Genealogia
Genealogia (z Greki γενεά, genea - "ród" oraz λόγος, logos - "słowo", "wiedza") — jedna z nauk pomocniczych historii, zajmująca się badaniem więzi rodzinnych między ludźmi na bazie zachodzącego między nimi pokrewieństwa i powinowactwa. W szczególności przedmiotem zainteresowania genealogii są wybrane rodziny i rody, ich pochodzenie, historia oraz wzajemne relacje rodzinne i losy poszczególnych członków rodziny.
Badania genealogiczne prowadzi się na podstawie swoistych źródeł, w tym zwłaszcza metryk. Po ustaleniu niezbędnych faktów genealogicznych sporządza się tablice genealogiczne ukazujące relacje między członkami rodziny (np. drzewo genealogiczne). Efekt badań może przyjąć również postać innych publikacji papierowych (np. książka, skrypt, artykuł), a współcześnie także elektronicznych (np. w programie genealogicznym, na stronie internetowej). Publikacje takie często są utożsamiane z genealogią (genealogia danej rodziny).
1. Pojęcia
Ród - to osoby złączone wspólną krwią, pochodzące od jednego i tego samego przodka. Z czasem, na wyższym szczeblu rozwoju życia społecznego, prawa ojcowskie wzięły górę nad macierzyńskimi ( ród heraldyczny, rycerski, )
Rodzina monogamiczna - a więc grupa osób związanych ze sobą więzami ściślejszymi niż członkowie rodu, złożona z męża, żony i dzieci, w obrębie rodu.
Podstawowym zadaniem genealogii jest ustalenie filiacji i koicji. Filiacja ( pokrewieństwo ) to stosunek, jaki istnieje między dwiema osobami, z których jedna pochodzi od drugiej, koicja ( powinowactwo ) zaś to związek dwojga osób odmiennej płci zawarty dla wydania na świat potomstwa.
Stosunki genealogiczne będące konsekwencją małżeństwa i koicji możemy podzielić na dwie grupy: pokrewieństwo i powinowactwo.
Pokrewieństwo - obejmuje potomków wspólnego przodka. Rozróżniamy wśród nich krewnych w linii prostej i w linii bocznej. Krewnymi w linii prostej zwiemy te osoby, które są związane pochodzeniem jedna od drugiej, np. dziad, syn, wnuk. Krewnymi w linii bocznej te, które wprawdzie wywodzą się od wspólnego przodka, ale między sobą nie są związani stosunkami filiacyjnymi, np. stryj i bratanek. Istnieją jeszcze pojęcia linii starszej i linii młodszej. Starsza linia to potomstwo starszego brata, młodsza młodszego. Regulacja prawa dziedziczenia starszego brata : primogenitura, młodszego sekundogenitura.
W stosunku do wspólnych rodziców i dalszych przodków ci, którzy od nich pochodzą, zwą się zstępnymi. Wspólni rodzice, dziadkowie lub dalsi przodkowie w stosunku do tych, którzy od nich pochodzą noszą miano wstępnych.
Powinowactwo - powstaje jako konsekwencja małżeństwa i jest stosunkiem jednego z małżonków do krewnych drugiego.
Stopień pokrewieństwa - to odległość genealogiczna między dwiema spokrewnionymi osobami. Pokrewieństwo w linii prostej we wszystkich prawodawstwach liczono jednakowo. Ojciec i syn to krewni w I stopniu, dziad i wnuk w II, pradziad i prawnuk w III, prapradziad i praprawnuk w IV, czyli tyle stopni, ile generacji, odejmując jedną.
Stopień powinowactwa - Liczy się dwojako. Dawne prawo rzymskie i współczesne prawodawstwo świeckie oczekują, iż stopień pokrewieństwa jest taki, ile wynosi suma osób w dwóch liniach prostych aż do wspólnego przodka, nie licząc tego właśnie przodka. Wedle tej rachuby bracia rodzeni spokrewnieni są ze sobą w II stopniu, stryj i bratanek w III, bracia stryjeczni w IV , stryjeczno - stryjeczni w V itd. W ten sposób obliczało pokrewieństwo polskie prawo z okresu przedrozbiorowego.
