Drugi okres filozofii starożytnej (okres klasyczny: V/IV p.n.e.)

CECHY OKRESU (ATENY):

1. Społecznie - to okres rozkwitu kultury greckiej („złoty wiek”):

• Perykles, demokracja, pokój zewnętrzny, liczne konflikty wewnętrzne (w polis obywatele mniejszością wobec matejków i niewolników, Ateny panują na d morzem i miastami związkowymi, żyją z handlu morskiego - tarcia wewnętrzne Aten i Sparty, obywateli i matejków);

• rozkwit sztuki (rzeźbiarze, malarstwo, tragicy, komediopisarze, historycy, lekarze),

• ostatecznie podbój Grecji przez Filipa Macedońskiego i Aleksandra Wielkiego

2. Filozofia przestaje być jedyną nauką tłumaczącą świat (zawęża i zmienia zakres badań)

• wydzielone z niej zostają nauki szczegółowe, szybko rozwijające się: matematyka i astronomia (pitagorejczycy), medycyna (Hipokrates), historia (Tucydydes), lingwistyka itd.;

3. W filozofii:

1. etyka: zainteresowanie człowiekiem i jego dziełami, mniejsze zainteresowanie światem i przyrodą (mniejsza rola ontologii) -> okres humanizmu

Czym jest prawdziwe dobro? Czy dobra można się nauczyć? Czym jest cnota? Jakie są cnoty?

2. logika: zagadnienia definiowania pojęć, rozumowania i dochodzenia do wiedzy (od prób u Sokratesa, po całkowity system Arystotelesa)

3. filozofia państwa: państwo (od refleksji nad naturą państwa i racjonalizacją stosunków państwowych (sofiści), do normatywnych reguł dotyczących państwa (Platon, Arystoteles)

4. psychologia: dusza (analiza funkcji psychicznych, nieśmiertelności (Platon, Arystoteles))

5. teoria poznania (epistemologia): przedmiot i pewność poznania (absolutyzm a relatywizm - pewność a względność, sensualizm a racjonalizm - zmysły czy rozum, aprioryzm a empiryzm - wrodzoność czy doświadczenie; ważność rozumu, zmysłów, intuicji; rozumowanie i natchnienie)

6. filozofia przyrody: przyroda (spekulacja, jakość, nieskończoność, statyka i kauzalizm kontra empiryka, ilość, skończoność, dynamiczność, finalizm)

7. metafizyka: byt (relatywizm - Protagoras/ absolutyzm - Sokrates; idealizm - Platon/ realizm - Arystoteles; transcendentny byt/ byt immanentny; obiektywność bytu/ subiektywność bytu)

4. Sformułowanie najbardziej fundamentalnych pojęć i przeciwstawień metafizyki:

• materia i dusza, rzeczy i idee, Bóg i świat (wcześniej - materia miała cechy duchowe, nie było rozróżnienia idealnego i realnego bytu, Bóg był elementem świata, a nie jego przeciwieństwem)

• od Platona: byt i stawanie się, rzeczywistość i zjawisko, poznanie zmysłowe i rozumowe (intuicyjne i dyskursywne), akt i potencja, substancja i cechy przypadkowe, umysł czynny i bierny, rodzaj i gatunek, sprzeczność i przeciwieństwo, indukcja i sylogizm itp.

5. 3 kolejne pokolenia filozofów (III - I) - Sokrates i sofiści + szkoły sokratejskie; Platon; Arystoteles

ONTOLOGIA:

MECHANIZM, MATERIALIZM (DEMOKRYT) - IDEALIZM, SPIRYTUALIZM (PLATON) - HYLEMORFIZM (ARYSTOTELES)

KAUZALIZM - FINALIZM

EPISTEMOLOGIA:

EMPIRYZM (ARYSTOTELES) - APRIORYZM (PLATON)

SENSUALIZM - RACJONALIZM

ETYKA:

RELATYWIZM (SOFIŚCI) - ABSOLUTYZM (SOKRATES)

HEDONIZM (CYRENAICY) - MORALIZM (SOKRATES, PLATON, CYNICY)

Protagoras i sofiści

PROTAGORAS I SOFIŚCI (V p.n.e.)

6. nie stanowili szkoły filozoficznej, byli nauczycielami i wychowawcami, przygotowującymi do życia publicznego (bardzo ważne w tym okresie ze względu na demokrację - trzeba było umieć się obronić i przekonać innych do swoich poglądów), tylko niektórzy z nich filozofowali;

7. początkowo uznawani za elitę umysłową, potem krytykowani za pobieranie pieniędzy za pracę - nauczanie (w arystokratycznym społeczeństwie żyło się z pracy niewolników, a nie zarabiało się samemu) i za burzenie wiary i tradycji; zwłaszcza potępieni przez Platona (bogaty arystokrata - nie rozumiał konieczności zarabiania, nie tolerował relatywizmu i praktycznego stosowania filozofii, potępiał nadużywanie dialektyki);

• znaczenie słów: sofista - uczony, potem pseudouczony; sofistyka - nauka, potem synonim erystyki (sztuki prowadzenia sporów bez względu na rację)

sofiści - filozofowie: Protagoras (481 - 411 p.n.e.), Gorgiasz, Hippiasz, Prodyk, Kallikles (cechy - mniej badacze, bardziej nauczyciele, mówcy, popularyzatorzy);

w filozofii: humanizm (koncentracja na człowieku) i relatywizm (względność prawdy, przeciwieństwo obiektywizmu, absolutyzmu)

STOSUNEK DO NAUKI (FILOZOFII)

EPISTEMOLOGIA

ESTETYKA (POCZĄTKI)

PODSUMOWANIE

Sokrates

SOKRATES (469 - 399 p.n.e.)

• urodzony w Atenach, tam spędził całe życie,

• żył w okresie działalności sofistów, ale: nauczał bezinteresownie (sofiści - za pieniądze), jego nauczanie miało na celu prowadzenie ludzi poprzez wiedzę do cnoty (sofiści - uczyli ludzi skuteczności), był to nauczyciel z powołania,

• był naturą religijną, uważał swoją działalność za misję powierzoną mu przez Boga,

• stronił od życia publicznego, jednak nie uchylał się od obowiązków obywatelskich spełniając je z największą rzetelnością, wyznawał posłuszeństwo prawu i państwu,

• miał koło zwolenników i uczniów, ale większość Ateńczyków nie lubiła go (nie traktowali go na serio, bali się go, uważali go za bezbożnego - krytykował przypisywanie bogom wad i występków ludzkich), w 399 p.n.e. (w wieku 70 lat) został publicznie oskarżony o szerzenie bezbożności i demoralizowanie młodzieży (być może przyczyny były polityczne - szukano „kozła ofiarnego” odpowiedzialnego za stopniowy upadek Aten), sąd uznał jego winę i skazał go na karę śmierci (wg Tatarkiewicza nie przewidywano takiej kary, ale postawa Sokratesa przed sądem, tzn. nie przyznanie się do winy i podkreślanie pozytywnego znaczenia swojej działalności, przyczyniła się do tak surowego potraktowania), której Sokrates się podporządkował i wypił cykutę (mógł uciec, bo spędził 30 dni w więzieniu, ale nie skorzystał z tej możliwości),

• dla potomności stał się ideałem filozofa - człowiek miłujący mądrość, szukający mądrości dla niej samej, żyjący zgodnie z głoszonymi ideami (życie w niedostatku, praca polegająca na szukaniu prawdy i pomaganiu innym w dojściu do wiedzy),

• nie zostawił pism, jego poglądy znamy wyłącznie z przekazów w pismach innych filozofów („Dialogi” Platona, „Wspomnienia o Sokratesie” Ksenofonta, Arystoteles).

• Sokrates w młodości zajmował się filozofia przyrody, nie widząc jednak na tym polu zasadniczych rozstrzygnięć szybko się wycofał i zajął się etyką (nauką o życiowej mądrości) - interesował się prawdą, wiedzą, dobrem, cnotą, sprawiedliwością (dla niego wiedza = dobre postępowanie = cnota = szczęście; drogą poznania jest rozum i odkrywanie w sobie posiadanej wiedzy; drogi dochodzenia do prawdy - dialog Sokratejski) -> NIE BYŁ TWÓRCĄ ETYKI, LECZ PREKURSOREM (zajął się człowiekiem i jego wnętrzem, ale nie istniał u niego problem wolnej woli - wybór dotyczy wiedzy lub jej braku, wiedza oznacza dobre postępowanie, nie można wybrać złego postępowania - wolna wola to podstawa etyki)

ETYKA (CZĘŚĆ AKSJOLOGII)

LOGIKA

• Sokrates wzywał do zastanawiania się nad cnotą, do poszukiwania wiedzy - wiedza i sposoby jej osiągania stała się, obok człowieka, przedmiotem jego zainteresowania.

• Wierzył w możliwość znalezienia prawdy obowiązującej powszechnie (nie był relatywistą, wierzył w wiedzę obiektywną) - miał jej intuicyjne przeczucie (skoro każdy wie, że sprawiedliwość jest dobra, to musi być obiektywna wiedza o sprawiedliwości itd.).

• Mówił „Wiem, że nic nie wiem”, co świadczy o jego wiedzy psychologicznej o sobie samym (dostrzegał swoją niewiedzę) i o jego wiedzy epistemologicznej, gdyż znał pojęcie wiedzy i kryterium jej rozpoznawania (inaczej nie mógłby wiedzieć, że nic nie wie)

• Wynalazł i praktycznie stosował metodę dyskusji, współpracy umysłowej („Dialog sokratejski”) - był przy tym wirtuozem, a nie teoretykiem owej metody.

• Dwie części jego metody dyskusji to: negatywna (elenktyczna) - usuwanie fałszywych poglądów i pozytywna (maieutyczna) - zdobywanie prawdziwych poglądów.

• Sokrates miał praktyczne powody szukania stałej i obowiązującej metody pozwalającej odkryć wiedzę w postaci pojęć ogólnych (jego zdaniem pojęcia ogólne = wiedza prawdziwa = cnota = cel życia człowieka).

• Wynik jego poszukiwań przekroczył jednak praktyczne zastosowania etyczne, stał się teoretycznie ważny.

• Jego logiczne metody indukcji i definicji zostały wykorzystane powszechnie (uczniowie Sokratesa).

SOKRATES A SOFIŚCI, SOKRATYZM, UCZNIOWIE SOKRATESA

SOFIŚCI	SOKRATES
zajmowali się wyrazami i ich znaczeniem (pojęciami)
- chodziło im o język	- chodziło mu o rzecz, której język daje tylko nazwę
- erudyci, zbierający jak najwięcej encyklopedycznych wiadomości	- logik, poszukujący jednej ogólnej formuły
- materialne i doraźne korzyści z poznania języka i jego pojęć (sukcesy)	- duchowe i trwałe korzyści z odkrycia konkretnego pojęcia etycznego (przemiana moralna)
- prawda jest względna i umowna, skuteczne działanie wymaga dopasowania do niego odpowiednich pojęć	- prawda jest jedyna i obiektywna, tylko jej poznanie w formie zdefiniowanych pojęć umożliwia skuteczne działanie (w sensie: poprawę moralną ludzi)
utylitaryści, relatywiści	moralista, wierzył w wiedzę powszechną i bezwzględną

Cynicy

ANTYSTENES Z ATEN (IV p.n.e.) I CYNICYZM (teoria etyczna)

• założyciel szkoły cyników

• uczeń Gorgiasza (sofista), potem Sokratesa, wrogi w stosunku do Platona

• przedstawiciel proletariatu, syn ojca Ateńczyka i matki niewolnicy z Trancji, żył w trudnej sytuacji materialnej (nie mógł tej sytuacji zmienić, więc być może jego filozofia miała być rozwiązaniem - uczynić z ubóstwa cnotę)

• płodny pisarz, dobry styl (pisma nie zachowały się)

• swoją szkołę otworzył po śmierci Sokratesa - mieściła się w gimnazjum na placu Cynosarges

• nazwa szkoły „cynicy” wywodzić się może od:

• nazwy placu, na którym znajdowała się szkoła (pierwotnie)

• przymiotnika „psi” (potem): cynicy nazywani byli "psimi uczniami", gdyż w swoim życiu podkreślali zwierzęcą naturę i uznali ją za regułę życia (tym samym zbędne okazywały się wszelkie zbytki jako narzucone przez konwenanse społeczne), potem od przymiotnika kynikos (tj. psi ) nazywano ich cynikami (mawiano, że „cynik jak pies czujny jest w stróżowaniu siebie, jak pies nie krepuje się otoczenia, jak pies proste i nieliczne ma potrzeby”)

FILOZOFIA - ZAŁOŻENIA

Postępowanie - cnota to rzecz najważniejsza w życiu, ważniejsza od wszystkich innych (jak Sokrates), ważniejsza nawet od wiedzy (różnica w stosunku do Sokratesa)

-> moralizm (celem życia jest cnota, dająca szczęście)

Poznanie - możliwe jest tylko poznanie zmysłowe, domysł połączony z wytłumaczeniem (jak sofiści), nie możliwe jest poznanie pojęciowe, rozumowe (różnica w stosunku do Platona, Arystotelesa)

-> sensualizm (poznajemy zmysłami), relatywizm (poznanie jest względne)

Świat jest materialny, składa się z konkretnych materialnych rzeczy, które można tylko opisywać, a

nie definiować (różnica w stosunku do Platona, powrót do poglądów najprostszych)

-> materializm (świat jest materialny)

ETYKA

SZKOŁA CYNICKA [istniała do VI w] I CYNIZM (praktyka)

DIOGENES Z SYNOPY (zm. 323 p.n.e.)

• uczeń Antystynesa, wprowadził w życie jego zasady teoretyczne

• Diogenes słynął z tego, że mieszkał w beczce i lubił wygrzewać się na słońcu, leżąc pod tym godnym cynika domem. Podobno zastał go kiedyś w takiej sytuacji Aleksander Macedoński, który wdał się w nim rozmowę, na zakończenie której pozwolił filozofowi prosić o jakąkolwiek łaskę. „Nie zasłaniaj mi słońca, więcej niczego nie pragnę” - brzmiała odpowiedź Diogenesa.

• "Gdy raz zobaczył dzieciątko, które piło wodę z ręki, wyrzucił z torby kubek mówiąc: Dziecko prześcignęło mnie w sztuce ograniczania potrzeb życiowych."Diogenes z Synopy, postanowił wprowadzić w czyn myśli swojego mistrza. Swoim życiem chciał ukazać, że człowiek zawsze dysponuje tym, co konieczne do szczęścia, byleby tylko zdał sobie sprawę, czego naprawdę potrzebuje natura.

