S. Jodłowski

OKOLICZNIK I DOPEŁNIENIE

• Wspólnie, zasadniczo jedno i drugie jest określeniem czasownika, w pewnych konstrukcjach przymiotnika- ale dopełnienie może być określeniem tylko niektórych przymiotników, a okolicznik przymiotników w większym zakresie oraz określeniem innych okoliczników.

• Różnica polega na sposobie określania:

• okolicznik jest określeniem jakościowym w stosunku do przymiotnika, analogicznie jak przydawka do rzeczownika o przydawkę pytamy jaki? Który? Czyj? Ile?, o okolicznik jak? Gdzie? Kiedy? Itp.).

• Dopełnienie nie dotyczy cech czynności, ale przedmiotów daną czynnością objętych. Odpowiada na pytania o przypadki zależne.

ZNACZENIOWE RODZAJE OKOLICZNIKÓW

• Najbardziej rzucające się w oczy grupy okoliczników objęto mianem miejsca, czasu, sposobu i miary. Grupa następna obejmuje zagadnienia ze strefy pojęć przyczynowo- skutkowych, czyli okoliczniki cel, przyczyny, skutku, warunku i przyzwolenia. Dodano okolicznik względu i, wypełniający różne luki, okolicznik akcesoryjny.

• Istotę i zasadniczą funkcją okolicznika widzimy w roli członu wyszczególniającego cechę czynności wyrażonej w orzeczeniu (w pewnym zakresie cechę innej cechy lub okoliczności).

• Okolicznik miejsca- wyznaczanie konkretnych miejsc i przestrzeni, punkt wyjścia czynności, punkt dojścia, linie przecięcia oznaczonego terenu, odpowiednia część danego terenu., np. Uciekł, bo myślał, że na wsi u brata przeżyje. Byłam już za granicą. Między jednym a drugim wozem nie było miejsca.

• Okolicznik kierunku- wyznaczanie kierunku, w jakim zmierza czynność (miejsce to bardziej materialny wycinek przestrzeni), np. Pocałowali w kierunku skoczni. Skinęła ku niemu. Poszedł za jej spojrzeniem. Dwie godziny szłam w jedną stronę.

• Okolicznk czasu- np. Pewnego dnia pod koniec stycznia zadzwonił. On na odchodnym powtórzył… Dzień przedtem był w mieście. Dopiero wtedy się zorientował.

• Okolicznik stadium- np. Nie od razu zrozumiał. Zrazu chciał wysiąść, lecz rozmyślił się. Tak w końcu nadszedł dzień odjazdu. Musiała krzyknąć po raz drugi.

• Okolicznik sposobu- np. Śpiewała jak słowik. Strzały padły jeden po drugim. Spojrzał na niego przez ramię. Zaczął się wycofywać tyłem. Szła kulejąc z lekka. Rzekła pytająco i z trwogą.

• Okolicznik miary- np. Zadzwonił raz i drugi. Czekał chwilę. Wolę go sto razy od Rysiewicza. Mniej więcej za minutę połączymy się z Warszawą. Był prawie niewidoczny. Uważajcie z karabinem, fest kopie.

• Okolicznik celu- cel- pomyślany przyszły stan, który pragniemy przez naszą czynność osiągnać, np. Wystrzelił dla postrachu. U nich wszystko robi się na pokaz. Pobiegłem otworzyć drzwi. Dostałem ją w prezencie. Kursował pomiędzy Lwowem i Krakowem w poszukiwaniu stałego zarobku.

• Okolicznik przyczyny- przyczyna- czynność, zjawisko lub zdarzenie, które wywołuje nowy stan, zwany skutkiem działania wymienionej czynności, zjawiska lub zdarzenia, np. Dajcie jaką jałmużnę, z głodu ginę! Drżymy z zimna! Indianie walczyli ze sobą z błahych powodów. Wobec argumentów kobiecych zawsze czuję się pokonany.

