Determinanty rozwoju mowy
a) wewnętrzne: - Prawidłowo funkcjonujący słuch (fizyczny, muzyczny fonematyczny), - Sprawnie działający ośrodkowy układ nerwowy (mobilny mózg i wydolna pamięć), - Właściwie funkcjonujący obwodowy układ nerwowy, mięśniowy oraz kostne układy narządów mowy (budowa anatomiczna)
W przyswajanie mowy zaangażowany jest również prawidłowo funkcjonujący narząd wzroku. Widzenie jest podstawowym sposobem poznawania świata. Dziecko tworząc pojęcia, tworzy zarazem wyobrażenia przedmiotów, które widzi w rzeczywistości. Czerpie ono informację na temat języka, obserwując zachowanie, wyraz twarzy tego, kto do niego mówi. Prawidłowy wzrok odgrywa ważna rolę, gdyż pierwsze słowa dziecko nie tylko słyszy, ale i „widzi”, naśladując ułożenie i ruchy narządów artykulacyjnych osób do niego mówiących. Nie jest to jednak czynnik warunkujący prawidłowy rozwój mowy, a tylko wspomagają.
b) zewnętrzne: Prawidłowe warunki środowiskowe i wychowawcze
Na kształtowanie się i rozwój mowy niebagatelny wpływ ma klimat panujący w rodzinie. Korzystny jest taki, który zapewnia dziecku zaspokojenie podst. potrzeb psychicznych (akceptacji, bezpieczeństwa, przynależności i miłości), ogranicza sytuacje stresowe i konfliktowe. Istotny jest również częsty kontakt z osobami zapewniającymi wymianę werbalną. Zatem, jeśli najbliższe otoczenie dziecka i środowisko wychowawcze dziecka wystarczająco stymuluje jego rozwój, to udoskonalają się jego kompetencje językowe, komunikacyjne i kulturowe.
Determinanty rozwoju mowy:- nasze DNA; - układ fonacyjny; - układ artykulacyjny;- układ oddechowy; - centralny układ nerwowy.
TERARATOGENY
- streptomycyna- lek dotoksyczny- uszkadza słuch, wszystkie -mycyny
- kwas retinolowy- prowitamina A- nieprawidłowy wzrost twarzoczaszki, która pełni rolę rezonatora
-wady cechy nerwowej- uszkodzony obwodowy układ nerwowy;
-kokaina- powoduje wady układu nerwowego, upośledzenie rozwoju umysłowego, rozszczepy [warg, podniebienia, języka]
- LSD- powoduje wady układu nerwowego oraz kończyn [dziecko w brzuchu matki ssie kciuk, wydziela się h. szczęścia, gdy są wady kończyn- brak stymulacji rozwoju];
- różyczka - powoduje głuchotę, zaćmę;
- cytomegalia- powoduje upośledzenie wzrostu wewnątrz- i zewnątrzmacicznego (dzieci z obniżoną wagą urodzeniową, upośledzenie rozwoju umysłowego, głuchota);
- toksoplazmoza- [choroba odzwierzęca, głównie koty] nie powinno się jadać brudnych owoców, warzyw; powoduje wodogłowie, małoocze i upośledzenie rozwoju umysłowego;
- ospa wietrzna- powoduje zanik mięśni i upośledzenie umysłowe;
- opryszczka narządów rodnych- powoduje upośledzenie rozwoju umysłowego i nieprawidłowy rozwój czaszki, rozszczepy;
- kiła- powoduje głuchotę, wodogłowie, wady kończyn i zębów, upośledzenie rozwoju umysłowego;
- promieniowanie jonizujące- powoduje upośledzenie rozwoju umysłowego;
- niedobór jodu w pokarmie- powoduje opóźnienie wzrostu, upośledzenie rozwoju umysłowego;
- papierosy powodują opóźnienia wzrostu wewnątrzmacicznego, obniżona masa ciała noworodka, obniżony iloraz inteligencji i zaburzenia w rozwoju emocjonalnym;
- alkohol powoduje zespół FAZ oraz PAE
DYSLALIA to: -> Wszystkie nieprawidłowości wymowy wywołane najrozmaitszymi czynnikami;-> Wada wymowy polegająca na realizacji fonemów niezgodnie z normą społeczną (L.K);-> Zaburzenie mowy pochodzenia korowego, wolniejsze przyswajanie języka wskutek opóźnionego wykształcenia się pewnych struktur mózgowych. Przebieg procesu nabywania kompetencji i sprawności językowej jest w dyslalii zaburzony
Objawy dyslalii: Deformacje dźwięków mowy; Substytucje; Elizje; Metatezy; Redukcje grup spółgłoskowych; itp.
