ARCHITEKTURA BAROKU
Kolejny, po renesansie, styl w architekturze nowożytnej nazywany jest barokiem. Wyodrębniony został w latach późniejszych, bowiem twórcy żyjący w tym okresie uważali się raczej za kontynuatorów renesansu. Kierunek ukształtował się w Rzymie z odmiany późnego renesansu nazywanej stylem dekoracyjnym (tzw. barok rzymski). Umowny czas trwania baroku to okres od połowy XVI do połowy XVIII wieku
Styl barokowy w różnych krajach wygląda różnie. Barok w krajach, w których zwyciężyła kontrreformacja, postrzegany jest jako wyraz triumfu katolicyzmu. Inaczej kształtowane są dzieła w krajach protestanckich, w których, przynajmniej w początkowym okresie, było negowane wszystko co rzymskie. Jednak zawsze jest to styl radosny. W państwach katolickich radość ta wyrażana jest obfitość nagromadzonych form materialnych, a w protestanckich poprzez zwrócenie się ku wnętrzu, wyciszenie i intymność życia. Mentalność północy bardziej odpowiadały spokojne, palladiańskie formy.
Barok doczekał się wielu sprzecznych opinii. W XIX wieku historycy niemieccy i angielscy określili go mianem zepsutego renesansu. Jednocześnie nie brak zwolenników tej epoki uznających powstałe w tym czasie dzieła za najpiękniejsze. Do rehabilitacji baroku jako pierwsi przyczynili się historycy sztuki żyjący na przełomie XIX i XX wieku: Cornelius Gurlitt oraz Heinrich Wölfflin. Barok może, ale nie musi budzić zachwytu. Jest to styl pozostający w ścisłej zależności z mentalnością swoich czasów.
Nazwa [edytuj]
Zachodzące na przełomie XVI i XVII wieku przemiany w architekturze ewoluowały w kierunku powstania stylu cechującego się monumentalizmem i dynamiką, kontrastem zestawień form pogłębionym efektami światłocienia i bogatą ornamentyką. Kierunek ten, podobnie jak cała epoka, zostały nazwane barokiem. Geneza tego słowa nie została do końca wyjaśniona. W XVII wieku termin ten oznaczał oryginalność, nieregularność i fantazyjność form, która pojawiła się w sztuce. Nazwa często jest wywodzona z portugalskiego terminu barocco określającego nieregularną perłę.
Tło historyczne [edytuj]
Barok to okres rozwoju nauk, zarówno humanistycznych, jak i ścisłych. W tym czasie żyli: Galileusz, Pascal, Newton, Gottfried Wilhelm Leibniz, Kartezjusz. Przeobrażenia dotyczą również struktur społecznych, a zwłaszcza klasy mieszczańskiej, która bogaci się i umacnia swoją pozycję. W wielu państwach widoczne są tendencje władców do utworzenia monarchii absolutnych. Najskuteczniejsza w tej kwestii okazała się Francja.
Zarysowany w okresie reformacji podział Europy nie dla wszystkich państw okazał się trwały. Przy katolicyzmie pozostały Włochy, Hiszpania, Portugalia i Polska. Protestantyzm ugruntował się w Skandynawii i północnych Niderlandach. Od władzy papieskiej uwalnia się Anglia. Pozostałe państwa Europy przeżywają okres wojen religijnych, w wyniku których katolicka pozostaje Francja a w Niemczech umacnia się podział na protestancką północ i katolickie południe. Kościół katolicki po reformach zapoczątkowanych na soborze trydenckim odradza się i stopniowo wyrasta na potęgę. Powstaje zakon jezuicki, którego obecność i działalność w wielu krajach Europy oraz w Ameryce przyczyniła się do upowszechnienia baroku.