• Okolicznik skutku- skutek- stan lub zjawisko będące wynikiem funkcjonowania jakiegoś innego zjawiska, czynności lub stanu jako przyczyny. Po zrealizowaniu celu osiągnięty stan staje się skutkiem naszego działania, np. Wyrosła na podziw a zazdrość całej wsi. Uczył się na same piątki. Poszarpał go na śmierć. U nas w wiosce znam wszystko, wszystkiegom już syta, aż do znudzenia. Długa, do uprzykrzenia długa jest ta zima.

• Okolicznik warunku- warunek- środek konieczny do zrealizowania zamierzonego celu i osiągnięcia właściwego skutku, sytuacja lub stan będący wystarczającym motywem podjęcia odpowiedniej decyzji. Nie jest to „przyczyna konieczna”, bo za przyczynę możemy uznać jakieś zjawisko dopiero, gdy osiągnie właściwy skutek, np. Poseł nie może być aresztowany bez zgody Sejmu. Żaden bez pracy nie dojdzie kołaczy. W razie nagłej potrzeby proszę dzwonić.

• Okolicznik przyzwolenia- przyzwolenie- stan środków nie wystarczający do osiągnięcia zamierzonego celu lub zapobieżenia skutkom nieporzadanym. Stan ten niejako przyzwala na bieg wypadków niezgodny z zamierzonym, np. Mimo telefonicznego alarmowania posterunków wozu nie odnaleziono. I w Paryżu nie zrobią z owsa ryżu. Nawet brzęczenie owadów nie przerwało tej śmiertelnej ciszy.

• Okolicznik niewspółmierności treści- okolicznik przyzwolenia dotyczy niewspółmierności wysokości środków w stosunku o możliwości osiągnięcia skutku, ale chodzi tu o określone środki, które okazują się niewystarczające. Pojęcie niewspółmierności treści obejmuje różne rodzaje szczególnej rozbieżności między przedstawionymi faktami a zasadami, przeszkodami, potrzebnymi czy będącymi do dyspozycji środkami, np. Wbrew logice kazali rozłożyć cały materiał na pół. Zamiast dawnych przyjaciół spotkali wrogów. Jutro bezwarunkowo muszę jechać.

• Okolicznik względu- oznacza aspekt pod jakim się coś dzieje, np. Z naszego punktu widzenia była to sytuacja jasna. Argentyna jest drugim pod względem wielkości krajem Ameryki. Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością wszystkich innych sądów w zakresie orzekania.

• Okolicznik okoliczności towarzyszących- wiele okoliczników nie mieszczących się dokładnie w ramach kryteriów innych grup, np. Na dany przez dowódcę sygnał wszyscy zaczęli uciekać. Na to weszła Julka i rzekła alarmująco. Ona cofnęła się krok i swoim zwyczajem zarumieniła się. Nowak usadawia się na stałe w Paryżu. O tym czterdziestoleciu wspominam tylko mimochodem. W gruncie rzeczy nie ma prawa tego zrobić. Nic się na pozór nie zmieniło. Snują się pomiędzy sklepami pod pozorem sprawunków. Dawniej w towarzystwie nie mówiło się o takich sprawach. Marysia zielenieje w oczach. Pewnego dnia pod koniec stycznia, w dzień pochmurny i ponury, ktoś zadzwonił. Raptem rzekł energicznie. Nie pamiętał, kiedy ostatni raz był w runku o tej porze, chyba jeszcze jako mały chłopiec z matką.

FRORMA GRAMATYCZNA OKOLICZNIKÓW

• Najbardziej typowe- przysłówek i wyrażenie przyimkowe. Rzadziej bezprzyimkowe formy przypadków zależnych. Najrzadziej- bezokoliczniki i imiesłów przysłówkowy.

• Przysłówek lub zaimek przysłowny- mieszkam daleko, zrób to tak samo, był prawie pewny, raptem się rozmyślił.