• uważał, że celem życia moralnego jest "harmonia duszy" (za Sokratesem), a "zdrowie duszy" wymaga kondycji fizycznej (fundamentem są potrzeby bytu zwierzęcego) - znajomość wiedzy i kultury nie jest potrzebna do zdrowia duchowego, a droga do „harmonii duszy” (ćwiczenia)to: pogarda dla wszelkiej przyjemności (wszelka przyjemność prowadzi do niewoli i zagraża autarkii (samowystarczalności) i apatii (obojętności), których mędrzec pragnie najbardziej)

• uważał, że ważniejszym od doktryn i rozumowania jest konkretny sposób życia (okazywał całkowitą szczerość zarówno w mowie jak i czynie, posuniętą często do granic bezczelności, czym wprowadzał otoczenie w zażenowanie)

• wyprowadził z cynizmu Antystenesa skrajne konsekwencje - zanegował społeczeństwo i jego struktury (wynik konwencji - nieistotne), także małżeństwo (przyjemność, czyli zło), zaproponował zniesienie klas społecznych, był zwolennikiem wspólnych żon i dzieci oraz wolnej miłości, a w dziedzinie politycznej deklarował się obywatelem świata (kosmopolita); taki stosunek do życia określa się jako „cyniczny”

KRATES Z TEB (razem z żoną i rodziną)

• uczeń Diogenesa, dobrowolnie porzucił majątek i stanowisko, zaczął żyć zgodnie z teorią cynicką

• Obaj prowadzili styl życia dobrowolnych proletariuszy i abnegatów, bez majątku, obrażając opinię publiczną i drwiąc z nią, pisemnie zwalczając cywilizację -> stąd określenie „cynizm” dla poglądów naigrywających się z opinii, kultury i powszechnie cenionych dóbr, w przeciwieństwie do „cynicyzmu” pierwotnego

ETYKA

WPŁYW CYNIKÓW

• Poglądy cyników w pewnym stopniu przejęli stoicy.

• Wpłynęły na późnostarożytne pojęcie filozofa (ubogi, a szczęśliwy)

• Były też zgodne ze wczesnych chrześcijaństwem

PODSUMOWANIE

Cyrenaicy

ARYSTYP Z CYRENY (IV p.n.e., okres Platona)

• założyciel szkoły cyrenejskiej, obok niego jego córka, wnuczka Arystypa i wnuk - Arystyp Młodszy

• znał poglądy Protagorasa (sofista), potem był uczniem Sokratesa

• prowadził wędrowny tryb życia, podobny sofistom, brał opłaty za naukę (dlatego określano go jako „sofista”) - uzasadniał to faktem, iż przyjemności, będące celem życia, kosztują (hedonizm)

• pochodził z bogatej Cyreny, żył dostatnio, w przeciwieństwie do Antystynesa i cyników

FILOZOFIA - ZAŁOŻENIA

Poznanie - od wiedzy i teorii ważniejsza jest praktyka (jak sofiści, cynicy), wiedzy pojęciowej nie sposób zdobyć (różnica w stosunku do Sokratesa, Platona), jedyna dostępna wiedza to wiedza dostarczana przez zmysły, a poznawany przedmiot to własne stany zmysłowe.

-> sensualizm (wiedza jest zmysłowa), relatywizm (wiedza zależy od zmysłów), subiektywizm (wiedza dotyczy stanów poznającego, a nie zewnętrznego świata)

Postępowanie - należy wybierać przyjemność jako jedyne dobro (różnica w stosunku do Sokratesa - u niego cnota jako jedyne dobro dawała przyjemność, a nie przyjemność była jedynym dobrem)

-> hedonizm

ETYKA

INNE

SZKOŁA CYRENAJSKA I ZMIANY W ETYCE

• Teodoros (Ateista):

• prawdziwym dobrem i celem jest stała radość (nie chwilowa), a złem stały smutek (nie chwilowa przykrość), należy dążyć do stałej radości; obok cielesnych, istnieją odrębne przyjemności duchowe

• Hegezjasz (Nawołujący do Śmierci):

• prawdziwym dobrem i celem jest brak trosk i smutków (cel negatywny), brak przykrości, których źródłem jest stan posiadania, należy wyrzec się wszystkich dóbr materialnych, zobojętnieć wobec życia i śmierci [pogląd zbliżony do cyników, nawoływanie do śmierci]

• Annikieris:

• dobrem i celem są przyjemności wyższe, gdyż przyjemność nie jest czymś jednym (przyjemności różnią się od siebie jakościowo i nie wszystkie są na równi warte zabiegania o nie), należy zabiegać o przyjemności wyższe (przyjaźń, miłość, ojczyzna)

WPŁYW CYRENAIKÓW

• ich poglądy przejęła szkoła Epikura (epikurejczycy), tak jak cyników - stoicy

PODSUMOWANIE

Szkoła megarejska (erystyczna)

EUKLIDES (435 - 365 p.n.e., prawdopodobnie)

• założył szkołę w Megarze,

• próbował stworzyć pierwsza syntezę etyki Sokratesa i ontologii eleatów

• odrzucał wnioskowanie przez analogię (jak eleaci, w przeciwieństwie do Sokratesa)

• zamierzał erystyką dostarczyć filozofii Sokratesa tych podstaw ontologicznych, których jej brakowało (próbował tego, czego na innej zasadzie dokonał Platon, dostarczając Sokratesowi podstaw metafizycznych. Euklidesowi się nie udało bo szukał w minionej filozofii phisis, której Sokrates celowo się wyrzekł)

• Megarejczycy wiele miejsca poświęcali erystyce i dialektyce- była to metoda pochodząca od Zenona polegająca na zbijaniu konkluzji przeciwnika i sprowadzaniu jej do absurdu, ale cel przyświecał im etyczny-oczyszczenia przeciwnika z ciemności błędu, od namiętności i cierpienia i podniesienia go do oglądu prawdziwego Dobra, które jest najwyższym poznaniem, cnotą i koniecznym źródłem szczęścia.

POGLĄDY FILOZOFICZNE

• byt = jedyny, nieruchomy, tożsamy z samym sobą = dobro (połączenie sokratejskiego dobra z eleackim bytem)

• niebytu nie ma, więc zła nie ma (zło to przeciwieństwo dobra, czyli bytu, musiałoby być niebytem, a niebytu nie ma), zło to tylko nieznajomość dobra (połączenie poglądu na niebyt u eleatów i zła jako niewiedzy u Sokratesa)

• dobro jest jedno, choć nazywane wieloma imionami - mądrość, bóg, rozum

Fedon i szkoła w Elidzie

• Fedon dostał się do niewoli z rodu arystokratycznego, był odźwiernym w domu publicznym aż Alkibiades za namowa Sokratesa nie wykupił go z niewoli.

• Wsród sokratyków mniejszych najmniej oryginalny.

• Rozwijał koncepcję, że nic nie potrafi oprzeć się rozumowi, gdyż jest on w stanie panować nad najbardziej buntowniczymi charakterami. Zopyros- bohater jego dialogu z rysów twarzy określa charakter moralny ludzi, a samego Sokratesa uznaje za rozpustnego, Sokrates przyznaje mu rację, że takim właśnie był nim przemienił go jego logos.

• Fedon utrzymywał, że nie ma niczego, czego nie mogłaby uleczyć filozofia.

Platon

PLATON (427 - 347 p.n.e.)

• życiorys:

• Ateńczyk, żyjący w okresie rozkwitu Aten (Perykles, rozwój sztuki i nauk szczegółowych, demokracja i zamieszki wewnętrzne między państwami związku ateńskiego)

• pochodził ze znakomitego rodu (wysoka kultura, staranne wychowanie umysłowe i fizyczne),

• nie założył rodziny, poświęcając się pracy naukowej i nauczycielskiej, żył w dostatku

• wierny uczeń Sokratesa, po jego skazaniu i śmierci wyjechał z Aten na dwanaście lat (podobno Egipt, Włochy i in.)

• po powrocie stworzył szkołę w gaju Akademosa - Akademię

• nie popierał sytuacji politycznej Grecji, był przeciwny demokracji jako rządom motłochu, stworzył koncepcję państwa idealnego i chciał ją wcielać w życie w Syrakuzach (Sycylia - okres Dionysiosa i Diona), ale nie udało mu się

• zostawił wiele pism, pisanych w formie dialogów (mają żywotność mowy, którą Platon wysoko cenił), w których on sam nie wypowiada się (są trudności z oddzieleniem jego poglądów), które nie tworzą cyklu, ale które w późniejszych epokach podzielono na:

• wczesnego okresu - sokratyczne (określanie pojęć etycznych, enklektyka - ukazywanie poglądów błędnych, zbijanie cudzego rozumowania bez ukazywania własnego, brak teorii idei) - Eutyfron, Laches, Charmides, I ks. Rzeczypospolitej, Protagoras, Gorgiasz, Obrona Sokratesa

• średniego okresu - konstrukcyjne (budowa pozytywnych teorii łączących się w system, dualistyczne sformułowanie nauki o ideach, bogate artystycznie, mistyczny orfizm) - Fajdros, Fedon, Uczta, II - X ks. Rzeczypospolitej, Teajet

• późnego okresu - dialektyczne (brak dualistycznej nauki o ideach, forma mało artystyczna, język wyszukany, brak Sokratesa w dialogach) - Parmenides, Sofista, Polityk, Fileb, Timaios (Tymeusz), Krycjasz, Prawa

• filozofia:

• na jego filozofię wpłynął Hieraklit (zmienność zjawisk), eleaci (byt niezmienn), Anaksagoras (duchowy pierwiastek świata), sekty mistyczne (orfizm i nieśmiertelność duszy),

• brak porozumienia i krytyka relatywizmu (sofiści i Protagoras) i materializmu (Demokryt)

• stworzył pierwszą syntezę filozofii okresu humanistycznego (wcześniej - synteza filozofii okresu przyrodniczego u Demokryta), w jego systemie widać duże znaczenie matematyki i etyki

• jego filozofia zmieniała się:

• najpierw sokratyk (zajęty pojęciami etycznymi i przekonany o istnieniu niezawodnej wiedzy pojęciowej) [sokratyzm - określenia pojęć etycznych, polemika z sofistami i erystami]

• przejście do teorii poznania i działania, potem stworzenie teorii bytu [teoria wiecznych idei, nauka o duszy nieśmiertelnej - spirytualizm, idealizm], wpływ Anaksagorasa i Pitagorejczyków

• zmiana stylu, rezygnacja z dualizmuw teorii idei, próby praktycznego stosowania idealizmu [filozofia przyrody, filozofia państwa]

NAUKA O IDEACH (CZĘŚĆ ONTOLOGII)

NAUKA O DUSZY (CZĘŚĆ ONTOLOGII)

ŚWIAT - KOSMOLOGIA (CZĘŚĆ ONTOLOGII)

EPISTEMOLOGIA

ETYKA

KONCEPCJA PAŃSTWA IDEALNEGO (WYNIKAŁA Z IDEALIZMU PLATONA) --> [Author:a]

Państwo ma być skonstruowane na wzór duszy: 3 stany (= 3 części duszy) i 3 cnoty:

ESTETYKA (CZĘŚĆ AKSJOLOGII)

NAUKA O PAŃSTWIE

w

DUSZA	PORÓWNANIE	CNOTA	STAN SPOŁECZNY	ROLA W PAŃSTWIE
rozumna (właściwa tylko człowiekowi)	woźnica	mądrość	rządcy (filozofowie)	stanowienie praw
pożądliwa (zwierzęca)	koń dobry	męstwo, odwaga	strażnicy	utrzymywanie ładu
popędliwa (roślinna)	koń zły, narowisty	umiarkowanie, sprawność	żywiciele (kupcy, rzemieślnicy)	zapewnianie dóbr materialnych koniecznych do życia
oznacza ład i harmonię duszy, wynik postępowania cnotliwego		sprawiedliwość		oznacza ład i harmonię, wynik współdziałania stanów

PODSUMOWANIE

WPŁYW PLATONA

• w swoich czasach, poza swoimi uczniami i szkołą, nie był popularny

• opozycja: szkoła megarejska (obok cyników i cyrenaików) i Antystenes (cynicy - sensualizm, relatywizm w epistemologii; materializm w ontologii; obojętność w etyce), Arystoteles - idee są fikcjami, poza tym fikcje te są bezużyteczne

• w okresie schyłku starożytności zdobył uznanie obok filozofii chrześcijańskiej, rozwinął się neoplatonizm

• późniejsza filozofia, nauka i nawet potoczne przekonania w różnym stopniu opierają się na poglądach Platona (nie zawsze świadomie) - jego koncepcja była złożona, dopuszcza różnorodne interpretacje

SZKOŁA PLATONA

„Akademia” (istniała do 529 r.n.e.)

• prototyp starożytnych szkół filozoficznych, założona przez Platona w gaju Akademosa, której przewodził 40 lat;

• był to typ „instytutu współpracy naukowej” (uczniowie i uczeni), pod względem prawnym - związek religijny

• cele za czasów Platona: naukowe (filozofia, ćwiczenia w metodzie dialektycznej, praca nad matematyką) i etyczne (służyć idei dobra)

• faza I (IV/III p.n.e.): Speuzyp, Ksenokrates: koncentracja na metafizyce liczb (nasilenie pitagoreizmu); Polemon: nacisk na sprawy etyczne i zbliżenie do cyników

• faza II (III/II p.n.e.) - średnia Akademia: Arkezylaos, Karneades - ważny sceptycyzm

• faza ostatnia (II p.n.e./ VI n.e.): Filon: eklektyzm (łączenie dotychczasowych nurtów), potem - neoplatonizm i doktryny religijno - filozoficzne

Arystoteles

ARTSTOTELES (384 - 322 p.n.e.)