Historia [edytuj]
Pierwszych przesłanek baroku można doszukać się już w dziełach Michała Anioła. Ten mistrz renesansu jako pierwszy wprowadził do architektury elementy dynamiczne. Poprzez podzielenie płaszczyzn wielostopniowymi pilastrami, gzymsami, niszami, zastosowanie materiałów w kontrastowych kolorach uzyskuje wrażenie ożywienia wnętrza. Światło oświetlające fragmenty płaszczyzn, sąsiadujące z nimi zacienione elementy detali potęgują wrażenie nieustannego ruchu. Podobne rozwiązania są widoczne w dziełach Bartolomeo Ammanati, Giorgio Vasari, Bernardo Buontalenti i Galeazzo Alessi. Do twórców uznawanych za artystów baroku, jako pierwszych zalicza się uczniów Michała Anioła i jego współpracowników, którzy po śmierci mistrza wspólnie ukończyli budowę kopuły bazyliki św. Piotra - Giacomo della Porta i Domenico Fontana.
Giacomo della Porta, po śmierci Vignoli przeprojektował fasadę i ukończył kościoła Il Gesù w Rzymie. Świątynia zbudowana w okresie kontrreformacji, na zamówienie jezuitów, stała się wzorcem dla wielu kościołów budowanych w okresie baroku. Projekt kościoła Il Gesù, jednonawowy z sześcioma parami bocznych kaplic zamiast naw bocznych, z mocno skróconym transeptem i płytszym prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. Nad przecięciem się transeptu i nawy zaprojektowano kopułę wspartą na żaglach. Całość tworzy zwarte, przestronne wnętrze.Kościół Il Gesù należy do okresu przejściowego pomiędzy renesansem a barokiem. Bryła kościoła została zaprojektowana i zrealizowana pod koniec renesansu a jego dwukondygnacyjna elewacja to początki baroku.
Domenico Fontana zapoczątkował nowe podejście do urbanistyki. Już w okresie renesansu można zauważyć pojedyncze projekty rozwiązujące obszar w pobliżu dzieł architektonicznych lub próby wkomponowania budynku w otoczenie. Jednak w okresie baroku widoczne jest podejście do tego zagadnienia na szerszą skalę. Przebudowa Rzymu zrealizowana zgodnie z projektem Fontany zmieniła otoczenie kościoła Santa Maria Maggiore. Odchodzące od bazyliki ulice rozchodzą się promieniście a każda z nich zostaje optycznie zamknięta kościołem lub obeliskiem.
Okres przejściowy trwa w Rzymie do końca XVI wieku. Kolejny wiek to czas rozkwitu baroku. Do czołowych przedstawicieli tego okresu należą Francesco Borromini i Giovanni Lorenzo Bernini. W pierwszej połowie XVIII wieku barok współistnieje z pokrewnym mu rokoko. Jednocześnie pojawia się nowy styl - klasycyzm.
Charakterystyka stylu [edytuj]
Barok, podobnie jak renesans, opiera się na wzorach architektury klasycznej, architekci nadal korzystają z prac Vignoli. Jednak sposób korzystania z tych samych elementów jest inny. W starożytności i renesansie poszczególne formy zestawiano ze sobą zachowując umiar i dążąc do harmonijnej, spokojnej kompozycji. Barok te same elementy przeciwstawia sobie wprowadzając wrażenie ruchu i niepokoju. Kompozycje są dynamiczne, ukształtowane rzeźbiarsko, teatralnie. Podobnie kształtowane są wnętrza o rozczłonkowanych płaszczyznach, wzbogacone rzeźbiarsko-malarskim wystrojem.
Monumentalizm budowli uwydatnia się poprzez zastosowanie kolumn i pilastrów obejmujących klika kondygnacji (wielki porządek). Dynamizm dzieł podkreślają kompozycje złożone z napiętych linii o kształcie łuku, często przerwanych, zwielokrotnione pilastry i gzymsy, które przyjmują formę dekoracyjnej wstęgi. Często występują kolumny o skręconym trzonie lub tzw. zbrojone, czyli o trzonie złożonych z wielu pierścieni o dwóch, różnych średnicach. Z czasem na zwojach trzonu dochodzi dodatkowy element zdobniczy w postaci rzędu perełek lub oplatającej je wici roślinnej. Obramowania drzwi i okien są wyraźnie podkreślone. Bardzo ważną rolę odgrywa dekoracja rzeźbiarska w postaci kartuszy, girland, festonów a nawet pełnej rzeźby. Postacie przedstawiane są zawsze w ruchu, dramatycznych pozach podkreślonych rozwianymi szatami, gestem. Wystrój uzupełniony jest zazwyczaj białą sztukaterią, którą niekiedy fragmentarycznie złocono. Sztukaterię stosowano w postaci odlewanych lub ciągnionych dekoracji rzeźbiarskich. W architekturze barokowej próbowano połączyć wszystkie znane wówczas osiągnięcia.