• Wyrażenie przyimkowe- przeszli przez kładkę, drzwi otwarto z trzaskiem, w gruncie rzeczy był miły, działał na przekór trudnościom, stało się to wbrew jego woli, mimo kłopotów nie zrażał się, zraził się wskutek plotek, wyjechał ze względu na zdrowie, wziął parasol na wypadek deszczu, rozgniewał się z błahych powodów, wyrażenia z „jako”- był tam jeszcze jako chłopiec.

• Wyrażenie porównawcze- stukał jak dzięcioł, szli jak na ścięcie, zmienił nazwę jakby dla odróżnienia, zrobił to niby przez roztargnienie.

• Przypadek zależny- wracał lasem, swoim zwyczajem pogwizdywał, pewnego dnia postanowił wyjechać.

• Przysłówek odimiesłowowy- odezwał się drwiąco, przemówił zachęcająco, potrącił go niechcący.

• Imiesłów nieodmienny- szedł z lekka kulejąc, mówił bawiąc się długopisem, rozmawiał z nim ziewając, słuchał nic z tego nie rozumiejąc.

• Bezokolicznik- poszedł otworzyć, pojechał zapłacić za telefon, położył się spać.

RODZAJE SKŁADNIKÓW OKREŚLANYCH PRZEZ OKOLICZNIK

• Wyżej wymienione okoliczniki określają czasownik pełniący rolę orzeczenia.

• Okolicznik do przydawki- Mile uśmiechnięta żona gospodarza prosi nas do pokoju gościnnego. Miała policzki jeszcze zupełnie puszyste i rumiane. Pośród tej twarzy bladej czarne jak aksamit źrenice paliły się ogniem bolesnym, niemal posępnym.

• Okolicznik do orzecznika- Siostra Paulina była bardzo młoda. Janek staje się miękki jak wosk.

• Okolicznik do okolicznika- Wychodząc do domu, ubrał się niezwykle starannie. Samoloty sunęły ogromnie wysoko pod niebem.

KONTAKTOWOŚĆ CZASOWNIKÓW JAKO PODSTAWA FUNKCJI DOPEŁNIANIA

• Pojęcie kontaktowości i bezkontaktowości czasowników wprowadziła D. Wesołowska jako punkt wyjścia do wyróżnienia czasowników przechodnich.

• Stosunek osoby działającej do otoczenia różny zależnie od charakteru czynności:

• Wywieranie wpływu na otoczenie, np. uderzyć, ścisnąć.

• Wywoływanie zmian, np. złamać, zgiąć.

• Stwarzanie czegoś nowego, np. napisać, wybudować.

• Relacja przestrzenna, np. oddalać się, mijać.

• Doznawanie wrażeń, przeżyć, np. usłyszeć, odczuć.

• Przedstawienie danej osoby czy rzeczy, np. zobaczyć kogoś, myśleć o kimś.

• Wesołowska proponuje podział czasowników polskich na trzy typy:

• Czasowniki bezkontaktowe (bezdopełnieniowe)- nie konotujące żadnych stosunków między przedmiotami, nie wymagające dopełnienia, np. biegam, chrapie.

• Czasowniki kontaktowe (dopełnieniowe nieprzechodnie)- wnoszące stosunki fleksyjne nieodwracalne, np. interesuję się czymś, lituję się nad kimś.

• Czasowniki kontaktowe (dopełnieniowe przechodnie)- wnoszące stosunki fleksyjne odwracalne, np. zapraszam kolegów- koledzy są przeze mnie zapraszani.

• Dopełnienie- wyraz oznaczający ten desygnat, z którym osoba działająca czy przezywająca jakiś stan pozostaje w stosunku tkwiącym w wymienionej czynności czy stanie.

JEDNOKONTAKTOWOŚĆ I DWUKONTAKTOWOŚĆ CZASOWNIKÓW PODSTAWĄ WYRÓŻNIENIA RODZAJÓW DOPEŁNIENIA

• E. Roulet- dwa rodzaje przechodniości. Wyróżnienie w obrębie języka francuskiego czterech typów zdań:

• Predykatywne- Paweł jest nieszczęśliwy.

• Nieprzechodnie- Moja matka śpi.