• życiorys:

• urodził się na Półwyspie Trackim, w rodzinie nadwornego lekarza króla macedońskiego (ojciec - Nikomach), skąd wyniósł empiryczne podejście do rzeczywistości

• w 367 wyjechał do Aten i wstąpił do Akademii, gdzie spędził 20 lat (uczeń, potem badacz), skąd wyniósł idealizm

• po śmierci Platona podróżował, potem został wezwany do Macedonii, aby zostać nauczycielem Aleksandra Macedońskiego i uczył go do objęcia przez Aleksandra władzy 342 roku, pozostał w Macedonii i mieszkał w Stagirze

• opuścił Macedonię, gdy Aleksander rozpoczął podboje azjatyckie, sprzeniewierzając się ideom panhelleńskim

• powrócił do Aten i otworzył swoją szkołę - Likeion, szkoła perypatetycka (rozumowano chodząc), której przewodził przez 12 lat oddając się pracy nauczycielskiej: szkoła prowadziła badania humanistyczne i przyrodoznawcze (wszechstronność, planowość, empiryzm z racjonalizmem)

• po śmierci Aleksandra i ruchach antymacedońskich w Atenach wyjechał do Chalkis, gdzie zmarł

• pisma:

• dla szerokiego ogółu, dialogi (Eudemos, Protreptyk, O filozofii itp.- nawiązywały do Platona, z okresu Akademii) - prawie nie zachowały się;

• materiały naukowe (historyczne, literackie i przyrodnicze - okres Assos i Stagiry oraz Likeionu) - nie przechowało się prawie nic;

• opracowania naukowe do użytku szkoły (logiczne - teorie wnioskowania i dowodzenia, np. Analityki, Topika, Kategorie, O zdaniu; przyrodnicze - fizyka, historia naturalna, psychologia, np. Fizyka, O niebie, O stawaniu się i ginięciu, Meteorologika, Historia naturalna zwierząt, O ruchach zwierząt, O duszy; Metafizyka - o bycie, „pierwsza filozofia”, pisma różne, zebrane jako całość, praktyczne - etyka i polityka, np. Etyka eudamejska, Etyka nikomachejska, Etyka wielka, Polityka; poetyczne - Poetyka) - przechowały się

• w filozofii:

• unikał jednostronności (materializmu i idealizmu, sensualizmu i racjonalizmu), stworzył kompromisowy system

• punktem wyjścia rozważań Arystotelesa była biologia (byt - żywe jednostki), podobnie jak matematyka u Platona (byt - coś idealnego, pojęcie)

• na jego filozofię wpłynął Platon (budował rozwinięte teorie, wykorzystując zasady Platona i jego pojęcia), szkoły lekarskie (empiryzm, realizm)

• rozwój jego filozofii:

• teoria idei (byt samoistny i wieczny, nieśmiertelność duszy, cele transcendentne) - idealizm, potem doktryna teologiczna (transcendentny Bóg, transcendentny rozum), teologiczne przyrodoznawstwo i etyka - teologizm,

• empiryzm (biologia, socjologia, historia, psychologia, przyrodoznawstwo) - mechanicyzm, materializm

• okres obojętny filozofii

PODZIAŁ FILOZOFII ARYSTOTELESA

LOGIKA - DZIEDZINA PRZYGOTOWAWCZA FILOZOFII I INNYCH NAUK

LOGIKA WIEDZY I PSYCHOLOGIA POZNANIA (ZAMIAST EPISTEMOLOGII)

I. FILOZOFIA TEORETYCZNA

SUBSTANCJA

FILOZOFIA PRZYRODY

ABSOLUT - TEOLOGIA

ŚWIAT - KOSMOLOGIA JAKO TEOLOGIA STOSOWANA

DUSZA (PSYCHOLOGIA)

II. FILOZOFIA PRAKTYCZNA

ETYKA

ESTETYKA

TEORIA PAŃSTWA

PODSUMOWANIE

WPŁYW

• synteza krańcowych poglądów (zwłaszcza Platon i pitagorejczycy kontra Demokryt)

• nowy podział filozofii (logia + filozofia teoretyczna, w tym „filozofia pierwsza” + filozofia praktyczna)

• nowe pojęcia (forma, materia, energia, potencja, istota rzeczy, Bóg jako pierwsza przyczyna, dusza jako forma ciała organicznego, rozum czynny i bierny itp., 4 przyczyny bytu - formalna, materialna, sprawcza, celowa)

• opozycja - dopiero od XV w.n.e. (filozofia Arystotelesa stała się filozofią panującą): Renesans, filozofia nowożytna (kontra formalizm, werbalizm, szerzenie fikcji, finalizm, dogmatyzm w pojęciu ruchu, geocentryzm w astronomii, dzielenie przyrody na ziemską i niebiańską; zamaskowane konsekwencje i wieloznaczności)

NASTĘPCY - SZKOŁA PERYPATETYCKA I KOMENTATORZY

• początkowo koncentracja głównie na nauce i badaniach szczegółowych, a nie na filozofii: Teofrast (362 - 287) - botanika, dzieje filozofii; Eudem z Rodosu - historyk matematyki; Arystoksen z Tarentu - muzyka, Dicearch z Messen - geografia, historia kultury i polityki; rozwój idealistycznych lub realistycznych pierwiastków filozoficznego systemu Arystotelesa: Eudem -transcendencja Boga i rozumu (części duszy); Teofrast, Straton - nie istnieją przedmioty niematerialne i transcendentne, nie ma form bez materii, nie ma Boga poza przyrodą ani rozumu poza postrzeganiem

• potem (od I p.n.e.)- komentowanie pism mistrza (wczesnych - późne nie były znane), dwa kierunki: naturalizm (Aleksander z Afrodyzji II n.e. - rozum bierny to forma ciała, a forma nie może istnieć w oderwaniu od materii, rozum ginie w raz z ciałem, nie ma rozumu czynnego, nie ma nieśmiertelności duszy) i idealizm (Temistius IV n.e. - rozum bierny to samoistna substancja, niezależna od materii, jest nieśmiertelny jak rozum czynny, rozum jako całość jest nieśmierelny)

• chrześcijanstwo - oparło się na późnych pismach Arystotelesa (dopiero co odnalezionych): logika, dogmatyzm i racjonalizm - rozwój scholastyki (św. Tomasz z Akwinu)

Tamże, s. 52.

Imaga ss. 1, 03-05-10

Tatarkiewicz - Historia filozofii - opracowanie

Teoria miłości z Tatarkiewicza

IDEA DOBRA (najwyższa idea, doskonałość):

• najwyższy i transcendentny cel życia człowieka (duszy),

• cel państwa, które jest nadrzędne wobec człowieka (państwo powinno dążyć do doskonałości i zapewnić doskonałość swoim obywatelom)

-> człowiek zbliża się do idei dobra poprzez życie w sprawiedliwym państwie (sam nie jest samowystarczalny, potrzebuje państwa)

ŻYWICIELE (kupcy, rzemieślnicy - dostarczanie dóbr materialnych koniecznych dla ciała)

STRAŻNICY (strzeżenie praw, pilnowanie porządku wewnątrz i poza)

POZNANIE I WIEDZA - PODSUMOWANIE (LOGIKA + PSYCHOLOGIA)

Rozum poznaje to, co ogólne, na bazie materiału dostarczonego przez zmysły! -> sensualizm + racjonalizm

Poznanie jest bierne (dotyczy przedmiotów będących poza umysłem, trzeba je najpierw odebrać, nie ma pojęć wrodzonych), nie ma w nim udziału czynnik mistyczny (żadne natchnienie nie zastąpi doświadczenia. -> bierność, brak mistycyzmu

U podłoża poznania leżą przesłanki pierwsze (dogmaty) - sądy, nie wymagające dowodu i pojęcia ogólne, nie wymagające definicji, które przyjmuje się ufając rozumowi i zmysłom -> dogmatyzm

WIEDZA

składa się z pojęć powiązanych definicjami i sądów powiązanych dowodami, to system zamknięty.

POZNANIE (ZDOBYWANIE I WYKŁADANIE WIEDZY)

W naturze rzeczy leży, iż szczegół wynika z ogółu. To rzeczowy porządek prawd

-> SYLOGIZM (struktura wiedzy osiągniętej, metoda wykładania zdobytej prawdy)

W naturze umysłu leży, iż przez znajomość szczegółów dochodzi do ogółu. To psychologiczny porządek prawd.

-> INDUKCJA (struktura wiedzy rozwijającej się, metoda zdobywania prawdy)

POZNANIE ZMYSŁOWE - PSYCHOLOGIA POZNANIA, DOCHODZENIA DO WIEDZY

Rozum to „czysta tablica” (brak wiedzy wrodzonej).

Poznanie rozpoczyna się od postrzeżeń, poprzez stopniową abstrakcję rozum wyodrębnia się czynniki ogólne i dochodzi do pojęć (indukcja), którymi operuje rozum (dowodzenie - sylogizm)

CZĘŚĆ POŻĄDLIWA

- miarkowanie

POJĘCIA I SĄDY - LOGIKA WYKŁADANIA WIEDZY ZDOBYTEJ, STRUKTURA WIEDZY

Pojęcia: jednostka logiczna, określona przez definicję

Definicja: zbiór cech określających dane pojęcie (cechy ogólne wspólne dla jednostkowych rzeczy)

Sąd: zespół pojęć, subsumpcja pojęć [podporządkowanie mniej ogólnego bardziej ogólnemu, np. Sokrates jest człowiekiem - pojęcie „człowiek” jest bardziej ogólne od „Sokrates”]

podmiot (mniej ogólne pojęcie) jest orzeczeniem (bardziej ogólne pojęcie)

Dowód: zespół sądów, wnioskowanie z sądów prawdziwych, sylogizm [wnioskowanie z dwóch prawdziwych sądów mających za podmiot jedno pojęcie, np. jeśli Sokrates jest człowiekiem, a człowiek jest śmiertelnikiem, to Sokrates jest śmiertelnikim], pozwala na uzyskiwanie sądów prawdziwych z sądów prawdziwych

jeśli a jest b, a b jest c, to a jest c

POJĘCIA I SĄDY - CECHY

Pojęcia (podstawą - definicja)

• tworzą hierarchię od najmniej do najbardziej ogólnych pojęć , pojęcia mniej ogólne są definiowane przez bardziej ogólne, pojęcia są powiązane definicjami

• pojęcie mniej ogólne jest definiowane przez pojęcie ogólniejsze

• na szczycie pojęć są pojęcia ogólne nie mające i nie potrzebujące definicji, przy których kończy się definiowanie - są podstawą wszelkiej definicji

• definiuje się przez uogólnianie

Sądy (podstawą - dowody):

• tworzą hierarchię następstw i racji, racje są zawsze sądami bardziej ogólnymi od następstw, sądy są powiązane dowodami

• uzasadnieniem sądu mniej ogólnego (następstwa) jest sąd ogólniejszy (racja)

• na szczycie sądów są sądy najogólniejsze, stanowiące rację dla wszystkich sądów niższych (następstw - sądów mniej ogólnych), przy których kończy się dowodzenie - są zasadą wszelkiego dowodzenia

• dowodzenie odbywa się wg ogólnych zasad dowodzenia, np. zasady sprzeczności, zasady tożsamości

Z ogółu wynika szczegół, taka jest natura rzeczy!

IDEALIZM (istnieją pierwiastki idealne obok realnych, pierwiastki stałe obok zmiennych, pierwiastki duchowe obok cielesnych - idee to bądź drugi byt obok materii, bądź jedyny byt właściwy, bądź wzór dla bytu materialnego)

ONTOLOGIA: istnieją idee (byty idealne), od których zależą rzeczy (byty materialne) [IDEALIZM]

KOSMOLOGIA (część ontologii): świat materialny to tylko odbicie świata idealnego w materii, przez to jest gorszy od świata idealnego; świat jest harmonijny i uporządkowany, jest rozumny i celowy; świat ma cel idealny (przyczyna celowa: idea dobra), boską przyczynę (przyczyna sprawcza : Demiurg) i jest materialny (przyczyna materialna: niedoskonała materia) [FINALIZM - świat ma cel]

PSYCHOLOGIA (CZĘŚĆ ONTOLOGII): istnieje dusza (byt idealny), niezależna od ciała, od której ciało jest zależne i gorsze, która jest czynnikiem życia (ruchu), poznania i jest istotą człowieka (jest nieśmiertelna i dąży do idei dobra) [SPIRYTUALIZM - istnieje dusza]

TEORIA POZNANIA (CZĘŚĆ EPISTEMOLOGII): istnieje wrodzona, niedoświadczalna wiedza rozumowa, którą można odkryć, od której wiedza zmysłowa jest gorsza i musi być jej podporządkowana (stopnie poznania: wiedza zmysłowa -> wiedza rozumowa: intelektualna i intuicyjna)

METODOLOGIA: metodą dochodzenia do prawdy jest metoda dialektyczna, metoda empiryczna jest gorsza i musi być jej podporządkowana; dialektyka opiera się na rozumowych przesłankach, na podstawie których wyciąga się wnioski posługując pewnymi metodami rozumowania [PODSTAWY LOGIKI]

ETYKA (CZĘŚĆ AKSJOLOGII): celem człowieka są dobra idealne, dobra realne to tylko droga do celu (miłość do dóbr materialnych, potem do dóbr duchowych, ostatecznie do dóbr idealnych) [MORALIZM?]

TEORIA PAŃSTWA: państwo jest dobrem wyższym w stosunku do jednostki, dąży do celu idealnego i pozwala ludziom żyjącym zgodnie z naturą na jego osiągnięcie; jednostka ma być podporządkowana państwu, którego cechą jest stałość i powszechność, stanowość, rządy mądrych, własność wspólna, ascetyzm

2a. Metafizyka - nauka o bycie jednostkowym

Sztuka - z jednej strony coś mistycznego (wieszczbiarstwo, źródło najgłębszego poznania), z drugiej - zwykła umiejętność polegająca na naśladowaniu (coś gorszego od natury, którą naśladuje)

-> sprzeczne poglądy Platona wynikał z faktu, iż sam był artystą (poetą) i widział w sztuce działalność pod wpływem boskiego natchnienia, pozwalającą na poznanie prawd i coś boskiego („boski szał”); z drugiej podzielał częściowo greckie przekonanie o tym, iż sztuka jest zwykłą umiejętnością, a artysta - rzemieślnikiem i tylko naśladuje rzeczywistość, nie dorównując jej

CZĘŚĆ POPĘDLIWA

- męstwo

IDEA DOBRA

Idea dobra - warunkuje istnienie wszystkich idei, choć sama jest poza istnieniem, jest początkiem (zasadą) świata i ostatecznym celem, do którego dąży świat,

Takie rozumienie idei dobra odbiło się na bardzo na myśli filozoficznej - pojawiło się pojęcie bytu ponad istnieniem.

TEORIA MIŁOŚCI (ETYCZNA I PSYCHOLOGICZNA)

Miłość - dążenie duszy do osiągnięcia i wiecznego posiadania dobra, do osiągnięcia idei dobra.

• Jej pierwszy przedmiot to dobra realne (np. piękne ciała),

• potem piękno duchowe (np. myśli i czyny, piękne twory dusz, czyli dobra duchowe, które wydają się ważniejsze od dóbr realnych),

• ostatecznie idee i piękno wieczne (idee/ pojęcia ogólne, które wyodrębniają się poznaniu jako cecha wspólna dóbr realnych i piękna duchowego).

w etyce - ustalenie najwyższego celu: dobro idealne (bezwzględne, wieczne), osiągalne poprzez cele realne (skończone, doczesne, względne)

w psychologii - opis ludzkich dążeń: dusza posiada pociąg do rzeczy skończonych, jak i wiecznych, człowiek nie jest ani egoistą (cel - szczęście) i hedonistą (cel - przyjemność), ani wyłącznie idealistą (cel - transcendentna idea dobra)

DOBRA REALNE I IDEALNE A CEL CZŁOWIEKA

Dobra dzielimy na idealne i realne.