Popularnym materiałem zdobniczym był stiuk, czyli gips lub wapień z dodatkiem sproszkowanego marmuru, zazwyczaj barwiony w masie i wypolerowany do połysku. Stiuk po stwardnieniu doskonale imituje znacznie droższy od niego marmur. Dekorację uzupełniają malowidła. Zastosowanie iluzji malarskiej, zwłaszcza na sklepieniach, ma na celu zatarcie granicy pomiędzy rzeczywistością a jej wyobrażeniem. Skrajne obszary płaszczyzn pokrywane bywają namalowaną architekturą, która optycznie przedłuża rzeczywistość. Nad postaciami, które sprawiają wrażenie zawieszonych w przestrzeni malowany jest błękit nieba o nieskończonej głębi. Całość stwarza złudzenie odmaterializowania, niwelacji ciężaru sklepienia.
Twórcy baroku korzystając z doświadczeń przodków próbowali przekroczyć granice osiągnięć swoich poprzedników. Jest to styl, w którym próbowano połączyć w jedno różne formy sztuki: architekturę, rzeźbę, malarstwo, muzykę. Teatralnym dopełnieniem architektury świeckiej był rozbudowany ceremoniał dworski a architektury sakralnej wspaniałość liturgii, której towarzyszyła bogata scenografia - przepych szat, ołtarzy, prospektów organowych, uroczyste procesje, koronacje obrazów a nawet teatralne odtwarzanie obrazów w formie misteriów. Wyszukanym gestom towarzyszyły wypowiedzi przepełnione figuralnymi zwrotami, przenośniami. Z tej teatralizacji wywodzą się liczne budowle odtwarzające miejsca święte (np. Kalwaria Zebrzydowska) i rozwój urbanistyki podporządkowujący organizacji uroczystości kompozycję przestrzeni otaczającej rezydencje, kościoły.
Architektura sakralna [edytuj]
W budownictwie sakralnym występują znane z epok wcześniejszych rozwiązania. Budowane są kościoły podłużne, na planie prostokąta (w tym także z nawą poprzeczną na planie krzyża łacińskiego) oraz budowle centralne, na planie koła, wieloboku, krzyża greckiego. Pojawiły się i stały się popularne rzuty poziome oparte na elipsie. W konsekwencji występują sklepienia i kopuły elipsoidalne. Także łuki sklepień klasztornych, kolebkowych, krzyżowych, nieckowych oraz lunet oparte są na krzywej eliptycznej. Elementem dominującym zazwyczaj są wysokie, oparte na bębnie kopuły, zwieńczone wysokimi latarniami, które przykrywa się ozdobnymi hełmami. Elewacje kościołów, na ogół dwukondygnacyjne, o płaszczyznach podzielonych zwielokrotnionymi gzymsami, pilastrami. Zdobione pełnymi rzeźbami umieszczonymi w niszach, zwieńczone tympanonami o liniach prostych lub łukowych i esownicami łagodzącymi przejścia pomiędzy nawami o różnych wysokościach.
Architektura świecka [edytuj]
Budowle świeckie to przede wszystkim reprezentacyjne pałace rozbudowane horyzontalnie, często z bocznymi skrzydłami tworzą plan w kształcie litery U. Barok ukształtował typ pałacu określany jako entre cour et jardin. Budowla była poprzedzona dziedzińcem a za nim rozciągał się ogród i park o geometrycznie zaprojektowanych trawnikach, klombach, krzewach, skupiskach drzew. W ogrodach rozmieszczano niewielkie, ozdobne pawilony i altany. Pałac i jego otoczenie tworzą harmonijny zespół architektoniczny. Elewacje pałaców zdobiono nieco oszczędniej niż fasady kościołów. Elementem mocno rozbudowanym stały się klatki schodowe z rozdzielnymi biegami, czasem o zmieniającej się szerokości.