Przyczyny obwodowe dyslalii: Wady w budowie aparatu artykulacyjnego. d.anatomiczna ruchowa; Nieprawidłowe nawyki ruchowe wynikające z nieprawidłowo przebiegających czynności fizjologicznych d. funkcjonalna; Wada w budowie lub uszkodzenie narządu słuchu d. anatomiczna słuchowa (Emiluta- Rozya 1997)
Przyczyny:
Zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego: nieprawidłowa budowa języka, nieprawidłowa budowa podniebienia, zniekształcenia zgryzu, anomalie zębowe, przerost trzeciego migdałka, polipy, skrzywienie przegrody nosowej, przerost śluzówki nosa
Nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy: niska sprawność języka, warg; zakłócona praca mięśni napinających i przywodzących wiązadła głosowe; trudności koordynacji mięśni napinających i przywodzących wiązadła głosowe; nieprawidłowa praca zwierającego pierścienia gardłowego; brak pionizacji języka, tzw. infantylne połykanie
Nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu: zaburzenie analizy i syntezy słuchowej; wybiórcze upośledzenie słuchu; obniżenie słyszalności (niedosłuch, głuchota); zaburzenia słuchu fonematycznego
Warunki niesprzyjające uczeniu się mowy;
Nieprawidłowe funkcjonowanie OUN ( dyslalia centralna , która występuje w przypadku afazji i dyzartrii) Opóźniony rozwój psychomotoryczny
Klasyfikacje:
W zależności od poziomu uszkodzenia mechanizmu mowy: ośrodkowa / kora, analizator słuchowy; motoryczna /droga odśrodkowa; sensoryczna / droga wstępująca; obwodowa / n. artyk, a. słuchowy
W zależności od lokalizacji uszkodzenia narządów mowy: korowa; podkorowa; obwodowa: d. anatomiczna ruchowa, wynikająca z defektów na obwodzie
W zależności od jakości defektu: czynnościowa- wadliwa wymowa przy braku uszkodzeń organicznych; organiczna- uszkodzenia słuchu lub anomalie jamy ustnej i uzębienia
W zależności od tego, czy zaburzenie artykulacji jest zjawiskiem izolowanym, pierwotnym czy wtórnym, wywołanym przez inne zaburzenia rozwojowe: audiogenna, sprzężona
Wady wymowy: Sygmatyzm (seplenienie) Polega na nieprawidłowej artykulacji głosek dentalizowanych; Rotacyzm (reranie) nieprawidłowa realizacja głoski r; Kappacyzm; Gammacyzm; Lambdacyzm; Betacyzm; Mowa bezdzwieczna polega na wymawianiu głosek dźwięcznych bezdźwięcznie; Inne odchylenia od normy artykulacyjnej
Prawidłowy rozwój mowy 1 rż. 6-8 tyg. Podstawowe dźwięki biologiczne, okres fonacji (dziecko wyraża swoje potrzeby np. krzykiem), odruchowa wokalizacja, doświadczenie w kontrolowaniu przepływającego powietrza, ćw. narządów artykulacyjnych 8-20 tyg. Głużenie i śmiech, późna fonacja, mimowolne dźwięki (gho, agu), ćw. języka, warg, policzków, częsta nazalizacja, duży język 20-30 tyg. Zabawy głosowe, okres ekspansji, wokalizacja malinowa- głoski wibrują na skutek drgania warg, pełny rezonans samogłoskowy, piski, pomrukiwanie, dmuchanie 25-30 tyg. Gaworzenie: powtarzalne (baba), kanoniczne powtarzanie sylab (mamemimomu) koniec 1rż. Prototypy wyrazów, wypowiedzi o zmiennej intonacji i rytmie, proste słowa i polecenia, słabe i silne samogłoski
Etapy rozwoju mowy wg Kaczmarka