• Przechodnie- Ty jesz rogalik.

• Dwuprzechodnie- On pokazuje fotografię przyjaciołom.

• Dopełnienie bliższe:

• Położyłam słuchawkę na widełki. Rzeczownik w biernikowej formie „słuchawkę”.

• Zamieniamy konstrukcję czynną na bierną.

• Słuchawka została przeze mnie położona na widełki. Rzeczownik przybrał formę mianownika i funkcję podmiotu.

• Dopełnienie bliższe przy zmianie strony czynnej na bierną przybiera funkcję podmiotu.

• Towarzyszy tylko czasownikom przechodnim, bo tylko one mogą mieć formy strony biernej.

• Ma zasadniczo formę biernika a przy orzeczeniu zaprzeczonym formę dopełniacza, np. Dzieci nie traktują świata jako systemu racjonalistycznego.

• Dopełnienie dalsze:

• Ktoś mi podnosi głowę.

• Dwa dopełnienia: „mi” i „głowę”.

• Zamieniamy konstrukcję czynną na bierną.

• Przez kogoś mi została podniesiona głowa. Dopełnienie „głowę” zmieniło się w podmiot „głowa”- dopełnienie bliższe. Dopełnienie „mi” pozostało niezmienione.

• Dopełnienie dalsze- mimo zmiany strony czynnej na bierną nie ulega zmianie.

• Sytuacja obejmuje trzy obiekty: kogoś, mnie i moją głowę. Między tą osobą i głową przechodzi główna oś kontaktu zawartego w czynności- nazwa obiektu, z którym wykonawca czynności pozostaje w głównym, centralnym i morfologicznie odwracalnym stosunku (głowa) to dopełnienie bliższe. Obiekt, który w tym głównym stosunku nie bierze udziału, ale wchodzi w inny stosunek, uboczny, nie uczestniczący morfologicznie w zmianie strony czynnej na bierną (mi) to dopełnienie i dalsze.

• Dopełnienie dalsze zachowuje tę nazwę także wtedy, gdy w wypowiedzeniu nie ma w ogóle dopełnienia bliższego, np. Matka jest chora na serce.

• Może występować we wszystkich przypadkach zależnych, z przyimkiem i bez przyimka.

PRZECHODNIOŚĆ I NIEPRZECHODNIOŚĆ TEGO SAMEGO CZASOWNIKA

• Z przechodniości czasownika wynika możność i obligatoryjność przyjęcia dopełnienia.

• Z przechodniości czasownika „brać” w wersji znaczącej „brać coś” wynika możność i konieczność przyjęcia dopełnienia. Ten sam czasownik może zostać zastosowany bez dopełnienia, np. Mróz brał tęgi. Wtedy jest to czasownik bezkontaktowy i nie może być użyty w stronie biernej, czyli jest nieprzechodni.

• „bić”- kogoś lub „bić”- jako strzelać, np. Czołgi biły pociskami.

• Oprócz samego wykonywania czynności czasowniki mogą oznaczać związane z daną czynnością przyzwyczajenia, np. „palić coś” i „palić” (mieć zwyczaj palenia tytoniu), „pić coś” i „pić” (mieć zwyczaj picia napojów alkoholowych), „czytać coś” i „czytać” (posiadać umiejętność czytania), „pisać coś” i pisać (uprawiać zawód pisarski), „malować coś” i „malować” (zajmować się malowaniem).

• Czasowniki leksykalne całkowicie jednoznaczne mogą być kontekstowo stosowane w wersji przechodniej lub nieprzechodniej, np. „egzaminować kogoś” i „egzaminować” (prowadzić egzamin), „jeść coś” i „jeść” (wykonywać czynność spożywania), „przyjmować kogoś” i „przyjmować” (urzędować dla stron), „tworzyć coś” i „tworzyć” (zajmować się tworzeniem), „uczyć kogoś” i uczyć (pełnić funkcję nauczyciela).