Zmiany w uzbrojeniu, udoskonalanie artylerii spowodowały już w okresie renesansu konieczność zastosowań innych rozwiązań w budowanych umocnieniach. Nowe fortyfikacje budowane są na dawniejszych przedmieściach. Mają one postać ziemnych umocnień chronionych początkowo bastejami, później wysuniętymi bastionami. Do geometrycznie zaplanowanych rozwiązań narysów fortyfikacyjnych dostosowywane są projekty przebiegu ulic, rozmieszczenia placów, zieleni. Kontynuowane są pomysły na plany miast idealnych, ale realizacja ich w istniejącej zabudowie należy do mało realnych przedsięwzięć.
Najwybitniejsi przedstawiciele [edytuj]
Johann Balthasar Neumann
Najważniejsze dzieła [edytuj]
budownictwo sakralne:
kościół Santa Maria della Salute w Wenecji
Plac św. Piotra i portyk bazyliki św. Piotra, Schody Królewskie na Watykanie
kościół pielgrzymkowy Vierzehnheiligen
kościół w Wies
budownictwo świeckie:
Basteja - budowla fortyfikacyjna, murowane lub ziemne umocnienie w formie niskiej, przysadzistej baszty obronnej. Zbudowana na planie koła lub podkowy, wysunięta przed mur obronny, była stanowiskiem ogniowym artylerii, blokującym dostęp do kurtyny. Basteja była formą pośrednią pomiędzy basztą a bastionem. Pojawiła się we Włoszech w XV wieku, stosowana do XVI wieku. Jednym z pierwszych teoretyków fortyfikacji bastejowej był Albrecht Dürer
Bastion (beluarda) - w dawnych fortyfikacjach o narysie bastionowym podstawowy element umocnień wznoszony na załamaniach obwałowania twierdzy (na wysuniętych narożnikach). Występuje w twierdzach na planie trójkąta, romboidu, pięcioboku o otwartej postawie. Dwa najbardziej wysunięte boki tworzyły narożnik zwany węgieł. Boki stykały się pod kątem (zwykle zawartym pomiędzy 60° a 120°). Bastiony połączone były kurtynami. Część bastionu od strony nieprzyjaciela nazywano czołem, boczne części to tzw. barki. Podstawa pięcioboku (od wewnętrznej strony twierdzy) nazywana była szyją. Fortyfikacje tego typu pojawiły się we Włoszech w XVI w. W XVII w. barki przy szyi bastionu zostały cofnięte, a czoło ich zostało zaokrąglone i umocnione (tzw. orylonem). Bastiony nisko położone budowano jako pełne i zaopatrywano w nadszaniec (kawalier), co umożliwiało obserwację i obstrzał. Bastiony stanowiły główny punkt obrony całego wieloboku fortecznego. Na ich szczycie (na barkach) lub wewnątrz (w kazamatach) ustawiano działa służące do ostrzału przedpola oraz wzdłuż kurtyn i fos
Neobarok - nurt w architekturze historyzmu, nawiązujacy formalnie do baroku, szczególnie w dekoracji elewacji, rozpowszechniony w końcu XIX w. (od 1880).
W stylu neobaroku wznoszono przede wszystkim budynki użyteczności publicznej (W Warszawie gmach Towarzystwa Zachęty), zwłaszcza teatry, gdyż włoskie i francuskie korzenie baroku kojarzyły się z rozwojem opery i dramatu. Jednocześnie powstawały neobarokowe budynki mieszkalne, jednocześnie z neorenesansowymi. Neobarok niekiedy występował też w architekturze sakralnej (np. Kościół Trójcy Świętej w Korfantowie). W końcowej fazie neobarok współistniał z secesją, style wzajemnie na siebie wpływały. Sporadycznie był spotykany jeszcze do lat 20. XX wieku.
W Austrii neobarok kojarzony był z patriotyzmem, gdyż nawiązywał do stylu panującego w okresie największej potęgi politycznej tego państwa w początku XVIII stulecia.