W wąskim rozumieniu: prawdziwe dobra to tylko dobra idealne, dobra realne nie są potrzebne i należy się ich wyzbyć.

W szerszym rozumieniu: dobra stanowią hierarchię, dobra realne są początkiem i szczeblem do osiągnięcia dóbr idealnych, najwyższym dobrem jest dobro idealne - idea dobra.

Cel człowieka: dążenie do osiągnięcia idei dobra (jedyny transcendentny cel działania człowieka, nieosiągalny w życiu cielesnym) poprzez miłość do dóbr realnych i piękna duchowego.

? Do osiągnięcia idei dobra (cnoty) trzeba cnotliwego życia - mądrości, męstwa, umiaru i sprawiedliwości (cnót).

DWA ROZUMIENIA FILOZOFII U PLATONA

1. najracjonalniejsza z nauk, poznająca prawdę rozumem (dialektyka, korzystająca wyłącznie z rozumu i jego metod poznania, pozwala na zrozumienie idei),

2. jako nauka irracjonalna, poznająca prawdę korzystając obok rozumu z intuicji, wiary, mitu, przenośni, irracjonalnego popędu duszy do prawdy (pozwala zrozumieć irracjonalną materię, pojąć najwyższą ideę dobra, niedostępne rozumowi), ma dokonać ponadto przewrotu w duszy i zbliżyć ją do dobra

METODY NAUKOWE, TEORIA NAUKI, RODZAJE NAUK

Rodzaje metod: metody empiryczne - służą do badania rzeczy materialnych; metody aprioryczne - służą do badania idei.

Nauka - wiedza o tym, co istnieje wiecznie, to poznanie najdoskonalsze dotyczące idei, musi więc korzystać tylko z metod apriorycznych, ograniczyć się do czysto racjonalnych dociekań. Obserwacja nie jest metodą naukową.

Dziedziny nauk (badają niezmienne związki, mają charakter pojęciowy):

1. matematyka: najniższa - nawiązuje do obserwacji i posługuje się myśleniem obrazowym, opiera się na dogmatycznych założeniach,

2. dialektyka (rozumiana jako metoda dialektyczna i jako filozofia): nauka czysta - oparta na czystym, bezobrazowym myśleniu, dochodzi do prawdy poprzez zestawianie pojęć i twierdzeń (analizę i syntezę), szuka racji dla własnych założeń aż do skutku (dedukcja i redukcja);

Dialektyka:

a) jako metoda: u jej podłoża leżą twierdzenia najbardziej przekonujące dla rozumu; ich zestawianie służy do badania idei, ale i do wyjaśniania zjawisk (wyjaśnienie zjawiska odbywa się przez ustalenie ich logicznej zależności, a nie znalezienie ich przyczyn/ celów - prawdą jest to, co zgodne z przyjętymi u podłoża twierdzeniami, nieprawdą to, co z nimi niezgodne)

[...logika - narodziła się z dialektyki]

b) jako filozofia: nie korzystając z metod empirycznych, prowadzi do twierdzeń dotyczących idei, bytu prawdziwego -> filozofia ma swój przedmiot (idee), metodę (dialektykę), jest najdoskonalszą z nauk

STOPNIE POZNANIA

Prawdziwe poznanie musi dotyczyć bytu i być niezawodne.

W wąskim rozumieniu: prawdziwe poznanie to tylko poznanie rozumowe, racjonalne poznanie idei, poznanie zmysłowe jest tylko domysłem.

W szerokim rozumieniu: prawdziwe poznanie odbywa się stopniowo, poszczególne rodzaje poznania tworzą hierarchię - od najniższego, do najwyższego:

1. poznanie zmysłowe/ doksalne (postrzeżenia) [porównanie do cieni na ścianach jaskini i echa]

2. poznanie rozumowe (myślą) dyskursywne/ dianoetyczne- dochodzenie do prawdy pośrednio, przez rozumowanie, wnioskowanie z postrzeżeń [porównanie do zamazanych obrazów, widzianych pod światło z jaskini]

3. poznanie rozumowe (myślą) intuicyjne/ noetyczne - dochodzenie do prawdy bezpośrednio, akt samowiedzy [porównanie do widoku samego światła i świata poza jaskinią]

CZYM JEST POZNANIE?

Wcześniej: Poznanie odbywa się przez postrzeganie, a postrzeganie polega na zetknięciu się zmysłów z rzeczą.

Dwa rodzaje poznania (odpowiadające dwóm rodzajom bytu) i dwa rodzaje wiedzy:

1. rozumowe, oparte na myśli (można myśleć o ideach, nie można ich postrzegać) - odpowiada wiedzy rozumowej, która jest niezależna od postrzeżeń, dana od urodzenia, dotyczy idei/ pojęć ogólnych, postrzeżenia pozwalają tylko uświadomić ją sobie -> aprioryzm wiedzy*

2. zmysłowe, oparte na postrzeżeniach (można postrzegać rzeczy, ale nie można o nich myśleć), jest niewystarczające do poznania rzeczy materialnych, gdyż do poznania cech takich jak kształt i barwa, czy też podobieństwo i różnice konieczny jest udział myśli - odpowiada wiedzy zmysłowej, która formuje się stopniowo na podstawie danych z postrzeżenia i myśli

* aprioryzm wiedzy: dusza (wąskie rozumienie - rozum, umysł) oglądała idee w poprzednim wcieleniu i pamięta o nich, to tłumaczy wiedzę wrodzoną

Do wytłumaczenia aprioryzmu Platon korzysta z koncepcji nieśmiertelnej, wielokrotnie wcielającej się duszy

CNOTY

Koncepcja 4 cnót:

- 3 cnoty odpowiadają częściom duszy:

1. część rozumna - mądrość

2. część impulsywna - męstwo i odwaga

3. część pożądliwa - umiarkowanie i sprawność

- 4 cnota to sprawiedliwość - łączy wszystkie cnoty duszy i zapewnia ład i harmonię (żadna z cnót samodzielnie nie tworzy harmonii, tylko wszystkie)

Postępowanie zgodne z 3 cnotami duszy prowadzi do pojawienia się 4 cnoty - sprawiedliwości, która oznacza ład i harmonię w duszy, a to pozwala na czystą radość.

Cnota nie jest tożsama z wiedzą (wiedza to tylko jedna z 4 cnót), a wiedza - z radością (do radości trzeba realizować wszystkie cnoty, prowadzić harmonijne życie).

Platon wyszedł poza Sokratejskie utożsamianie cnoty z wiedzą, poszerzył pojęcie cnoty o 3 dodatkowe. Ponadto nie utożsamiał wiedzy ze szczęściem (radością, pożytkiem)- uważał, że piękno i harmonijne życie to warunki bycia szczęśliwym. Jego koncepcja była również inna od koncepcji cyrenaików i cyników, którzy bardzo wąsko pojmowali cel życia (przyjemność - cyrenaicy) i cnotę (obojętność - cynicy).

LOGIKA - PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA

Założenie: Byt jest jednostkowy, natomiast wiedza jest ogólna. -> dualizm bytu i wiedzy

Połączenie empirystycznych przekonań Arystotelesa z idealizmem Platona.

Logika:

1. nauka o wiedzy ogólnej; Metafizyka - nauka o bycie jednostkowym,

2. ma uczyć posługiwania się pojęciami (opartymi na definicji) i sądami (opartymi na dowodach)

-> przedmiot logiki to definicja i dowód, czyli zasady pojęć i sądów

2b. Filozofia praktyczna - bada zasady działania i dotyczy życia czynnego: etyka, polityka

- dziedziny podrzędne: retoryka, ekonomika, poetyka (czasem jako dział oddzielny)

1b. Filozofia teoretyczna (dziedziny uporządkowane pod kątem rosnącej abstrakcji) - bada zasady bytu i dotyczy życia badawczego: fizyka, matematyka (w tym: arytmetyka, geometria, muzyka, optyka - perspektywa, astronomia, mechanika), pierwsza filozofia (metafizyka - bada byt jako taki, własności powszechne bytu)

1. Logika -

1. nauka o wiedzy ogólnej

2. dziedzina przygotowawcza do filozofiI teoretycznej i praktycznej, podstawa nauk (nauka formalna)

PLATOŃSKA KONCEPCJA ŚWIATA - SYNTEZA ONTOLOGICZNA

• idealizm (obok rzeczy realnych istnieje byt idealny), spirytualizm (obok rzeczy materialnych istnieją dusze, zawarte we wszystkich rzeczach materialnych), finalizm (celem świata materialnego są idee, są wzorem),

U Platona widać wpływ orfizmu (wyższość ducha), pitagorejczyków (harmonia kosmosu), Sokratesa (ważność spraw moralnych), własnej doktryny bytów idealnych (przedmioty pojęć ogólnych)

• wcześniej dualizm idei i materii (istnieją dwa byty - materialny i idealny), potem monizm idealistyczny (świat ma naturę idealną, idee są realne; idee są odwzorowane materii i stanowią istotny składnik przyrody)

DEMIURG, IDEE A ŚWIAT

Demiurg (wieczny twórca), idee (wieczny byt) i materia (wieczny niebyt) są wieczne.

Świat ma swój początek - został zbudowany przez Demiurga z materii na wzór idei, jest połączeniem idei i materii, bytu i niebytu, doskonałości i niedoskonałości, celowości i konieczności, czymś pomiędzy bytem a niebytem. Świat po stworzeniu był możliwie idealny, z czasem jednak pogarsza się, ze względu na swoją materialną naturę.

Zmiana kolejności: w większości koncepcji świata jest on czymś zmierzającym ku doskonałości, a nie odwrotnie

Wszystkie elementy wszechświata i on sam zawierają pierwiastki idealne - dusze (w szerokim rozumieniu - zasada ruchu i życia), stworzone jako pierwsze, umieszczone w niedoskonałych ciałach, pierwiastku materialnym (narzędzia dla duszy). Dusze to podstawowe pojęcie filozofii przyrody (daje ruch regularny, życie, kształt, ład).

Przeciwieństwo atomistyki (świat to nieskończona ilość martwych i niezależnych od siebie części, wchodzących w przypadkowe układy.

CECHY ŚWIATA MATERIALNEG (PRZYRODY)

Świat jest materialny, ale ma pierwiastki idealne i duchowe, harmonia jest zasadą jego budowy. Nie jest idealny.

PRZYCZYNY ŚWIATA, WYJAŚNIAJĄCE JEGO CECHY

Przyczyna sprawcza: Demiurg (siła twórcza - stwórca, który stworzył świat z dobroci na wzór idei. najlepszy z możliwych) i przyczyna celowa: idee (są wzorem dla świata) -> finalizm (celowość)

-> stąd wynikają własności świata: jest rozumny i celowy, żywy, uduchowiony, (lepsze od martwoty i bezduszności), jedyny, jednolity, zespolony w organizm, kulisty, o okrężnym ruchu (kula i ruch okrężny - najdoskonalsze), czas (upodabnia świat do wieczności), planety (potrzebne do mierzenia czasu), 4 żywioły (tyle członów ma doskonałą proporcja), rośliny (pokarm dla istot rozumnych), istoty żywe (są celowe w każdym szczególe).

U Demokryta i atomistów: świat to twór mechanicznych części i wytwór konieczności, mający przyczynę, ale nie mający celu (kauzalizm, a nie finalizm), przypadek i mechaniczna konieczność tłumaczą przyczyny budowy świata

Przyczyna materialna (materia - niedoskonałe tworzywo, bezkształtna, nieograniczona, nieokreślona, może przyjąć każdy kształt, pierwiastek nieboski, z niej Demiurg ukształtował świat, w niej realizują się kształty)

-> stąd wynika własność świata: jest niedoskonały i zawiera w sobie zło, gdyż materia nie jest idealna

Wcześniej rozumiano materię jako zbiór konkretnych ciał, teraz stała się abstrakcyjnym składnikiem ciał

DUSZA W SZEROKIM ROZUMIENIU (ROZUMNA, ZMYSŁOWA, IMPULSYWNA)

Platon korzystał z szerokiego rozumienia duszy przy swojej koncepcji epistemologicznej i etycznej.

DUSZA W WĄSKIM ROZUMIENIU (PRZECIWIEŃSTWO CIAŁA - ROZUM)

Cechy duszy:

Dusza jest niematerialna, jest niezależna od ciała i może istnieć poza ciałem, jest niezłożona, jest doskonalsza od ciała i stanowi istotę człowieka (włada ciałem), jest uwięziona w ciele (to stan dla niej niekorzystny i dąży do wyzwolenia się - drogą wyzwolenia jest poznanie prawdy poprzez filozofię), jest nieśmiertelna, jest odwieczna (liczne argumenty: jest związana z pojęciem życia, co wyklucza śmierć; posiada wiedzę wrodzoną, którą musiała zdobyć przed urodzeniem; rzeczy giną od swego zła, a dusza nie ginie od niesprawiedliwości, niewstrzemięźliwości, tchórzostwa i ciemnoty)

• dualizm ciała i duszy (dwoistość bytu - materialne ciało i niematerialna dusza)

Przyczyna wcielenia duszy (eschatologia):

Dusza istniała pierwotnie bez ciała, zaciążył na niej grzech i dla odkupienia została złączona z ciałem, a po odkupieniu winy będzie wolna.

Tej samej odpowiedzi na pytanie o przyczynę wcielenia duszy udzielali orficy.

Środek wyzwolenia duszy z ciała to poznanie prawdy przez filozofię.

Można się pokusić o analogię do Sokratesa: poznanie prawdy (zdobycie wiedzy) to droga do cnoty = szczęścia. U Platona niezmącone szczęście osiąga się przez wyzwolenie duszy (w innej koncepcji - wyzwolenie duszy prowadzi do prób i czynów)

BUDOWA DUSZY

Dwie koncepcje:

1. wąsko: dusza to dusza rozumna, jest niematerialna (czysty rozum, nie związany z przyrodą) -> dualizm ciała i duszy

[koncepcja oparta na rozważaniach religijnych, rozwinięta przez chrześcijaństwo]

2. szeroko: dusza ma część rozumną, zmysłową (zwierzęca, popędliwa) i impulsywną (wegetatywną, pożądliwą), jest po części materialna (czynności zmysłowe, składnik materialnej przyrody) i niematerialna (rozum)

[koncepcja oparta na rozważaniach biologicznych i psychologicznych, rozwinięta przez Arystotelesa, porównanie: część rozumna - woźnica; część popędliwa - koń dobry; część popędliwa - koń zły, narowisty)]

DUSZA - NOWA KONCEPCJA DUSZY JAKO CZEGOŚ RÓŻNEGO OD MATERII

Dusza pełni funkcję biologiczną - jest czynnikiem życia, jest źródłem samorzutnego ruchu (sama się wprowadza w ruch) i dzięki niej ciało żyje. Jest zasadą działania, w przeciwieństwie do materii, która jest bezwładna.

