41. ARTYŚCI CZYNNI NA WAWELU
(to taki notatkowy skrót, poszczególne etapy są u zabytkoznawstwa, jeśli ktoś uzna to za potrzebne)
Renesans w pierwszej połowie XVI w. był stylem dość wąskiej grupy mecenasów i fundatorów, zajmujących najwyższe miejsca w hierarchii społecznej, tj. króla, biskupów, magnatów. Osiągnięcia renesansu na gruncie polskim były w pierwszej fazie wyłącznie dziełem artystów obcych, z czasem dopiero nastąpiła ich integracja z lokalnym środowiskiem. Należy pamiętać, iż mimo to związki osiągnięć polskich z dziełami włoskimi przejawiały się tylko w niektórych dziedzinach: architekturze sakralnej, rezydencjonalnej, po części tylko świeckiej, dalej dekoracji rzeźbiarskich oraz w typie pomnika.
Pierwszym ważniejszym obcym twórcą sprowadzonym na Wawel był Franciszek Florentczyk, który rozpoczął zakrojoną na szeroką skalę przebudowę zamku oraz renesansową odbudowę grobowca króla Jana Olbrachta. Te dwie fundacje królewskie, których budowa rozpoczęła się z inicjatywy Zygmunta I, zaważyły decydująco o dalszych losach sztuki polskiej w postaci rozkwitającego renesansu. W latach 1502-07 Florentczyk wzniósł pałac królowej Elżbiety, pomyślany jako samodzielna budowla bez zewnętrznych krużganków. Drugim wielkim dziełem tego twórcy jest kaplica i nagrobek z płaskorzeźbioną postacią Jana Olbrachta w katedrze na Wawelu. Zastosował tu schemat przyściennego arkadowego pomnika nagrobnego, z pogłębioną niszą, zdwojonymi pilastrami oraz wydatnym łukiem zamykającym całość.
Następcą Florentczyka, odpowiedzialnym za prace przy odbudowie zamku był Bartłomiej Berecci. Stworzył on dziedziniec, wznosząc ślepą ścianę południową oraz charakterystyczny wewnętrzny krużganek. Najważniejszym jednak osiągnięciem Berecciego na dworze królewskim była kaplica grobowa Zygmunta I, ukończona w 1533 r. Kaplica określana mianem „perły renesansu włoskiego na północ od Alp” pozostaje dziełem niezwykłym i oryginalnym, zarówno w sensie ideowym, jak i artystycznym. Dzieło to pełniło dwie podstawowe funkcje ideowe: sepulkralną i kultową, uderza bogactwo form plastycznych, zwłaszcza wnętrza, wypełnionego rzeźbą figuralną i ornamentalną, wykonaną w barwnych materiałach. W kaplicy zostało umieszczone kolejne dzieło Berecciego, nagrobek królewski (chociaż to kwestia sporna, czy to jego).
Innym artystą odpowiedzialnym za odbudowę pałacu był Benedykt z Sandomierza. W latach 1521-29 wzniósł pałac wschodni, a także wykonał kilkadziesiąt portali i obramień okiennych zamku. Należał do nielicznych twórców tego czasu wiernych późnogotyckiej tradycji, na bazie których podejmował próby interpretacji tematów włoskich, co też widoczne jest w złożonych kompozycjach portalowych. Ściany wnętrz pałacu przysłonięte były oponami, nad nimi zaś znajdowały się ozdobne malowane fryzy wykonane przez Antoniego z Wrocławia oraz Hansa Durera. Np fryz „turniejowy” stanowił barwną ilustrację życia rycerstwa. Hans Durer wykonał także ok. 1530 r. w sypialni królowej popiersia męskie i żeńskie przedstawione w corona radiata lub w wieńcach laurowych.
Zespół głów umieszczonych w kasetonach stropu Sali Poselskiej był autorstwa Sebastiana Tauerbacha z Wrocławia i jego współpracowników. Zbiór ten stanowi panoramiczną galerię typów społeczności polskiej, jest to także swoisty zbiorowy portret dworu królewskiego.