Architektura barokowa w Anglii
Angielski barok, podobnie jak w wielu innych krajach protestanckich, należy do nurtu klasycznego, inspirowanego sztuką klasyczną oraz architekturą Palladio i Vignoli. Historyce angielscy zwykli inaczej niż na kontynencie dzielić i nazywać zmieniające się style architektoniczne. W ich ujęciu okres do połowy XVIII wieku zaliczany jest do późnego renesansu a nie do baroku.
Przejście od okresu renesansu do baroku miało bardzo łagodną formę. Był to czas, w którym dominował palladianizm. Dzieła późnego renesansu i pierwszej fazy baroku cechuje surowa, zwarta bryła o symetrycznych, uporządkowanych elewacjach. Jedynie detal zdradza, że to już inna epoka. Zwieńczenia kopuł, attyk, obramowania portali, lukarn, kartuszy i medalionów cechuje nieco bardziej rzeźbiarska, fantazyjna forma. Mimo to wyjątkiem jest projekt południowego portalu z spiralnymi trzonami kolumn. Portal zaprojektowany przez Nicholasa Stone został dobudowany w 1637 r. do uniwersyteckiego kościoła St. Mary w Oksfordzie.
Po pożarze, który w 1666 r. zniszczył zabudowę Londynu, zlecenie na wykonanie projektu odbudowy miasta otrzymał Christopher Wren. Umownie przyjęto, że jest to początek baroku w Anglii, a Christopher Wren uważany jest za najwybitniejszego przedstawiciela pierwszego okresu baroku w Anglii.
Projekt urbanistyczny odbudowy Londynu sporządzony przez Wrena nie został w całości zrealizowany. Wśród zaprojektowanych 53 kościołów, najbardziej znanym dziełem Wrena jest odbudowa katedry św. Pawła (1675-1710). Pierwotny projekt budowli centralnej rozwiązanej na planie krzyża greckiego nie spotkał się z uznaniem. Zrealizowany został projekt trójnawowej bazyliki z transeptem. Nad skrzyżowaniem naw Wren zaprojektował olbrzymią, trójpowłokową kopułę zwieńczoną latarnią. Nad przęsłami naw umieścił półkoliste kopułki wsparte na żaglach.
Wśród pozostałych projektów budowli Londynu znajdują się m. in.:
kościół Saint-Mary-at-Hill, Thames Street, (1672)
kościół Saint-Mary-le-Bow, Cheapside, (1680)
Inne projekty Wrena to:
kaplice uniwersyteckie Pembroke i Emmanuel oraz Biblioteka Trinity College w Cambridge
Królewski szpital wojskowy w Chelsea
Szpital w Greenwich (1676),
Sheldonian Theatre w Oksfordzie (1664-1668).
Czas panowania Anny Stuart zaowocował pałacowo-parkowymi rezydencjami łączącymi klasycyzującą formę z barokowymi rozwiązaniami przestrzennymi. Castle Howard w Yorkshire (1699-1712) i Blenheim Palace w Oksfordshire (1705-1724) to efekt współpracy Vanbrugha i Hawksmoora.
Uczeń Fontany, szkocki architekt James Gibbs kontynuował palladiańskie formy bryły łącząc je z rzeźbiarską formą detali. Został uznany za najważniejszego budowniczego londyńskich kościołów w pierwszej połowie XVIII wieku. Najbardziej znane projekty to kościoły St. Mary-le-Strand i St. Martin-in-the Fields z wysokimi, rzeźbiarsko rozczłonkowanymi wieżami w fasadach.
Najciekawszym projektem budownictwa świeckiego jest zaprojektowana jako budowla centralna biblioteka Radcliffe (1737) w Oksfordzie.