Dusza pełni funkcję poznawczą, a nie ciało. Ciało i zmysły to tylko narzędzia duszy. Świadczy o tym fakt, iż dusza poznaje wspólne własności rzeczy (np. byt, różność, tożsamość, podobieństwo) oraz pojęcia ogólne (np. dobro, piękno), niedostępne zmysłom. Ponieważ poznanie jest jedno, to wynika z tego, iż dusza wszystko poznaje sama, bezpośrednio lub pośrednio.

Dla współczesnych dusza uznawana była za rodzaj materii, tylko innego typu niż ciało, Funkcje duszy uznawano za funkcję ciała. Platon zachował biologiczne pojmowanie duszy (czynnik życia), ale uznał ją za inny typ bytu, przypisał jej funkcje poznawcze niezależne od ciała.

Dusza pełni funkcję religijną - jest nieśmiertelna, jest istotą trwalszą i doskonalszą od ciała i wszystkiego, co ziemskie, jest istotą zaziemską, boską, chwilowo tylko zamieszkującą ciało. [w tym rozumieniu dusza to dusza wąsko rozumiana - tylko dusza rozumna, nie obejmuje duszy impulsywnej i zmysłowej, jako ściśle zespolonych z ciałem]

Koncepcja Platona miała poprzedników w mistycznych sektach religijnych (orfizm) i szkołach zbliżonych do tych sekt (pitagorejczycy)

Dusza jest realna, ale nie jest materialna (przynajmniej w wąskim znaczeniu - rozum).

POJĘCIE „IDEA” - NOWA KONCEPCJA BYTU JAKO CZEGOŚ POZA ŚWIATEM MATERII

Idea to byt inny niż poznawane rzeczy, jednolity i niezmienny, nie jest dany bezpośrednio.

Idei jest wiele, tworzą odrębny świat.-> transcendentny byt poza empirycznym światem

Idee są uporządkowane hierarchicznie, od niższych do wyższych [tak jak pojęcia są uporządkowane hierarchicznie - od mniej ogólnych do coraz ogólniejszych].

Najwyższą ideą jest idea dobra.

Koncepcja idei była abstrakcją dla współczesnych, dla których obserwowalna rzeczywistość materialna była bytem, przyczyną złudzeń co do natury tego bytu były zmysły; Platon wyszedł poza istniejącą rzeczywistość i postulował istnienie zupełnie innego świata poza światem materialnym.

JAKA JEST NATURA RZECZY? (RZECZY, ŚWIATA MATERIALNEGO =/= RZECZYWISTEGO)

Ponieważ tylko rzeczy możemy poznać, prawdziwy byt jest nam niedostępny (jesteśmy niczym jeńcy w jaskini, którzy widzą tylko cienie z tego, co dzieje się na zewnątrz).

Rzeczy są podobne do idei, zależne od nich, gdyż idee są wzorami rzeczy (a nie przyczynami), rzeczy uczestniczą w ideach i przejmują ich własności.

Świat rzeczy jest podobny do świata idei, ale jest gorszy, niedoskonały.

Świat rzeczy (przyroda) nie jest wytworem mechanicznym, lecz celowym tworem Boga, który na wzór idei stworzył świat.

JAKA JEST NATURA BYTU?

Dwa rozumienia natury bytu:

1. Istnieją dwa rodzaje bytu - rzeczy materialne (zmienne, zniszczalne, realne, poznawalne przez zmysły) i idee (niezmienne, niezniszczalne, idealne, poznawalne przez pojęcia).

-> w tym ujęciu: dualizm bytu

Nowa odpowiedź na pytanie: jaka jest natura rzeczy/ bytu? Pogodzenie eleatów - jedność, niezmienność, wieczność, niepodzielność bytu; Heraklita - byt to stała zmiana, stawanie się)

2. Istnieje tylko jeden rodzaj bytu - idee (byt wieczny i niezniszczalny, realny), a rzeczy to tylko cienie/ odzwierciedlenie idei.

-> w tym ujęciu: monizm, idealizm, [transcendencja bytu poza świat materialny lub immanencja, w zależności od interpretacji logicznej lub religijnej „idei”]

Platon wychodził tu z założenia o wieczności i niezmienności bytu, które było powszechne od czasu eleatów, tylko zamiast przypisać zmysłom łudzenie nas, odebrał im w ogóle możliwość poznania bytu, który jest poza światem materialnym.

JAKA JEST NATURA IDEI? (IDEI, ŚWIATA IDEALNEGO = RZECZYWISTEGO)

Dwa rozumienia natury idei:

Idee nie są bytem fizycznym (uczestniczą w wielu rzeczach, co wyklucza ich fizyczność), nie są bytem psychicznym (są przedmiotami myśli, a nie myślą).

1. Natura idei może mieć sens logiczny (to byt „czysto idealny”, wzór i miara dla poznania i działania -> byt immanentny),

2. Natura idei może mieć też sens religijny (to byt „realny”, tylko niepojęty, nieziemski, boski, poza światem materialnym-> byt transcendentny).

[Platon przychylał się raczej do pierwszej, logicznej interpretacji idei jako bytu immanentnego, ale czasem przedstawiał je też jako byt transcendentny]

DROGA DO POJĘCIA „IDEA”

Punkt wyjścia:

Wszelkie pojęcia zawierają wiedzę pewną i bezwzględną, przysługują im stałe własności. Jeśli pojęcia zawierają wiedzę, muszą mieć swój rzeczywisty przedmiot. -> realizm

Nawiązanie do Sokratesa: wiedza pojęciowa jest pewna i bezwzględna, z tym że u Sokratesa tylko pojęcia etyczne zawierają taką wiedzę . Ponadto dla Sokratesa pojęcia były raczej wzorem dla rzeczywistości, a nie nazwą konkretnych bytów.

Przesłanki dalszego rozumowania:

Cechą pojęć jest jednolitość i stałość. Rzeczy odpowiadające pojęciom muszą być jednolite i stałe.

Rzeczy obserwowane przez nas są złożone i zmienne.

Nawiązanie do Heraklita: rzeczy są w wiecznym ruchu i nie może być inaczej.

Wniosek:

Rzeczy nie są przedmiotami pojęć. Przedmiotami pojęć jest byt inny, który nie jest nam dany bezpośrednio, a którego cechą jest niezmienność.

Ten byt to IDEA, która nie jest bezpośrednio dana.

Pogodzenie jednolitości i stałości pojęć (od Sokratesa) ze zmiennością świata (od Heraklita) i jednością i niezmiennością bytu (eleaci)

Cel człowieka to jedyne osiągalne i poznawalne dobro, przyjemność

Stany zmysłowe to jedyny przedmiot naszego poznania. Mają dwie cechy - przyjemność i przykrość. To jedyna podstawa wyboru między nimi. -> hedonizm

Odejście od moralizmu: cnota (dobro moralne, pewna wiedza pojęciowa) jest niepoznawalna, nie jest celem życia

Odejście od eudajmonizmu: szczęście jest trudne do osiągnięcia, jedynym osiągalnym stanem pozytywnym jest przyjemność i to ona jest celem życia

Odejście od intelektualizmu: cel życia (przyjemność) jest natury cielesnej, a nie duchowej (=/= wiedza), to przyjemny stan dla ciała

Czym jest przyjemność i jakie są wskazania dla życia (jakie jest dobre życie?)

Przyjemność to jedyne dobro, dlatego należy w życiu wybierać przyjemności, a unikać przykrości.

[u Sokratesa: mając cnotę uzyskuje się przyjemność, ale nie odwrotnie]

Przyjemność to stan przelotny, chwilowy, jest celem życia

=> szczęście to tylko suma przyjemności cząstkowych i sama w sobie nie jest celem życia (szczęście jest pożądane tylko ze względu na to, iż jest sumą przyjemności, nie samo dla siebie), dlatego do szczęścia należy dążyć tylko rozumianego jako całość składająca się z chwilowych przyjemności, nie ma sensu wyrzekanie się przyjemności dla jakiegoś abstrakcyjnego szczęścia

[u Sokratesa i innych: szczęście to cel życia, a nie efekt osiągania w życiu celów cząstowych-> eudajmonizm]

Przyjemność jest natury cielesnej, dlatego należy dążyć do przyjemności cielesnych

[u Sokratesa: szczęście, łączące się z przyjemnym odczuciem, jest natury intelektualnej -> intelektualizm]

Przyjemność jest stanem pozytywnym, to więcej niż unikanie przykrości, to pewien ruch materii w człowieku (łagodny), dlatego należy dążyć do odczuwania przyjemności

[u Epikura: przyjemność to brak cierpienia, nie trzeba zabiegać o przyjemność, wystarczy unikać przykrości]

Przyjemności różnią się intensywnością (ilością), a nie jakością, nie ma hierarchii jakościowej pomiędzy przyjemnościami (wszystko jest dobre tylko o tyle, o ile jest przyjemne, również cnota), dlatego należy dążyć do przyjemności najintensywniejszych, niezależnie jakich (ich natura jest psycho-fizyczna)

CARPE DIEM! (NALEŻY CHWYTAĆ PRZYJEMNOŚC, JAKA SIĘ NADARZA, A NIE ŻYĆ DLA PRZYSZŁEGO SZCZĘŚCIA)

Jaki jest cel człowieka?

Jakie są wskazania dla życia? Jakie jest życie cnotliwe?

Należy odrzucać wszelkie wytwory kultury, zwalczać cywilizację (cnota to obojętność, brak pożądań i pragnień)

-> cynizm: cynicyzm praktykowany w życiu

Czym jest cnota? Jakie życie jest cnotliwe (dobre, prowadzące do szczęścia)? Co jest złe?

Cnota = obojętność wobec wszystkich dóbr poza cnotą, dająca wolność i niezależność, a przez to szczęście: należy zobojętnieć dla wszystkiego poza cnotą

-> negatywna koncepcja cnoty (brak pożądań, pragnień) [nie zachowały się pozytywne określenia cnoty]

Należy żyć zgodnie z naturą, odrzucić wszystko poza cnotą (dobro naturalne)

Złe są wszystkie przyjemności (uzależniają człowieka, ich brak czyni nieszczęśliwym), wszelkie wytwory konwencjonalne (społeczeństwo, rodzina, małżeństwo, władza itp.) - wszystko poza cnotą

-> cynicyzm (teoria etyczna = cnota to brak pożądań i pragnień)

Cel człowieka to jedyne dobro - cnota.

Cnota to jedyne dobro i cel życia (-> moralizm), wobec której wszystko inne jest obojętne, nawet wiedza, o ile nie prowadzi do cnoty (cnota =/= wiedza, sprzeczne z intelektualizmem).

u Sokratesa: cnota i wiedza to jedno i to samo

Cnota jest jedna i taka sama dla wszystkich, wszyscy ludzie są równi (kobiety, mężczyźni, obywatele, niewolnicy - to kosmopolici, obywatele świata; -> kosmopolityzm)

rozwinięcie Sokratesa: cnota to dobro jedyne

Cnota to dobro z natury, wszystkie inne dobra to dobra konwencjonalne i należy je odrzucać.

Sofiści: u nich pojawił się pogląd, że urządzenia społeczne to wytwór konwencji, umowy (na bazie obserwacji - istnieją różne porządki społeczne, równie dobre)

Cnota wystarcza do szczęścia, którego pożąda człowiek, wszystko inne jest niepotrzebne.

Od Sokratesa: życie cnotliwe daje szczęście

Cnota to pewna mądrość życiowa, można się jej nauczyć - to uświadomienie sobie faktu, iż obojętność jest cnotą i daje szczęście

Nie chodziło tu o wiedzę etyczną pozytywną, lecz o negatywne określenie, co cnotą nie jest

[filozofia taka to prawdopodobnie wynik sytuacji życiowej cyników - proletariat, bankruci bez majątku, nie posiadający dóbr materialnych]

Jaki jest cel człowieka?

Uczniowie Sokratesa: Platon (bezpośredni), Arystoteles (pośredni)

Uczniowie Sokratesa i sofistów: Cynicy (przejęli teorię pojęć, nie zrywając z relatywizmem sofistów) i Cyrenaicy (przejęli moralizm)

SOKRATYZM:

skrajny moralizm (cel człowieka: cnota), intelektualizm (droga do cnoty: wiedza - rozumiana jako pojęcia definiowane w drodze indukcji),

nierozłączność szczęścia, rozumu i cnoty (tylko ten jest szczęśliwy, kto ma wiedzę, czyli cnotę),

prawdziwa wiedza to wiedza ogólna (wiedza jest zawarta w pojęciach ogólnych)

POSZUKIWANIA PRAWDY W RAMACH METODY MAIEUTYCZNEJ

1.

Stwierdzanie faktów znanych i uznanych, dotyczących czynności praktycznych, sprawdzonych doświadczeniem i czynem (np. dotyczących pracy rzemieślnika, polityka, artysty, wodza, dziecka)

Korzystanie z analogii - przechodzenie od czynności praktycznych do czynności moralnych i na tej podstawie:

1. ukazywanie ich zalet, wad, wymaganej do nich wiedzy i związanych z nimi obowiązków w oparciu o przekonanie, iż każda czynność, zarówno praktyczna, jak i moralna, ma taką samą strukturę,

2. poszerzanie zakresu faktów związanych z daną czynnością (np. odwaga na wojnie, ale też w czasie pokoju, w polityce itd.)

• ustalanie zakresu pojęcia moralnego (np. znalezienie różnorodnych przykładów odwagi)

2.

Korzystanie z indukcji - zestawianie poszczególnych przypadków danego pojęcia (np. odwagi) i poszukiwanie w nich wszystkich cech wspólnych, ogólnych

• poszukiwanie cech ogólnych związanych z danym pojęciem (np. znalezienie cech wspólnych wszystkim przykładom odwagi) - ustalenie, czym jest dane pojęcie

3.

