RĘKOPIS ZNALEZIONY W SARAGOSSIE Jedyne większych rozmiarów dzieło literackie Jana Potockiego. Pracował nad nim kilkanaście lat: od 1797 r. do ostatnich chwil swojego życia (1815). Fragment początkowy opublikował (anonimowo) w 1805 r. w Petersburgu. W tym samym roku rozpoczął druk kolejnego urywka, przerywając publikowanie z powodu wyjazdu (z rosyjskim poselstwem) do Chin. Po powrocie więcej fragmentów powieści już nie wydrukował. Wypożyczał natomiast rękopiśmienne kopie utworu (jeszcze nie do końca napisanego) przyjaciołom, rekrutującym się z elit arystokratycznych i sfer intelektualistów. W 1809 r. za zgodą Potockiego ukazał się niemiecki przekład (anonimowy) początkowego fragmentu Rękopisu. W 1813 i 1814 r. zostały opublikowane w Paryżu (prawdopodobnie bez zgody autora) dwie cząstkowe edycje powieści (z inicjałami imienia i nazwiska Potockiego).
Anonimowe, cieszące się sławą w kręgach elitarnych dzieło stało się łakomym kąskiem dla plagiatorów, z których najsłynniejszym był Maurice Cousin (zdemaskowany podczas głośnego procesu w 1842 r.). Za życia autora powieść nie ukazała się w całości. W 1847 r. (a więc 32 lata po śmierci Potockiego) został opublikowany (m.in. z inicjatywy Edwarda Raczyńskiego) polski przekład całości Rękopisu, który z powodu zaginięcia oryginału powieści jest jak dotąd jedyną pełną jej wersją.
W 1958 r. Roger Caillois, światowej sławy badacz literatury fantastycznej, opublikował we Francji okrojoną wersję (korzystał z cząstkowych wydań francuskich, a nie z przekładu polskiego) powieści Potockiego. Od tego momentu możemy mówić o renesansie zainteresowania Rękopisem, które trwa do dnia dzisiejszego. Obecnie powieść wydawana jest na całym świecie. Powstają liczne rozprawy na jej temat. Dzieło Potockiego zajęło należne mu miejsce wśród arcydzieł literatury światowej.
Oryginalna jest kompozycja dzieła. Opowiadanie ramowe "spina" klamrą kilkadziesiąt opowieści. Nie wszystkie z tych opowieści są usytuowane w równorzędnym szeregu "obok siebie". Często w obrębie opowiadania jedna z postaci rozpoczyna snuć kolejną historię, w ramach której opowiadana jest następna, w tej - kolejna, itd. Jest to kompozycja szkatułkowa. Powieść Potockiego stanowi najdoskonalszy w literaturze światowej przykład tej kompozycji.
Potocki był wszechstronnym erudytą. Swoja ogromną wiedzę zawdzięczał z jednej strony nieustannym podróżom (od Anglii po Chiny). Z drugiej zaś - ciągłej lekturze ("wędrówkom książkowym"). Można powiedzieć, iż niepowtarzalność Rękopisu znalezionego w Saragossie jest pochodną niepowtarzalnego zbiegu okoliczności, jakim było wyposażenie autora jednocześnie w trzy cechy, i to w stopniu ekstremalnym; mianowicie - był wybitnym uczonym, wybitnym podróżnikiem i wybitnym pisarzem. Wiedza podróżnicza Potockiego przejawiła się w Rękopisie dwojako. Po pierwsze, jako "obywatel świata", gnany nieustannie z miejsca na miejsce, nie poprzestał na zlokalizowaniu akcji dzieła tylko na niewielkim obszarze, ale z wielkim rozmachem pomieścił przedstawiane wydarzenia na czterech kontynentach (w Europie, Azji, Ameryce południowej i Afryce), na terenach Hiszpanii, Włoch, Francji, Malty, Holandii, a także Meksyku, Egiptu, Izraela. Tak rozległa przestrzeń geograficzna, w której dzieje się akcja, jest czymś wyjątkowym wśród utworów literackich. Po drugie, ponieważ w wielu z tych krajów Potocki był osobiście, mógł swoją wiedzę z zakresu obyczajowości i realiów geograficznych wykorzystać w tworzeniu tła geograficzno obyczajowego: mamy w Rękopisie do czynienia z mozaiką różnych kultur, nakreślonych z niezwykłym znawstwem. Hiszpanie, Włosi, Francuzi, kawalerowie maltańscy, mieszczanie, duchowni, piraci - wszyscy zostali sportretowani w swoich obyczajach, dziwactwach, maniach, osobliwościach.
W powieści doskonały wyraz artystyczny uzyskała wiedza naukowa Potockiego: dzieło usiane jest ujętymi efektownie literacko wykładami, m.in. z zakresu filozofii czy religii. Autor wykorzystał również rozległe wiadomości z dziedziny chemii, a zwłaszcza matematyki. Znakomite są postacie uczonych, nakreślone w powieści.
W Rękopisie ujawniło się duże oczytanie autora: pobrzmiewają echa lektury Dekameronu Giovanniego Boccaccia, baśni Tysiąc nocy i jedna, dzieł francuskich XVIII wiecznych autorów: m.in. Alain René Lesage´a i Denisa Diderota; z hiszpańskich utworów widać przede wszystkim wpływ Don Kichota Miguela Cervantesa. Potocki wykorzystał także, w sposób atrakcyjny, znajomość literatury jarmarcznej.
Obok literatury, obyczajowości, wiedzy naukowej, do zbudowania fabuły powieści Potocki wykorzystał symbolikę masońską oraz, jak twierdzi wielu uczonych, symbolikę kart do gry w tarota. Dzięki tym wszystkim zabiegom, powstał jedyny w swoim rodzaju powieściowy labirynt, który urzeka swoją rozmaitością, barwnością, wieloznacznością i doskonałością konstrukcji.
(Janusz Ryba)