pracowników może okazać się zachowanie odpowiedniego dystansu. Podwładni mogą bowiem stać się przedmiotem sympatii, a nawet głębszego uczucia. W takiej sytuacji, narażenie ich na trud i niewygody sprawia przykrość tym członkom personelu, którzy darzą ich uczuciem.
Niekiedy zdarza się też tak, że personel aby przeszkodzić podwładnym w działaniu na swoją własną niekorzyść, musi zyskać opinię surowego i brutalnego. Jest mu wówczas niezwykle trudno panować nad swoimi uczuciami.
Na personelu spoczywa obowiązek zwalczania wrogości podwładnych, reagowania na ich żądania oraz załatwiania wszelkich ich spraw ramach ogólnego programu działania instytucji. Jego zadaniem jest także obrona instytucji przed podwładnymi oraz przed ludźmi z zewnątrz.
Na gruncie tych doświadczeń z podwładnymi personel buduje coś w rodzaju teorii natury ludzkiej, określającej sposób postępowania z tymi obiektami.
RÓŻNICE MIĘDZY INSTYTUCJAMI TOTALNYMI :
wstąpienie nowego podwładnego może być wymuszone (więzienie, szpital psychiatryczny) lub dobrowolne (instytucje religijne), istnieje także rekrutacja półdobrowolna (wojsko);
różny stopień przenikalności instytucji, czyli różny stopień wzajemnego oddziaływania norm społecznych wewnątrz instytucji i norm obowiązujących w otoczeniu, decydujący o tym jak duże są rozbieżności między tymi światami;
różnice w traktowaniu podwładnych, w tym wypadku najsurowsza instytucja totalna jest najbardziej demokratyczną - wszystkich podwładnych traktuje jednakowo;
różny stopień podtrzymywania więzi strukturalnych z instytucją i z byłymi współmieszkańcami po powrocie do społeczeństwa.
3