• Czasowniki nieprzechodnie, które zyskują przechodniość kontekstowo, np. „grać” (wykonywać czynność grania) i „grać jakiś utwór”, „śpiewać” (wykonywać czynność śpiewania) i „śpiewać coś”, „tańczyć” (wykonywać czynność tańczenia) i „tańczyć coś”.

CZASOWNIKI MODALNE JAKO PODSTAWA JEDNEGO Z RODZAJÓW DOPEŁNIENIA

• Kierownik musiał otworzyć zlewnię.- jedni autorzy traktują czasownik musiał jako normalne orzeczenie, a następujący po nim bezokolicznik jako dopełnienie, inni zwracają uwagę na szczególny charakter tego czasownika traktując go jako czasownik modalny, pomocniczy w stosunku do zasadniczego czasownika użytego w bezokoliczniku. Wyrażenia typu musiał otworzyć zyskały u niektórych badaczy miano orzeczeń złożonych.

• Czasowniki modalne- chcieć, pragnąć, zamyślać, zamierzać, woleć, bać się, spodziewać się, próbować, starać się postanowić, móc, kazać, zabronić.

• Pod kątem formalnym najprościej jest czasownik modalny nazwać orzeczeniem, a bezokolicznik dopełnieniem. Jednak są to związki składniowo bardzo zwarte, a czasowniki typu „musieć” są na tyle niepełne pod względem semantycznym, że użycie dopełnienia w postaci bezokolicznika jest obligatoryjne.

• Charakter związków frazeologicznych, nie można dzielić ich pod względem semantycznym ani wydzielać w nich dopełnienia, mają wartość pojedynczych wyrazów:

• Czasownik „mieć”- podstawowe znaczenie to „posiadać”, inne to „mieć”: nadzieję, ochotę, pierwszeństwo, do czynienia, to do siebie, przeciw, coś robić, możność, za swoje, się ku końcowi, do tego.

• Czasownik „brać”- udział, górę, za dobrą monetę, pod uwagę, pod rękę, na języki, na kawał, ochota, za bary, w łeb.

• Czasownik „dawać”- radę, spokój, wolną rękę, się we znaki, znać, się czytać i nazywać.

• Inne: Sprawa poszła mi gładko i szybko. Doszedł do skutku. List przyczynił się do szybkiego zbliżenia. Stać na warcie.

KATEGORIE EPISTEMOLOGICZNE OKOLICZNIKA I DOPEŁNIENIA PODSTAWĄ FUNKCJI SKŁADNIOWYCH TYCH OKREŚLEŃ

• Związek podziału zdania na grupę podmiotu i grupę orzeczenia ma podłoże semantyczne w postaci kategorii epistemologicznych przestrzeni i czasu.

• Wśród dwóch kategorii epistemologicznych (przestrzeni i czasu) bardziej realne, materialne, materialnie pojmowane są wartości przestrzenne- dostrzegalność zmian odbywających się w czasie możliwa jest tylko dzięki przestrzennemu charakterowi obiektów podlegających tych zmianom, dostrzegalność toku akcji oznaczonej orzeczeniem jest możliwa dzięki zmianom zachodzących w sferze wartości oznaczonych podmiotem.

• Epistemologiczna motywacja hierarchii poznawczej elementów informacji znajduje odbicie w sferze określeń- obligatoryjność wprowadzenia elementów przestrzennych, jako bardziej konkretnych, przed abstrakcyjnymi.

• Pierwszeństwo dopełnienia przed okolicznikiem celu:

• Np. Daj mi dwa złote na piwo.- „dwa złote” wyznacza konkretne obiekty czynności dawania, „na piwo” wyznacza cel dawania osobom zainteresowanym wymienionych obiektów.

• Nam dano jeść.- brak dopełnień informujących, jakie potrawy dano. Z członów: czasownik „dać” + dopełnienie + okolicznik celu brak członu drugiego. Dla czasownika „dać” dopełnienie bliższe jest obligatoryjne, wobec jego braku wyrażenie „jeść” przejmuje funkcję dopełnienia, odpowiadając na pytanie „co dano?”. Nie można przechodzić do abstrakcyjnego pojęcia celu przed ukazaniem konkretnego obiektu czynności „dania”. Inaczej w zdaniu: Masz na piwo- odezwał się do lokaja- dał mu trzyrublówkę.