Okres melodii (od urodzenia do 1 rż.),na początku charakteryzuje się krzykiem. Za jego pomocą dziecko sygnalizuje matce swoją potrzebę (głód, dyskomfort z powodu zimna, czy mokrej pieluszki). Dziecko kojarzy, że za każdym razem, gdy zaczyna krzyczeć pojawia się matka. To właśnie jest pierwsze porozumienie, a zarazem ćwiczenie narządu oddechowego. W 2 - 3 miesiącu życia pojawia się odruch bezwarunkowy tzw. głużenie (gruchanie), które jest jednakowe na wszystkich kontynentach oraz występuje u dzieci głuchych. Głużenie charakteryzuje się wydawaniem przez niemowlę różnych dźwięków, a w tym samogłosek, spółgłosek, grup spółgłoskowych i samogłoskowych oraz towarzyszącymi im nieskoordynowanymi ruchami ciała i kończyn. Gruchanie występuje wówczas, gdy dziecko jest zadowolone i odprężone. G. Demelowa pisze za L. Kaczmarkiem, że najłatwiej powstają wówczas dźwięki typu: g, k, gli, kli, tli. Okres ten jest przygotowaniem narządów artykulacyjnych do wydawania podstawowych dźwięków. H. Spionek twierdzi, iż w mózgu powstają wówczas pierwsze skojarzenia między dźwiękami a ruchami aparatu artykulacyjnego. Ok. 6 miesiąca dziecko przechodzi w kolejną fazę rozwojową, a mianowicie w okres gaworzenia. Gaworzenie jest odruchem warunkowym i charakteryzuje się zamierzonym wydawaniem i powtarzaniem dźwięków. Na początku tego okresu pojawiają się pierwsze sylaby (ma, ta, ba, później: ma - ma, ta - ta, ba - ba), które dziecko powtarza wielokrotnie, ale nie przypisuje im konkretnego znaczenia. Z końcem pierwszego roku życia wypowiada już 2 - 3 wyrazy (mama, baba, tata). Wchodząc w kolejny etap rozwoju mowy, dziecko rozumie już wiele i potrafi spełniać proste polecenia.
Okres wyrazu (od 1 do 2 rż.)- dziecko potrafi wypowiedzieć wszystkie samogłoski z wyjątkiem nosowych „ą”, „ę” oraz spółgłoski: wargowe p, b, m; przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n; tylnojęzykowe k, g i środkowojęzykowe ś, a czasami też ć. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, podobnymi. W tym okresie cechą charakterystyczną jest to, iż dziecko wypowiada tylko pierwszą lub ostatnią sylabę wyrazu. Wyraz pełni w tym momencie funkcję zdania.
Okres zdania (od 2 do 3 rż.)- dziecko używa następujących głosek: wargowe p, pi, b, bi ,m mi; wargowo - zębowe: f, f, w, wi; środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, ki, gi; tylnojęzykowe: k, g, ch; przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n; przedniojęzykowo - dziąsłowe: l. Z końcem tego okresu mogą pojawić się również głoski: s, z, c, a także: sz, ż, cz, dż. Okres ten charakteryzuje się tym, iż dziecko nie potrafi wyartykułować niektórych głosek, ale wie jak dana głoska powinna brzmieć i jest w stanie wyróżnić ją w wyrazie. Dziecko tworzy dwuwyrazowe zlepki zdań np. „baba koko” - które w konkretnej sytuacji są komunikatywne dla odbiorcy. Wraz z biegiem rozwoju, zlepki wyrazowe przekształcane są w równoważniki zdań. Znaczenie ich jest już bardziej przejrzyste, ale nadal są ściśle powiązane z kontekstem sytuacyjnym. Okres swoistej mowy dziecięcej (od 3 do 7 rż.)- mowa dziecka nie jest jeszcze doskonała. Występują kontaminacje (tworzenie wyrazu z 2 - 3 innych, np. słowo „zakluczyć” oznacza wyrażenie „zamknąć drzwi”), neologizmy (np. dziecko nazywa fontannę - „tryskawicą”), przestawianie głosek (metatezy, np. „kordła”), uproszczenia grup spółgłoskowych (substytucja). Pod koniec 4 roku życia dziecko potrafi wypowiedzieć już głoski s, z, c, dz, r, sz, cz, ż, dż.