Definiowanie pojęcia - odkrywanie wiedzy ogólnej poprzez przypisaniu danemu pojęciu określonych cech ogólnych, wspólnych wszystkim jego przejawom (np. zdefiniowanie odwagi poprzez wymianę jej ogólnych, wspólnych cech)

• formułowanie definicji danego pojęcia (cel ostateczny)

DLA SOKRATESA DEFINICJA POJĘCIA ZBUDOWANA NA BAZIE INDUKCJI STANOWIŁA WIEDZĘ PEWNĄ I POWSZECHNĄ, BYŁA CELEM POSZUKIWAŃ

METODA MAIEUTYCZNA - SZTUKA „POŁOŻNICZA”, ODKRYWANIE WIEDZY PRAWDZIWEJ

Cel: odkrycie wiedzy prawdziwej, którą każdy człowiek nosi w sobie, ale jej sobie nie uświadamia

Metoda: heurystyka - wspólne poszukiwania poprzez zadawanie pytań:

1. złożone pytania dzieli się na proste, na które odpowiedź nie wymaga namysłu, jest prosta (tylko: tak/ nie) i musi być trafna,

2. przyciska się pytanego „do muru”, aby odpowiedział i w ten sposób odkrył w sobie wiedzę, o której istnieniu nie wie.

Sokrates w metodzie maieutycznej widział narzędzie pomagania ludziom w osiąganiu posiadanej przez nich, lecz nieuświadomionej wiedzy prawdziwej. Nauczyciel miał być pomocnikiem, „położnikiem”.

[Dla Sofistów nauczyciel był mistrzem, przekazywał gotową wiedzę przynoszącą sukcesy]

METODA ELENKTYCZNA (NEGATYWNA) - ZBIJANIE, USUWANIE FAŁSZYWYCH POGLĄDÓW, WIEDZY POZORNEJ

Cel: oczyszczanie umysłu i zdemaskowanie pozoru wiedzy

Droga do celu: doprowadzanie do absurdu

1. przyjmowanie na poważnie fałszywej tezy przeciwnika („ironia” Sokratesa)

2. zadawanie pytań zmuszających przeciwnika do wyciągania konsekwencji z owej przyjętej tezy

3. doprowadzenie do tego, iż przeciwnik wygłosi tezę sprzeczną z tezą przyjętą na początku lub z powszechnie przyjętymi twierdzeniami

4. uznanie, iż przyjęta początkowo teza jest fałszywa

Sokrates miał krytyczny stosunek do posiadanej wiedzy, dlatego rozpoczynał od zastanawiania się nad tym, co przyjmuje się za pewne (KRYTYKA POZNANIA), ale wierzył, iż można dojść do prawdy obiektywnej (OBIEKTYWIZM), dlatego metoda elenktyczna była dla niego tylko wstępem do poznania

[Dla Sofistów, którzy również krytykowali wiedzę, wiedza była relatywna, i metoda elenktyczna była dla nich końcem - udowadniali dzięki niej relatywizm poznania i rzeczywistości]

DIALOG SOKRATEJSKI

CNOTA = DOBRO BEZWZGLĘDNE = DOBRO NAJWYŻSZE

= SZCZĘŚCIE = POŻYTEK I KORZYŚĆ

= WIEDZA

CNOTA SOKRATEJSKA A WSKAZÓWKI DOTYCZĄCE LUDZKIEGO POSTĘPOWANIA

Ludzie dążą do szczęścia i pożytku.

Prawdziwe szczęście i pożytek daje tylko dobro najwyższe i bezwzględne, którym jest cnota.

Cnota jest wiedzą.

Ludzie mają dążyć do wiedzy (przez wiedzę stają się cnotliwi) i jeśli tylko mogą, nauczać innych.

Wiedza -> Cnota (Dobro Najwyższe, Bezwzględne) -> Szczęście i pożytek

III. CNOTA A WIEDZA

Wiedza (etyczna) to warunek dostateczny cnoty (dobra najwyższego, dobrego postępowania, dobrej woli).

Jeśli ma się wiedzę o tym, co jest dobre (cnotliwe), to postępuje się cnotliwie (postępuje się dobrze) i chce się postępować cnotliwie (ma się dobrą wolę).

Wszelkie zło i zła wola pochodzi z braku wiedzy (nieświadomości), wiedzy niepełnej i powierzchownej.

Poglądy przeciwne:

1. można wiedzieć, co jest dobre, i postępować źle (zdaniem Sokratesa jest to niemożliwe - ludzie postępujący źle nie wiedzą, co jest naprawdę dobre, mając wiedzę chce się czynić dobrze),

2. ludzie mogą różne rzeczy uważać za dobre (zdaniem Sokratesa dobro jest tylko jedno, któryś z nich musi więc się mylić)

WIEDZA (etyczna) = CNOTA (dobro najwyższe, dobre postępowanie i wola dobrego postępowania)

• INTELEKTUALIZM ETYCZNY (wiedza jest tym samym, co cnota, cnota to wiedza)

[Prawdopodobne źródła intelektualizmu etycznego: Sokrates stosował analogię do pracy zawodowej (pracuje się dobrze, gdy się wie, jak pracować, więc postępuje się dobrze, gdy się wie, co jest dobre), ponadto sam miał silny charakter i nie znał wahań]

Co wynika z intelektualizmu etycznego (wiedza = cnota):

1. cnoty można się nauczyć, gdyż jest wiedzą, narzędziem zdobywania cnoty jest intelekt (wiedza jest wrodzona, ale zakryta - można ją odkryć w sobie poprzez intelektualne dociekania) -> od nas zależy, czy ją mamy, a co za tym idzie, czy jesteśmy szczęśliwi,

Sokrates w swoich decyzjach powoływał się, obok intelektu, na głos daimoniona (demona), którego rozumień należy jako czynnik religijny, pomoc bóstwa w poszukiwaniu dobra (uzupełnienie etyki)

2. cnota jest jedna, gdyż wiedza jest jedna (wiedza ma różne dziedziny, np. sprawiedliwość to nauka o tym, co się komu należy, pobożność - wiedza o bogach, odwaga - wiedza o tym, czego się bać) - wszelkie zalety określane jako cnoty są jednym i tym samym, są jedną cnotą (przeciwieństwo pluralizmu cnoty u Sofistów)

II. CNOTA A SZCZĘŚCIE I POŻYTEK

Tylko to, co dobre (cnotliwe), jest naprawdę pożyteczne (korzystne). Jeśli coś jest dobre, jest równocześnie pożyteczne, a jeśli coś jest pożyteczne, to tylko dlatego, że jest dobre.

-> pożytek (korzyść) wynika z cnoty (dobra), cnota (dobro) i pożytek są nierozerwalnie związane

Utylitaryści: Dobro wynika z pożytku. Dobre jest to, co pożyteczne.

Tylko ten, kto jest dobry (posiada najwyższe dobro, cnotę), jest naprawdę szczęśliwy. Jeśli coś jest dobre, to daje równocześnie szczęście, a jeśli coś daje szczęście, to tylko dlatego, że jest dobre.

-> szczęście wynika z cnoty (dobra), cnota (dobro) i szczęście są nierozerwalnie związane

Przeciwieństwo: Szczęście wynika z dobra. Dobre jest to, co daje szczęście.

CNOTA (dobro najwyższe) = POŻYTEK I SZCZĘŚCIE

• NIEROZERWALNOŚĆ CNOTY, POŻYTKU I SZCZĘŚCIA (pożytek i szczęście wynikają z cnoty )

I. POJĘCIE CNOTY JAKO DOBRA BEZWZGLĘDNEGO I NAJWYŻSZEGO

CNOTA = obejmuje wszelkie zalety (dobra) moralne, np. sprawiedliwość, odwaga, panowanie nad sobą (zalety zawsze i wszędzie - takie same dla wszystkich ludzi) -> dobro bezwzględne

Prawa moralne (prawa określające, jakie jest cnotliwe postępowanie) = prawa wynikające z natury rzeczy, niepisane (ale trwalsze od pisanych), powszechne i jednakowe dla wszystkich - > prawa bezwzględne

u Sofistów:

1. istnieje wiele cnót, to zalety typu tężyzna życiowa, dzielność, sprawność zawodowa (zaleta względna - inna dla mężczyzn, inna dla kobiet, inna dla młodych, inna dla dorosłych itp.) -> cnoty to dobra relatywne (względne);

2. wszelkie prawa określające postępowanie ludzi to wynik umowy, są zawarte w kodeksach -> wszystkie prawa są względne

CNOTA (np. sprawiedliwość, odwaga) = dobro najwyższe, do którego człowiek powinien dążyć i dla którego powinien poświęcać dobra niższe i pozorne -> najważniejszy cel człowieka

Inne dobra (np. zdrowie, bogactwo, sława) = dobra pozorne, ich posiadanie może mieć negatywne skutki

u Sofistów: człowiek powinien być skuteczny

CNOTA (zalety/ dobra moralne) = DOBRO BEZWZGLĘDNE (takie samo dla wszystkich) = DOBRO NAJWYŻSZE (ważniejsze od wszystkich innych dóbr, najważniejszy cel ludzkich dążeń)

• MORALIZM - dobra moralne ważniejsze od wszystkich innych dóbr

• DOBRA MORALNE PRZEDMIOTEM FILOZOFII - człowiek i jego dobre postępowanie najważniejszym przedmiotem zainteresowań (SOKRATES - PREKURSOR ETYKI)

EPISTEMOLOGIA: minimalizm, sensualizm, relatywizm, praktycyzm, konwencjonalizm, elementy antropologizmu (człowiek miarą rzeczy)

ONTOLOGIA: relatywizm kosmologiczny, brak teologii (zmysły nie są w stanie poznać boga, nawet jeśli jest, nic o nim nie wiemy)

ESTETYKA: podstawy (naśladownictwo, iluzja, wyładowanie)

relatywizm: nie ma prawdy powszechnej, bo poznawana zmysłami prawda jest dla każdego inna

praktycyzm: jedna prawda jest lepsza od drugiej tylko o tyle, o ile posiada większą użyteczność

konwencjonalizm: powszechność obowiązywania pewnych praw jest wynikiem umowy, a nie wynika z ich obiektywności

sensualizm: prawdę poznajemy wyłącznie przy pomocy zmysłów;

sofiści:

brak zaufania do zdolności poznawczych człowieka (człowiek niewiele może wiedzieć) i związane z tym minimalistyczne podejście do nauki (wiedza nie może być ani powszechna, ani pewna, ani obiektywna)

• minimalizm epistemologiczny

wcześniej:

wiara w ludzkie możliwości poznania (zmysłami lub rozumem) i maksymalne wymagania wobec poznania (powszechność, obiektywność, pewność)

sofiści:

przedmiot - człowiek (dialektyka, retoryka, polityka, etyka, język - kultura)

zadania nauki - szukać wiedzy dla działania w praktyce, celem skuteczność

metody - dialektyka jako metoda prowadzenia sporów (a nie dążenia do prawdy), badania empiryczne i wnioskowanie (obserwacja faktów i wnioskowanie z nich o przyszłych zjawiskach)

wcześniej:

przedmiot - przyroda, świat i jego zasada, arche (ontologia, kosmologia, epistemologia)

zadania nauki - szukać wiedzy dla wiedzy, celem prawda

metody - dedukcja i dialektyka jako drogi prowadzące do prawdy

Arystoteles (III pokolenie) - „synteza” Platona i Demokryta, filozofia środka - II p. IV p.n.e.

w ontologii: hylemorfizm (istnieją tylko substancje, połączenia biernej, nieokreślonej, ilościowej materii i czynnej, idealnej, jakościowej formy), niekonsekwencja: dualizm Boga i świata, ciała i duszy (pierwsza przyczyna świata to czysta forma, dusza rozumna czynna to czysta forma) -> idealizm z materializmem

w epistemologii: prawdziwe poznanie dotyczy substancji, a w substancji - istoty rzeczy, formy; poznanie zachodzi stopniowo (przez zmysły i obserwację jednostkowych rzeczy, poprzez abstrahowanie rozumowe, do pojęć ogólnych), nie ma wiedzy apriorycznej, jest tylko empiryczna -> racjonalizm z empiryzmem (sensualizmem)

w etyce: cel człowieka to eudajmonia (szczęście, optimum), którą osiąga się poprzez cnotliwe (rozumne) postępowanie w każdym działaniu, poszukiwanie w każdym działaniu złotego środka; do szczęścia potrzeba ponadto sprzyjających warunków zewnętrznych -> eudajmonizm, hedonizm z moralizmem

logika: podstawa innych nauk, sposób dochodzenia do prawdy (indukcja) i wykładania jej (pojęcia, definicje, sądy, wnioskowanie - subsumpcja)

Platon (II pokolenie) - I p. IV p.n.e.

w ontologii: idealizm (istnieją byty idealne - wieczne, niezmienne, doskonałe, które są wzorami dla bytów realnych - skończonych, zmiennych, niedoskonałych), dualizm (dwa rodzaje bytów - idee i rzeczy) lub monizm (jeden byt prawdziwy - idee); świat stworzył Demiurg z materii na wzór idei (odwieczne) -> idealizm

w epistemologii: prawdziwe poznanie dotyczy idei, zachodzi stopniowo (zmysły -> intelekt -> intuicja), istnieje wiedza wrodzona (aprioryczna) -> racjonalizm

w etyce: cel człowieka to idea dobra (dobro transcendentne, idealne), które osiąga żyjąc zgodnie ze swoją duszą (części i cnoty: rozumna - mądrość, popędliwa - męstwo, pożądliwa - umiar; cnota łącząca - sprawiedliwość) w państwie, które jest sprawiedliwe (3 stany, odpowiadające duszy, zapewnia to ład i harmonię); drogi do dóbr idealnych prowadzą przez miłość dóbr materialnych i dóbr duchowych do idei -> moralizm

metodologia: metodą dochodzenia do prawdy jest dialektyka, oznaczająca pewne rozumowanie w oparciu o przyjęte rozumem przesłanki (podstawy logiki)

szkoły sokratejskie (II pokolenie)

cynicy - Antystenes (w ontologii: materializm; w epistemologii: sensualizm, relatywizm; w etyce: moralizm, cynizm - najwyższy cel człowieka, najwyższe i bezwzględne dobro to cnota, oznaczająca obojętność, dająca wolność i niezależność)

cyrenaicy - Arystyp (w epistemologii: relatywizm, sensualizm, subiektywizm; w etyce: hedonizm - najwyższym dobrem i celem człowieka jest przyjemność, rozumiana jako chwilowe zadowolenie)

megarejczycy - Euklides (szkoła erystyczna: eleaci + Sokrates -> dobro = najwyższy cel = byt jedyny)

Sokrates

w etyce: cnota = dobro najwyższe i bezwzględne = szczęście i pożytek = wiedza (intelektualizm, moralizm)

w logice: indukcja (zestawianie cech ogólnych) i definicja oparta na indukcji (pojęcia ogólne) jako sposób odkrywania wiedzy prawdziwej

sofiści

w epistemologii, etyce, kosmologii: relatywizm poznania i rzeczywistości (doznania są względne, prawda i dobro są względne, rzeczywistość jest względna)

zainteresowanie językiem i pojęciami jako narzędziem osiągania sukcesów

2. Okres systemów

I. Okres humanistycznego oświecenia: zainteresowanie człowiekiem (I pokolenie) - II p. V p.n.e.

Filozofia grecka w V/ IV p.n.e. (400 - 300 p.n.e.) - VI pokolenie filozofów greckich (nurt joński i italski), nowe nurty - I pokolenie (Grecja właściwa)

Nurt italski (zachodnie kolonie) - matematycy pitagorejscy (nurt naukowy pitagoreizmu)

Nurt joński (wschodnie kolonie)- Eleaci i erystyka; Demokryt i atomiści

Ateny (Grecja właściwa): okres klasyczny, humanizm

RZĄDCY (filozofowie -stanowienie praw)

stan nadrzędny wobec reszty

CZĘŚĆ ROZUMNA - mądrość

nadrzędna wobec pozostałych

sprawiedliwość (harmonia, ład): łączy cnoty poszczególnych części duszy, towarzyszy życiu cnotliwemu

sprawiedliwe państwo (harmonia, ład) -

3 stany (obejmują ludzi zgodnie z najbardziej rozwiniętą u nich częścią duszy), współdziałające w drodze do idealnego celu, postępujące zgodnie z ich cnotą

DUSZA - ISTOTA CZŁOWIEKA, SPRAWUJE FUNKCJE BIOLOGICZNE, POZNAWCZE, RELIGIJNE

PAŃSTWO - NADRZĘDNE WOBEC CZŁOWIEKA, KTÓRY NIE JEST SAMOWYSTARCZALNY

IDEA PAŃSTWA (teoria normatywna - opis państwa idealnego, wzoru)

U Sofistów: teorie państwa (opis, jakie państwo jest i rozważania, jak je ulepszyć, jakie być powinno jak w nim działać).