• Pierwszeństwo okolicznika miejsca przed okolicznikiem celu:

• Np. Poszli na wódkę do bufetu.- Wobec istnienia okolicznika miejsca „do bufetu” wyrażenie „na wódkę” pełni swą normalną funkcję okolicznika celu.

• Rozeszli się na roboty w okolicy.- Wyrażenie „w okolicy” jako przydawka w wystarczającym stopniu wyznacza miejsce, wobec czego wyrażenie „na roboty” pełni funkcję okolicznika celu.

• Stefan wyjechał na urlop.- Po czasownikach oznaczających ruch, zmianę miejsca, oznaczenie miejsca odbywającej się czynności ma pierwszeństwo przez innymi okolicznikami- najpierw gdzie? czy? dokąd?, potem jak? po co? dlaczego?.

• Poszedł na piwo.- Gdy brak okoliczników miejsca, w strukturze informacyjnej występuje luka między orzeczeniem a okolicznikiem celu. Obligatoryjność okolicznika miejsca sprawia, że w sytuacji jego braku jego rolę obejmuje wyrażenie „na piwo”.

• Górowanie pod względem plastyczności komunikatywnej wyobrażeń przestrzennych nad pojęciami logicznymi widzimy w zdaniach przydawkowych w zastępowaniu zaimka względnego „który” przysłownym miejscowym „gdzie”, np. Lubię książki, gdzie się coś dzieje. Sala, gdzieśmy jedli, była przepiękna.

OKREŚLENIE PREDYKATYWNE

• Określenie predykatywne to składnik będący jednocześnie określeniem podmiotu i orzeczenia. Określa podmiot w odniesieniu do czasu objętego czynnością oznaczoną orzeczeniem.

• Marta i Ola zerwały się zdumione. -> określenie predykatywne- przymiotnik zdumione -> Marta i Ola zerwały się i były wtedy zdumione/ były wtedy zdumione, gdy się zerwały.

• Trzy rodzaje:

• Najbardziej popularne, określenia typu „wtedy, gdy wykonywał czynność oznaczoną orzeczeniem, był taki a taki.” Zachodzi tu wiązanie funkcji orzeczenia czasownikowego z czasownikowo imiennym, np. Odeszła zniechęcona. Chodzili źli i głodni. Leżał pochylony w pół. Siedział zgarbiony. Szedł skulony, rozdygotany. Stał blady jak płótno. Wrócili odmienieni. Łazili z twarzami ponurymi. Opuszczaliśmy furtkę lekko pękaci. Ponury usiadł pryz stole.

• Określenia typu „ zastano go i był wtedy taki a taki”, „zostaw go i będzie wtedy taki a taki”, „widzę coś i jest tego ileś”. Łączy się tu funkcja dopełnienia i orzecznika., np. Rankiem zastano go martwego. Pewnego dnia zastał go brat zapłakanego. Zostaw nas samych. Teraz widzę ich kilkanaście.

• Nie oznaczające stanu jednoczesnego z czynnością zawartą w orzeczeniu, lecz stan uprzedni. Stan oznaczony w ubocznej predykacji uprzedza czynność ujętą orzeczeniem. Orzecznikowość wiążę się tu z czynnikami mającymi interpretację czasowo- przestrzenną, np. Ociężali wracamy na leżaki.-> Gdyśmy się poczuli ociężali, wracamy. Urodzony w niewoli, ja tylko jedną taką wiosnę miałem w życiu. Przeznaczony do objawiania czaru helleńskiego ducha, ugrzązł na kilka lat w ciasnocie filozofii niemieckiej. Zaintrygowany, udałem się pod wskazany adres. Z matki Normandki, wyobrażał sobie, że jest potomkiem wielkiej rasy barbarzyńców północnych.

4