39. Wczesna epoka żelaza: kultury halsztackie na terenie Europy (wariant wschodnio- i zachodniohalsztacki)
KULTURA ZACHODNIOHALSZTACKA
- w dorzeczu górnego Dunaju, oraz w dorzeczu górnego i środkowego Renu
- rozwijała się we wczesnej epoce żelaza
- w jej obrębie szereg lokalnych grup: najważniejsze:
x Huglfing-Schärding - górna Austria, Slazburg, Bawaria
x Alb-Hegan - Wirtembergia, północno - zachodnia Szwajcaria
x Koberstadt - środkowe dorzecze Renu i nad Menem
x Hunsrück-Eifel - dorzecze środkowego Renu, głównie nad lewym brzegiem i nad Mozelą
- współwystępowanie ze sobą grobów ciałopalnych i szkieletowych; przeważnie pod nasypami kurhanów
- groby często zakładane w czworobocznych komorach z belek drewnianych
- w bogatych grobach spotykane komory kilkuwnętrzowe
- znane są pochówki na wozach, nieraz bardzo bogate
- w grobach znajduje się ceramikę, przede wszystkim zaś wyroby brązowe i żelazne
liczna broń: miecze, groty włóczni
części rzędu końskiego i ozdoby uprzęży
ozdoby i części stroju: głównie różne szpile, zapinki, klamry do pasa, bransolety i naszyjniki
- ceramika:
naczynia wazowate o szerokich, baniastych brzuścach i krótkich wyodrębnionych szyjach
podobne szerokootworowe, głębokie naczynia misowate
liczne misy talerzowate o bardzo bogato zdobionym wnętrzu
rzadsze: duże kubki niekiedy z 2 uchami czy smukłe naczynia wazowate
- zdobiona ornamentem geometrycznym, często głęboko rytym lub nawet wycinanym, w sposób podobny jak ornament na naczyniach drewnianych
- obok tego występuje malowanie naczyń , z przewagą czarnej i czerwonej farby
- ulubione motywy zdobnicze: pasma rombów lub trójkątów na brzuścu naczynia lub przynajmniej na jego górnej części
- można zaobserwować daleko zaawansowane zróżnicowanie społeczne
- wyraźnie wyodrębniona warstwa wojowników i arystokracji - przedstawiciele chowani w dużych i bogato wyposażonych grobach kurhanowych (groby książęce)
- rozwijały się kontakty wzdłuż Dunaju ze wschodem scytyjskim, wzdłuż Renu i Łaby z północnym niżem środkowoeuropejskim, wzdłuż Rodanu z wybrzeżami Morza Śródziemnego i terenami opanowanymi przez Greków (kolonia grecka Massalia)
- lokalni władcy budowali warownie na wzór kręgu śródziemnomorskiego
x przykład gród Heuneburg nad górnym Dunajem; kilkakrotnie odbudowywany po zniszczeniach; jedna z faz fortyfikacji wzniesiona na kamiennej podmurówce w formie muru wysokiego na kilka metrów, z suszonej cegły i z czterobocznymi bastionami (znany w Basenie Morza Śródziemnego)
- na obszarze k. zachodniohalsztackiej rozwija się następnie styl wczesnolateński, a ludność tej kultury identyfikuje się z plemionami celtyckimi (lub protoceltyckimi)
KULTURA WSCHODNIOHALSZTACKA
- głównie kraje położone w dorzeczu środkowego Dunaju, od Dolnej Austrii na W, po północną Chorwację na S-E
- obszar zajmowany w epoce brązu przez środkowodunajską kulturę pól popielnicowych
- szereg grup lokalnych w jej obrębie:
dolnoaustriacka (gr. Statzendorf-Gemeinlebarn lub kultura kalenderberska): głównie Dolna Austria po obu stronach Dunaju; znaczenie tej kultury różnie oceniane, mówi się nawet o poważnych wpływach tej kultury w kierunku zachodnim, nawet na teren środkowych Niemiec
zachodniosłowacka: na lewym brzegu Dunaju, pomiędzy Morawą a Wagiem
szoprońska: pogranicze Austrii i Węgier, N-E część Panonii
północnopanońska: N=E Panonia, w pobliżu kolana Dunaju
południowopanońska: S część Panonii
- powiązana też kultura horakowska zajmująca południowe Morawy
- przeważa zdecydowanie ciałopalny obrządek pogrzebowy, liczne popielnice
- groby przeważnie nakryte kurhanami
- na tle zwykłych cmentarzysk wyróżniają się wielkie mogiły - w nich bogato wyposażone groby zakładane w czworobocznych komorach z drewna; mogiły te rozproszone w całym dorzeczu środkowego Dunaju; albo pojedyncze albo tworzą odrębne cmentarzyska złożone z kilku wielkich mogił zawierających pochówki kolejnych naczelników czy dynastów
- komory grobowe w tych mogiłach książęcych były budowane techniką zrębową; miały ściany o długości kilku metrów i nakryte były stropem wspartym na słupach. Niekiedy spotykane zdobienia wewnętrznych scian komory grobowej nabijanymi blaszkammi metalowymi
- wewnątrz komory spalone szczątki zmarłego i bogate wyposażenie
- w wyposażeniu ceramika bardzo liczna, niekiedy do kilkudziesięciu sztuk - wydaje się więc, że miała znacznie większe znaczenie w obrządku pogrzebowym niż w k. zachodniohalsztackiej
- inwentarz metalowy nie odbiega w zasadzie od tego rozpowszechnionego w całej k. halsztackiej
- ceramika wykazuje znaczne różnice od zachodniohalsztackiej:
obok pospolitych w k. halsztackiej naczyń: dużych naczyń wazowatych o lejkowato rozchylonej krawędzi, różne misy, kubki czy czerpaki i gliniane naczynia situlowate
bardzo oryginalne naczynia zdobione plastycznie uformowanymi głowami byków, mniejszymi naczyńkami przylepionymi na górnej części brzuśca czy tez łańcuchami o ogniwach zrobionych z gliny
naczynia o antropomorficznych nóżkach; niezwykłe naczynie na pustej nóżce z którego brzuśca wysunięte są dwie plastycznie wymodelowane gliniane ręce rozłożone w geście oranta
- obok grafitowania rozpowszechnione również malowanie naczyń
- naczynie przeważnie na powierzchni pokryte czerwoną farbą, na jej tle ornament malowany czarną farbą
- głównie ornament geometryczny; wyróżnia się jednak bogactwem form i techniką wykonania; spotykany między innymi motyw meandra czy przedstawienia figuralne - całe sceny lub pojedyncze postacie - schematyczne przedstawienie zwierząt i ludzi
- motywy antropomorficzne spotykane nie tylko na ceramice malowanej ale również na naczyniach o grafitowanej czy czernionej, wyświeconej powierzchni
- na uwagę zasługuje zdobienie naczyń trójkątnymi lub prostokątnymi blaszkami brązowymi nalepianymi za pomocą lepika żywicznego na zewnętrznej powierzchni naczynia
- nie jasne jeszcze, w jakim stopniu ludność k. wschodniohalsztackiej stanowi kontynuację populacji środkowodunajskiej k. pp
- po okresie szczytowego rozwoju w okresie HaC, w okresie HaD nastąpiło poważne załamanie k. wschodniohalsztackiej w wyniku przybycia na teren Kotliny Karpackiej grup ludności o kulturze scytyjskiej
2