Inaczej liczył Kościół katolicki, opierając się w tym na starym systemie germańskim, a za Kościołem dawne polskie prawo małżeńskie podlegające w znacznej mierze prawo kanonicznemu. Osoby należące do tego samego pokolenia, czyli krewni z linii bocznej równej, są ze sobą spokrewnieni w takim stopniu, w jakim każda z nich ze wspólnym przodkiem. Więc dwaj bracia rodzeni w stopniu I, stryjeczni w II, stryjeczno - stryjeczni w III itd. Gdy chodzi o osoby z innej generacji, a więc z linii bocznej nierównej, brany jest pod uwagę stopień pokrewieństwa należący do generacji młodszej, przy czym pomocnicze można wymienić i stopień reprezentanta generacji starszej. Licząc w ten sposób, stryj i bratanek są krewnymi w stopni II i I. Od r. 1917 nowy kodeks prawa kanonicznego ograniczył zakaz zawierania małżeństw do stopnia III ( oczywiście tylko w linii bocznej, w linii prostej zakaz całkowity) . Wnuk i wnuczka po dwóch rodzonych braciach potrzebują jeszcze dyspensy na to by się pobrać, natomiast ich dzieci już nie. Istnieje również w kościele pokrewieństwo duchowe udzielający chrztu i ochrzczony, oraz miedzy rodzicami chrzestnymi i chrzestnymi. Pokrewieństwo prawne - adoptowani.
Agnaci - [łac. agnatus < ad- `przy', natus `urodzony'], w starożytnym Rzymie członkowie rodziny, których pokrewieństwo było oparte wyłącznie na stosunku prawnym, wynikającym z podporządkowania władzy ojca; ponieważ władza ta przechodziła wyłącznie na mężczyzn, niekiedy a. nazywa się krewnych w linii męskiej.
Kognaci - [łac. cognati `krewni'], w staroż. Rzymie krewni naturalni, których pokrewieństwo było oparte na związkach krwi, w odróżnieniu od agnatów; także krewni naturalni ze strony ojca lub matki
Kryteria ustalania pokrewieństwa - dla polskiego wcześniejszego średniowiecza przy ustalaniu filiacji posiłkowano się tzw. kryterium imionowym, to jest przyjmowano, że pewne imiona osobowe były właściwie tylko pewnym rodom i dopiero dopiero z biegiem czasu poprzez kobiety stały się udziałem również innych rodów.
Ustalenie chronologii - Fakty urodzin, koicji i zgonów, ujęte w tablice genealogiczne, winne być zaopatrzone datami. Zdarza się że mogą to być jedynie daty przybliżone: np. chrztów, pogrzebów. Akty prawne, pełnoletność, wychodzenie od nieletniości do pełnoletności dzielił okres tzw. lata sprawne.
2. Kryteria badawcze w polskiej genealogii średniowiecznej.
Praca genealoga polega na odszukiwaniu w materiałach źródłowych potrzebnych informacji, ich konfrontacji i weryfikacji. Odnajdywanie kolejnych źródeł, faktów, a więc osób i rodzin, następuje według jednej z przyjętych metod badań:
metoda retrogresywna - szukanie bądź rekonstrukcja nieznanych faktów wcześniejszych na podstawie znanych faktów późniejszych (szukanie przodków),
metoda prospektywna - szukanie faktów późniejszych, które miałyby się pokryć ze znanymi faktami z czyjejś przeszłości (szukanie potomków znanego protoplasty).
Prof. Bieniak twierdzi że najważniejsze jest doświadczenie badawcze, którego nic nie jest wstanie zastąpić. Zajmując się rodami, trzeba znać wszystkie rody w okolicy, a w miarę możliwości i całego kraju, umożliwi badaczowi rozwiązywać najbardziej właściwie rodzące się dylematy. Cały czas piszę o ,,szkole semkowiczowskiej”.