Państwo ma dążyć do zalet (cech) najwyższych i właściwych ideom, dążyć do idealnego wzoru:

• powszechność (uniwersalizm) - jest tylko jedna idea państwa, jeden idealny wzór (byt) [zależy od rozumienia pojęcia „idea”]

• stałość - brak zmian: państwo nie powinno zmieniać się, niezależnie od warunków czy poglądów obywateli, przy czym sami obywatele nie powinni zmieniać myślenia ani odczuwania (poeci, mający zmienne nastroje, powinni być wydaleni)

Państwo ma idealny cel (transcendentny):

• państwo ma dążyć do celu idealnego (idei dobra) i umożliwiać jednostkom osiąganie tego celu (jednostki nie są samowystarczalne!),

• jego celem nie jest zapewniane korzyści, rozkoszy, dóbr doczesnych; realizacji celu najlepiej sprzyja asceza (wyrzekanie się dóbr doczesnych) i ustrój komunistyczny (własność wspólna)

Państwo ma przypominać organizm: nadrzędność całości nad częściami

• jednostki podporządkowane państwu, które realizuje wspólny cel wszystkich, czyli dążenie do dobra zgodnie z cnotą sprawiedliwości

-> podporządkowanie jednostek państwu, a państwa celom idealnym (powszechnym, stałym, moralnym)

Państwo ma być skonstruowane na wzór duszy i jej cnót

• ma być zbudowane hierarchicznie (stany), na wzór części duszy

• każdy człowiek powinien należeć do stanu odpowiadającego jego naturze, duszy (przeważającej części w jego duszy - jedni ludzie z natury są bardziej rozumni, a inni bardziej pożądliwi czy popędliwi)

• każdy stan ma postępować zgodnie ze swoją naturą (inne warunki życia, inne zadania) i realizować inne cnoty:

• rządcy (dusza rozumna) - mądrość;

• strażnicy (dusza zwierzęca, zmysłowa) - męstwo, odwaga;

• żywiciele/ rzemieślnicy i kupcy (dusza roślinna, pożądliwa) - umiarkowanie

• nad wszystkimi stanami ma panować sprawiedliwość, oznaczająca ład i harmonię:

• najwyższym stanem są rządcy, stanowiący prawa, których cnotą jest mądrość, powinni to być filozofowie (mądrość jest podstawą państwa (intelektualizm))

• najlepszy ustrój to monarchia konstytucyjna (najgorsze: demokracja, rządy wielu)

BYT SAMOISTNY (ŁAC. SUBSTANCJA) I PRZYPADŁOŚCI

Substancja - konkretne rzeczy (pojęcia ogólnie nie są substancją, należą do wiedzy)

Przypadłości - jakości, kwanty, stosunki (istnieją tylko w związku z rzeczami)

odejście od Platona (substancja - idee) i wcześniejszych filozofów (substancja - materia)

Zadanie „filozofii pierwszej”: badać byt samoistny, substancję, czyli realne rzeczy, a w nich ich powszechne własności i składniki, czyli formę

SUBSTANCJA - MATERIA I FORMA (HYLEMORFIZM)

Każda rzecz ma dwa rodzaje własności:

1. zawierające się w jej pojęciu - własności ogólne, gatunkowe => forma (pojęciowa)

2. nie zawierające się w jej pojęciu - własności jednostkowe => materia (coś nieuformowanego, nieokreślonego, bez własności)

Substancja = materia + forma [każda substancja ma jedną formę i pojęcie]

Arystoteles stworzył pojęcie „formy pojęciowej”, wcześniej formę rozumiano tylko formę przestrzenną. Materii pozbawił własności wcześniej kojarzonych z materią jako tworzywem.

Forma: pojęciowa, jedna dla jednej rzeczy (każda rzecz ma jedną formę i jedno pojęcie), gwarantuje jedność

Materia:

1. pierwsza, czysta (bez żadnej formy, nieokreślona)

2. lub rozumiana już jako pewna treść, materia pochodna (podłoże zjawisk i przemian, trwałe tworzywo substancji, czynnik wielości, różnorodności, podzielności w substancji)

Substancja: połączenie materii i formy, przy czym w substancji forma jest czymś zniszczalnym, jednością, niezmiennością, natomiast materia jest czymś trwałym, niezniszczalnym, zmiennym i zróżnicowanym, podzielnym.

[przykład: rzeźbiarz tworzy posąg z marmuru, wyobrażenie posągu to forma, marmur to materia, forma się nie zmienia, marmur ulega przekształceniu na kształt formy, gdy posąg się zniszczy, forma rozpada się, natomiast materia trwa]

u Arystotelesa pojawiły się niekonsekwencje, wynikające z równoczesnej analizy logicznej pojęcia substancji i analizy genetycznej (przykład rzeźbiarza i marmuru - marmur musiałby być już uformowaną materią, a nie materią czystą)

Forma nie może istnieć bez materii, a materia bez formy. Istnieją tylko konkretne rzeczy, połączenia materii i formy-> hylemorfizm

Arystoteles pogodził Platona (substancja to idee) z wcześniejszymi filozofami (substancja to materia), wprowadzając substancję jako zespoły materii i formy

FORMA - PIERWIASTEK IDEALNY, FORMALNY, CZYNNY W SUBSTANCJI

Forma jest ważniejsza od materii, jest realnym odpowiednikiem pojęcia. - jest pierwiastkiem idealnym

W podobny sposób Platon pojmował ideę, tylko czynił z niej byt transcendentny, samodzielny

Ponieważ pojęcia zawierają to, co ogólne (gatunkowe), to formą są ogólne własności w substancji - jest pierwiastkiem

Ponieważ materia jest bierna, to forma musi być siłą kształtującą materię - jest pierwiastkiem czynnym

Prawdziwe poznanie dotyczy formy, czyli własności ogólnych (formalnych) substancji. Materia (czysta) jest niepoznawalna.

WŁASNOŚCI RZECZY (SUBSTANCJI) - PRZYCZYNY

1. przyczyna materialna - materia (składnik substancji - nieokreślony, kształtowany przez formę i z nią związany)

2. przyczyna formalna - forma (rozumiana jako składnik substancji - idealny, formalny: nadaje substancji własności ogólne zgodne z pojęciem)

3. przyczyna sprawcza - forma (rozumiana jako czynny pierwiastek w substancji, powodująca kształtowanie się materii na kształt formy)

4. przyczyna celowa - forma (rozumiana jako czynny pierwiastek substancji - celem substancji jest przybranie formy, przybranie własności ogólnych)

Arystoteles połączył kauzalizm z finalizmem (Demokryta z Platonem) - forma jest przyczyną i celem przemian w substancji, cel jest ważniejszy

FORMA JAKO AKT, MATERIA JAKO POTENCJA

STAWANIE SIĘ I RZECZYWISTOŚĆ

Forma jest istotą rzeczy (substancji, samoistnego bytu), a do natury formy należy energia, akt, to istotą bytu jest energia, aktywność, działanie, akt -> hylozoizm (połączenie substancji i siły)

Substancja jest = działa

Arystoteles powrócił do koncepcji łączenia bytu i siły, ale przez byt nie rozumiał materii (tak rozumowali jończycy), lecz substancję, której istotą jest forma

Materia jest potencją (siła, możność) - przeciwieństwem i uzupełnieniem energii (aktu), dyspozycją.

Stawanie się - proces aktualizowania się potencji (rośnięcie rośliny - „energia”)

Rzeczywistość - zaktualizowana potencja (roślina wyrośnięta - „entelechia”)

PODSUMOWANIE

Substancja (byt samoistny) to konkretne rzeczy, cechy nie są bytami, lecz przypadłościami (zależne od substancji, nie istnieją bez nich), pojęcia ogólne nie są bytami, lecz formami (zależne od materii, nie istnieją bez materii!!!)

1. Substancja = materia (nieokreślona, bierna) jako tworzywo + forma (idealna, formalna, czynna) jako realny odpowiednik pojęcia

• hylemorfizm (byt samoistny, substancja = połączenie materii i formy)

Przyczyny własności rzeczy: formalna (forma), materialna (materia), sprawcza (forma) i celowa (forma) Nie ma bytów poza substancjami (połączenie formy i materii).

2. Substancja = forma jako akt (energia) + materia jako potencja (dyspozycja)

• hylozoizm (siła jest w bycie, substancji)

Stawanie się to aktualizacja formy.

Rzeczywistość to zaktualizowane formy.

Arystoteles w swoich wywodach w różny sposób opisywał i pojmował materię oraz formę, w jego rozważaniach wiele jest nieścisłości i wiele jest interpretacji na temat jego właściwych poglądów

CECHY PRZYRODY

Przyroda jest: substancjalna (rzeczy skladające się z materii i formy), jakościowa (forma daje im własności), dynamiczna (forma to akt), celowa (forma jest celem materii) - przyroda składa się z konkretnych substancji, w których własności jakościowe są ważniejsze od ilościowych, w substancjach działają samorzutne siły, ukierunkowane na pewien cel.

U pitagorejczyków i Platona: zjawiska mają charakter ilościowy; u Demokryta: zjawiska mają charakter przyczynowy; Powrót do obrazu świata zgodnego z obrazem dostarczanym przez zmysły, a nie przez rozum

W mechanice: ruch ciał wynika z dążenia ciał (substancji) do zajęcia właściwego każdemu miejsca w przestrzeni; odległość będąca stosunkiem nie może zmienić siły tego dążenia; ruch trwa tylko w wyniku zewnętrznego podtrzymywania

W astronomii: ziemia to nieruchomy środek świata, wokół którego krążą sfery gwiezdne; sfery gwiezdne muszą być przez kogoś poruszane - siły istot boskich

Cofnięcie się - błędne poglądy Arystotelesa zostały uznane i obowiązywały przez tysiąclecia

PIERWSZA PRZYCZYNA, ISTNIENIE BEZ FORMY

Cechy świata (wynikające z pojęcia substancji i filozofii przyrody Arystotelesa): wieczny (materia nie mogła powstać, bo jest warunkiem rozwoju, jest wieczna); przestrzennie ograniczony (każdy żywioł ma swoje miejsce w świecie, poza sferą ostatniego żywiołu nie ma materii, nie ma nawet próżni - miejsca, które mogłoby zawierać materię); jedyny (nie ma innego świata przed naszym światem ani po naszym świecie, nie istnieją światy nam współczesne); jednolity (procesy w nim zachodzące to stałe formowanie się materii, aktualizowanie się potencji - składa się z jednolitego łańcucha przyczynowo - celowych zdarzeń) za wyjątkiem pierwszej przyczyny.

Przesłanki rozumowania: świat przypadkowy, niedoskonały, wskazuje na byt konieczny, doskonały, absolutny (jeśli istnieje świat, to również absolut)

Platon rozpoczynał rozważania nad światem od absolutu i na nim skończył, Demokryt rozpoczął rozważania od fizycznego świata i na nim skończył, Arystoteles rozpoczął rozważania od fizycznego świata i doszedł do absolutu

Pierwsza przyczyna (absolut) - musi posiadać inne własności niż znane substancje (rzeczy), gdyż nie może być wynikiem działania innych przyczyn (jest pierwszą z nich), a jej własności to: nieruchoma, niezmienna (ruch musi wynikać z innej przyczyny, ruch sam z siebie oznaczałby złożoność), niezłożona (zespolenie musi mieć przyczynę), niematerialna (materia to źródło zmiany i wszystko, co materialne, jest zmienne), istota duchowa (inaczej nie można jej pojąć), rozum (analogia do duszy - niższe funkcje są pobudzane przez funkcje zewnętrzne), celowość (rozum jest celem świata i przez to wprawia go w ruch - zasada nieruchomej atrakcji), działanie rozumu - myślenie, przedmiot myślenia - rozum (gdyby przedmiotem myślenia rozumu nie był rozum, tylko świat, to rozum upodobniłby się do niestałego świata), tylko jeden (gwarantuje jedność świata), konieczny (nie zawiera materii, która nosi w sobie możliwości), doskonały (forma jest najdoskonalsza w bycie) -> pierwsza przyczyna to czysta forma, czysta energia, czysty akt, doskonały (forma jest doskonalsza od materii) i konieczny (źródłem możliwości jest materia), to byt transcendentny (byt nie zawierający formy), to Bóg (byt absolutny, nieruchomy, poruszający świat)

Arystoteles jest twórcą prototypu na dowód kosmologiczny istnienia Boga; W swojej koncepcji, w której przypisywał istnienie wyłącznie substancji, doszedł do koncepcji bytu transcendentnego. Pojawia się pojęcie Boga jako istoty czysto duchowej (wzór w Platońskiej idei dobra i „rozumie” Anakgsagorasa), który nie jest twórcą, budowniczym

Bóg: istota czysto duchowa, pierwsza przyczyna, a nie twórca (wprawił świat w ruch i jest jego celem ostatecznym, nie jest twórcą) -> nowy dualizm: Boga i świata (u Platona: idei i rzeczy), bytu doskonałego i niedoskonałego

Dwa okręgi wszechświata:

1. niebieski - w ich ramach ruch sfer dzieli się na boski, niezmienny (sfera nieba gwiazd stałych, tzw. „niebo pierwsze” - pod wpływem bezpośredniego działania boskich sił) i podobny do boskiego (inne sfery - pod wpływem działania istot podobnych do boga) -> ruch doskonalszy od ziemskiego (okrężny), eteryczna materia, rzeczy wieczne i niezmienne

2. ziemski -> ruch niedoskonały (prostoliniowy), materia z czterech żywiołów, rzeczy zmienne i przemijające

W tego typu rozważaniach Arystotelesa tłumaczył on przyrodę na bazie przyjętej teologii, pochodziły prawdopodobnie z wczesnego okresu działalności Arystotelesa, ale przetrwały przez wieki jako jego poglądy

Dusza - forma, energia ciała organicznego, stanowiąca z materią nierozłączną całość (dusza i ciało nie mogą istnieć bez siebie)

U Platona: do substancja oderwana od ciała; U Demokryta: to ciało; U Arystotelesa: połączenie - dusza to forma ciała

Dusza jest przyczyną samoczynnego ruchu ciał (dynamiczne pojęcie duszy), podstawowym czynnikiem życia i wszystkich funkcji ciała.

Funkcje duszy - odpowiadają wszystkim funkcjom organicznego ciała (w tym świadomość jest jedną z nich)

Rodzaje duszy - są ułożone w hierarchię w zależności od ich funkcji:

1. dusza roślinna - funkcje najniższe, fizjologiczne (odżywianie się i rośnięcie, brak możliwości postrzegania),

2. dusza zwierzęca - funkcje wyższe, psychiczne (postrzeganie, odczuwanie przyjemności i przykrości związane z postrzeganiem, uczucia i popędy - pożądanie przyjemności i unikanie przykrości),

3. dusza rozumna, myśląca, właściwa jedynie człowiekowi - funkcje najwyższe, rozumne (rozum teoretyczny - poznawanie bytu i dobra, rozum praktyczny - kierowanie wolą)

-> Funkcje wyższe zawierają niższe, człowiek ma wszystkie trzy rodzaje duszy, zwierzęta - tylko dwa, a rośliny i inne istoty - jeden.

Rozum - z jednej strony władza receptywna (każde poznanie jest receptywne, nie ma wiedzy wrodzonej), z drugiej władza samorzutna, przyczyna swoich działań (rozum jest absolutny), dzieli się na:

1. rozum bierny: operuje materiałem zmysłowym, abstrahuje pojęcia (aparat poznania)

2. rozum czynny: wprawia w ruch rozum bierny, nie ma wiedzy ani nie poznaje wiedzy (motor poznania)

Konsekwencje: rozum czynny, jako czysty akt, pierwsza przyczyna, powinien być niezniszczalny i istnieć bez związku z materią, a z drugiej strony człowiek jest substancja - nierozerwalnym związkiem formy i materii.

Dusza Arystotelesa, podobnie jak Bóg, to wyłom w koncepcji substancji, gdyż są czystymi formami

NAJWYŻSZE DOBRO

Nauka o tym, co dobre, jest empiryczna (a nie dedukcyjna), normy muszą wynikać z realnej natury człowieka (a nie wynikać z idei), muszą być zgodne z indywidualną naturą człowieka (a nie być ogólnymi prawami).

Przykład dobra - wzór dobrego i mądrego człowieka (a nie ogólne zasady)

Jedyne dobro to dobro realne (nie ma dóbr idealnych), cele są osiągalne (nie są transcendentne) -> realizm

Odejście od idealizmu Platona do realizmu

EMPIRYCZNE ROZWAŻANIA I WNIOSKI ETYCZNE - DOBRO NAJWYŻSZE, CNOTY

Cel najwyższy każdego człowieka, któremu podporządkowane są inne, to eudajmonia - doskonałość jednostki, osiągnięcie optimum zgodnego z naturą danego człowieka, ewent. tłumaczone jako „szczęście” (a nie idea dobra), to cel osiągalny (a nie transcendentny) -> eudajmonizm

Doskonałość (eudajmonię) osiąga się poprzez działanie właściwe człowiekowi, czyli przez działanie rozumne.

Działanie rozumne dotyczy dwóch dziedzin działania, z których każda ma swoje zalety (=cnoty):

1. dziedzina poznania - cnoty dianoetyczne (np. mądrość, rozsądek)

2. dziedzina życia praktycznego - cnoty etyczne (np. hojność, męstwo)

Do natury człowieka należą czynności teoretyczne (związane z działaniem rozumu, duszy) i praktyczne (związane z działaniem ciała), podstawą ich cnotliwości jest rozumność.

U Platona: dobre życie to życie wyłącznie rozumem, odrywanie się od niedoskonałego ciała, u Arystotelesa to rozumne wypełnianie się w życiu cielesnym (innego nie ma)

Cnót (=zalet) jest tyle, ile ludzkich czynności, każda czynność ma swoją cnotę. (skąpstwo - hojność - rozrzutność, tchórzostwo - męstwo - zuchwalstwo itp.). Cnota to środek pomiędzy przeciwieństwami!

-> doktryna środka

Szczęście (eudajmonia) zależy od człowieka i jego cnotliwego życia - szukania środka w każdej czynności teoretycznej i praktycznej, a także od warunków zewnętrznych, niezależnych od człowieka (zaspokajają praktyczne potrzeby człowieka, związane z ciałem). Cnota nie wystarcza do szczęścia!

Nie ma idei, intuicji, boskiego natchnienia, sztuka to czyste naśladownictwo, zawiera jednak pewne czynniki formalne i uczuciowe -> naturalizm

Arystoteles stworzył podstawę do wyodrębnienia pewnych rodzajów działalności pod nazwą „sztuka”, wcześniej panował dualizm sztuki natchnionej i naśladowniczej

Państwo to nie twór idealny, lecz realny. To zbiór jednostek.

Człowiek to istota społeczna - nie może istnieć bez innych ludzi, tylko żyjąc w społeczeństwie człowiek naprawdę jest człowiekiem.

Państwo ma umożliwić człowiekowi osiągnięcie eudajmonii, stwarzać mu warunki do spełniania się w każdym działaniu (a nie stanowić ramy określające obowiązki człowieka w dążeniu do idei dobra), ma służyć ludziom w osiąganiu ich celu (brak celu transcendentnego, ponadjednostkowego, poza wspólnym dążeniem do eudajmonii).

U Platona: państwo to twór idealny, ma być ukierunkowane na transcendentą ideę dobra, ludzie mają być mu podporządkowani

Państwo powinno być w miarę jednolite pod względem majątkowym (mało bogaczy i biedoty, przewaga klasy średnie), podzielone na klasy umożliwiające ludziom samorealizowanie się (rządcy, strażnicy, kupcy, kapłani, rzemieślnicy, rolnicy, niewolnicy itp.).

Rodzaje ustrojów (pozytywna/ negatywna odmiana): jednowładztwo (królestwo/ tyrania), wielowładztwo (arystokracja/ oligarchia), władza ludu (timokracja, politeja/ demokracja) - wszelkie typy rządów są dobre, gdy sprawują je rozumni ludzie (mają duszę odpowiednią do tego typu działania)

ROŚLINNA

ZWIERZĘCA

ROZUMNA

DUSZA (3 rodzaje - wyższy szczebel zawiera niższe, w różnym stopniu rozwinięte u ludzi)

PAŃSTWO I KLASY (ludzie powinni należeć do takiej klasy, która jest zgodna z przeważającym rodzajem w ich duszy)

Niewolnicy, kobiety

Rolnicy, Rzemieślnicy, Kupcy, Kapłani, Strażnicy itp.

Władcy (stanowiący prawa)

Cel każdego człowieka: eudajmonia

Rola państwa: umożliwić każdemu osiąganie dostępnego mu optimuum

FILOZOFIA ŚRODKA (unikanie skrajnych rozwiązań, próba godzenia krańcowych stanowisk) -

METAFIZYKA (łączenie materializmu z idealizmem - hylemorfizm) - są tylko substancje (niedoskonała materia i idealna forma), które są jednostkowe (cechy jednostkowe wynikają z materii), ale ich istota jest ogólna (cechy wspólne wynikają z formy, należą do pojęcia) -> trzeba w jednostkowych rzeczach odnajdywać ogólną istotę

TEORIA POZNANIA (łączenie sensualizmu i racjonalizmu - stopnie poznania) - pochodzenie wiedzy jest empiryczne, ale jego wyniki są racjonalne -> trzeba empiryczną drogą dochodzić do wiedzy racjonalnej

ETYKA (łączenie hedonizmu i moralizmu - cnoty dianoetyczne i etyczne) - najwyższym dobrem jest szczęście, do którego droga wiedzie przez cnotliwe (rozumne) działanie -> trzeba przez cnotę dochodzić do szczęścia

Sensualizm i relatywizm epistemologiczny a relatywizm kosmologiczny i antropologiczny:

Prawdę poznajemy zmysłami. Jeśli doznania zmysłowe różnych ludzi są różne, to oznacza to, iż rzeczywistość jest różna dla różnych ludzi (Demokryt interpretował to odwrotnie - jeśli doznania zmysłowe są różne, to oznacza, iż są one błędne, gdyż rzeczywistość jest jedna).

• sensualizm i relatywizm epistemologiczny

Rzeczywistość składa się z materii, która ma różne postacie, wiele różnych i sprzecznych natur - jest wszystkim tym, co się komukolwiek objawia. Wszystkie postacie rzeczywistości są na równi prawdziwe, również sprzeczne (rzeczywistość jest niezgodna z zasadą sprzeczności!)

• relatywizm kosmologiczny

O tym, jaka jest rzeczywistość, decyduje człowiek. Człowiek jest miarą rzeczy, ocenia, co jest prawdziwe i nieprawdziwe, co jest dobre, a co złe (np. choroba jest dobra dla lekarza, a zła dla chorego - możliwe jest więc twierdzenie, że choroba jest dobra i zła równocześnie)

• antropologizm epistemologiczny

Praktycyzm (wynika z relatywizmu prawdy/ fałszu; dobra/ zła)

Sprzeczne twierdzenia o rzeczywistości są równie prawdziwe. O ich przyjęciu/ odrzuceniu decyduje ich praktyczne zastosowanie. Można tylko mówić o twierdzeniach lepszych i gorszych (mających większe i mniejsze praktyczne zastosowanie), ale nie o prawdziwych i fałszywych.

Należy rozumem zmierzać do przyjęcia twierdzeń lepszych.

Konwencjonalizm

Przyjmowanie pewnych prawd za powszechne jest wynikiem umowy (np. poglądy na mowę, prawo, moralność, religię), nie wynika z natury rzeczy.

Poglądy na wartość praw natury a praw wynikających z umowy:

prawa natury (ograniczane przez prawa umowne): prawo silniejszego do korzystania ze swojej siły, podstawą - wola mocy, cnotą - energia bez skrupułów, celem - władza i pełnia życia (Gorgiasz); coś pozytywnego lub negatywnego (zależne od przyjętej koncepcji praw umownych)

prawa oparte na umowie:

• coś gorszego od praw natury: wytworzone i narzucone przez silnych dla wyzyskania słabych; wytworzone i narzucone przez chytrych słabych w celu obrony przed silnymi; prawo to wytwór większości słabych, a religia - wymysł silnego władcy dla pohamowania tłumu (Krycjasz), przyczyniają się do niesprawiedliwych stosunków społecznych

• coś lepszego od praw natury: wytworzone przez wszystkich w celu zagwarantowania wzajemnego bezpieczeństwa, dla ich obrony wszyscy rezygnują z części swojej wolności, co przyczynia się do panowania sprawiedliwości społecznej

Sofiści dążyli do tego, by reformować prawa, które w pewnych dziedzinach są konieczne, tak aby były zgodne z wymaganiami rozumu (kara - nie zemstą, lecz odstraszeniem; ustrój społeczny - pomoc w walce o byt, a nie przeszkoda; mowa - uformowana wg jednej zasady, a nie wg sensu i formy).

Sztuka - poezja, muzyka (nie wytwarzają przedmiotów, tylko doznania)/ Umiejętności - malarstwo, rzeźba, architektura (wytwarzają realne przedmioty)

• estetyka odnosiła się do sztuki w rozumieniu starożytnych Greków

Sztuka wytwarza nie przedmioty realne, ale podobieństwa przedmiotów realnych:

• „naśladownictwo” (Platon,, Arystoteles - stworzyli teorię estetyczną)

Sztuka wzbudza w umysłach ludzi odczucia:

• iluzja (czasy nowożytne)

Sztuka prowadzi do gwałtownej reakcji odbiorcy, oczyszczenia, ulgi, radości

• wyładowanie uczuć (Arystoteles - wyjaśnił naturę tragedii)

CEL CZŁOWIEKA = DOBRO JEDYNE I NAJWYŻSZE = CNOTA [MORALIZM]

CNOTA = DOBRO NATURALNE =/= DOBRA KONWENCJONALNE

CNOTA = OBOJĘTNOŚĆ (APATIA), BRAK PRAGNIEŃ I POTRZEB (NEGATYWNA KONCEPCJA CNOTY) = WOLNOŚĆ I NIEZALEŻNOŚĆ OD WSZELKICH DÓBR POZA CNOTĄ= SAMOWYSTARCZALNOŚĆ (AUTARKIA) = SZCZĘŚCIE

CNOTA = PEWNA ŻYCIOWA MĄDROŚĆ = MOŻNA SIĘ JEJ NAUCZYĆ =/= WIEDZA ETYCZNA

CEL ŻYCIA CZŁOWIEKA =/= CNOTA =/= WIEDZA =/= SZCZĘŚCIE (odejście od moralizmu, intelektualizmu, eudajmonizmu)

CEL ŻYCIA CZŁOWIEKA = JEDYNE DOSTĘPNE DOBRO = PRZYJEMNOŚĆ (zmysłowa, chwilowa, cielesna, niezróżnicowana jakościowo, stan pozytywny) -> HEDONIZM

WSKAZANIA DLA ŻYCIA: CARPE DIEM! (ŁAP CHWILĘ)

Ludzie są niczym zwierzęta: dążą do przyjemności - unikają bólu, mają zwierzęcą naturę

Ludzie są z natury tacy sami [podstawy kosmopolityzmu] i powinni żyć zgodnie z naturą, wszelkie ograniczenia społeczne są sztuczne [zerwanie z etosem miasta - państwa, czyli polis]

---