Omówienie poszczególnych kryteriów :
Spośród kryteriów znanych i używanych największą wagę mają bezwzględnie dwa - heraldyczne oraz majątkowe. Łączne ich zastosowanie - a więc wspólnota herbu i nazwy przy równoczesnym dziedziczeniu bądź współdziedziczeniu tej samej majętności - właściwie już przesądza o istnieniu bliskiego pokrewieństwa. Wspólne prowadzenie spraw przed sądami, a wreszcie sukcesja praw patronackich w stosunku do kościołów.
Dawniej mocno forsowane było kontrowersyjne kryterium imienne. Rozróżnia się wspólny zestaw imion tzw. agantycznych i kognatycznych.
Kryterium pozycji społecznej. Kryterium to oddaje nam szczególne usługi w studiach nad dostojnikami, a także ich żonami lub bliskimi krewnymi - znając bowiem ich herb i terytorium działania, mamy do wyboru ograniczoną już liczbę rodzin, do których możemy przypisać dane osoby.
Kryterium bliskości terytorialnej - dla osoby lub grup osób, działając stale na określonym obszarze, poszukujemy środowisk krewniaczych tam właśnie osiedlonych.
Kryterium wspólnego występowania w przekazach źródłowych
Kryterium bliższości prawnej wynika z dobrze znanej w Polsce zasady ,,proximitis”, pozwala ona na genealogiczną analizę źródeł wyrażającą funkcjonowanie danej zasady np. dziedziczenie majątku.
Kryterium protekcji. Np. prośba o beneficjum dla kogoś z krewnych w Stolicy Apostolskiej.
Kryterium miejsca przechowywania dokumentów. ( archiwum kościelne, miejskie )
Kryterium chronologii występowania połączone z kryterium chronologii poprzedników i następców na urzędach.
Kryterium zakresu wiadomości np. zeznania świadków w procesach sądowych, z polsko - krzyżackimi na czele.
3. Źródła do genealogii
Przekazy ustne.
Prywatne zapiski genealogiczne : pamiętniki i listy ( również czasopisma XVIII i XIX w.), kalendarzyki polityczne, druki panegiryczne, nekrologi dziennikarskie, kroniki.
Dokumenty : księgi rodzinne, dokumenty stanu cywilnego, wywody przodków, przywileje królewskie i książęce, umowy przedślubne, oprawy posagu i wiana, dożywocia, pokwitowania, testamenty, kupna, sprzedaże, zastawy, dzierżawy, wpisy , ekstrakty, regesty.
Akta - * metryki chrztów, ślubów i zgonów ( chrzty i śluby ewidencja ich od 1563 r. sobór trydencki, od 1614 księgi zmarłych. ) tzw. księgi metrykalne upowszechniły się w XVII stuleciu, księgi stanu cywilnego. * nekrologi klasztorne - tzw. księgi zmarłych, * metryki uniwersyteckie (spisy immatrykulowanych wraz z imieniem ojca i miejscem pochodzenia), wszelkiego rodzaju spisy uczniów średnich zakładów naukowych, * inne wykazy osób - spisy ludności ( pierwszy ogólny spis państwowy w latach 1808 - 1810 na terenie Księstwa Warszawskiego ), rejestry poborowe, spisy elektorów, kawalerów orderów, listy wasalów, członków stowarzyszenia bractw i stowarzyszeń wszelkiego rodzaju.
Akta sądowe grodzkie i ziemskie, dzieli na dwie grupy : brulionów zwanych protokołami i czystopisów czyli indukt.
Metryka koronna, mazowiecka i litewska
Wywody szlachectwa, księgi herbowe
Księgi sądowe miejskie : ławnicze, testamentowe, wójtowskie, kryminalne. Radzieckie, burmistrzowskie, przyjmowania prawa miejskiego, dziedziczne.
Księgi sądowe wiejskie,
Księgi i akta hipoteczne,
Księgi instytucji i władz kościelnych : biskupie, kapitulne i kolegiackie. Księgi uposażeń.
Akta rachunkowe,
Kroniki i roczniki
Różne wykazy osób - rejestry poborowe, spisy osób przyjmowanych do prawa miejskiego,
Pomniki, portrety, herby.