Najbardziej zbliżone do dzieł włoskich architektów były projekty Thomasa Archera. Podczas podróży po Europie poznał dzieła Berniniego i Borrominiego. W wielu jego pracach widoczna jest inspiracja ich twórczością. Stąd Archer bywa nazywany najbardziej "barokowym" wśród angielskich architektów XVIII wieku. Najważniejsze prace Archera to:
kościoły St. Paul w Deptford i St. John przy Smith Square w Londynie
katedra St. Philip w Birmingham
Kolejny, już końcowy etap, w architekturze baroku w Anglii to powrót do twórczości Jonesa, czyli spokojnych, klasycyzujących form palladianizmu z epoki późnego renesansu. Do przedstawicieli tego okresu należą:
William Bruce - szkocki architekt, kierował rekonstrukcją królewskiego pałacu w Edynburgu - Holyrood Palace, projektant wielu wiejskich rezydencji w Szkocji
Colen Campbell - szkocki architekt, projektant wielu domów w Londynie i wiejskich rezydencji
John James - współpracownik Wrena i Hawksmoora
William Chambers - projektant wielu rezydencji, budowli ogrodowych, londyńskiej rezydencji Somerset Mouse. W swoich projektach łączył palladianizm z elementami sztuki orientalnej.
William Kent - twórca angielskiego stylu ogrodowego i projektant wiejskich rezydencji.
Architektura barokowa we Flandrii
Po podziale Niderlandów na niepodległą, położoną na północy, Republikę Zjednoczonych Prowincji i Niderlandy Południowe zależne od dworu Habsburgów utrwaliły się różnice w kształtowaniu się architektury na tym terenie Europy. Na jej odmienność ma także wpływ podział społeczeństwa na katolickie południe i protestancką północ. Po podziale Niderlandów na północy kształtuje się sztuka holenderska a na południu flamandzka.
Architektura flamandzka wyrosła z gotyckich i renesansowych tradycji niderlandzkich. Rozwinęła się pod wpływem włoskiego baroku i renesansu dekoracyjnego. Widoczne jest także oddziaływanie zdobnictwa hiszpańskiego i francuskiego rokoko.
W architekturze dominuje budownictwo sakralne. Są to przeważnie trójnawowe kościoły w układzie podłużnym. W budownictwie świeckim raczej kontynuowane są tradycje renesansu. Największy rozkwit przeżywa architektura mieszczańska. Są to zazwyczaj domy cechowe o spokojnych elewacjach o wyraźnym podziale i bogatej dekoracji rzeźbiarskiej. Do najciekawszych należą budynki w Brukseli.
Wśród architektów największe znaczenie osiągnęli:
Peter Huyssens - projektant jezuickiego kościoła św. Karola Boromeusza w Antwerpii (1614 - 1621) zrealizowany wraz z Fraçois'em Aguillon'em
Jacob Francart (Jacques Francquart) - twórca rozebranego w ok. 1812 r. kościoła jezuitów w Brukseli (ok. 1606), kościoła Augustianów w Brukseli (1621) i Beginek w Mechelen. W swoich prachach wzoruje się na wczesnym baroku rzymskim łącząc go z miejscowymi tradycjami architektury gotyckiej
Wenceslas Coebergher (Wenzel Coebergher) - malarz i architekt, projektant kościoła Notre-Dame w Scherpenheuvel (Montaigu), budowli o układzie centralnym zwieńczonego kopułą (1609 - 1621); kościoła św. Augustyna w Antwerpii (1615)
Lucas Faydherbe - rzeźbiarz i architekt, projektant kościoła NPMarii w Mechelen powstałego z przebudowy romańskiej budowli. W 1663 r. W środkową część bazyliki wkomponował kolistą nawę zwieńczoną kopułą (kościół Onze-Lieve-Vrouw van Hanswijk)
Swój udział w architekturze miał także Rubens. Jego prywatny dom został zaprojektowany przez samego malarza. Zaprojektował wnętrze i współtworzył fasadę jezuickiego kościoła św. Karola Boromeusza
Architektura barokowa we Francji
Do Francji barok zawitał w pierwszej połowie XVII wieku. Największy jego rozkwit przypada na drugą połowę XVII wieku, a na początku XVIII wieku przechodzi w specyficzną odmianę stylu nazywaną rokoko. W 1624 r. Ludwik XIII mianował kardynała Richelieu na pierwszego ministra. Ich wspólne działania doprowadziły do umocnienia władzy monarszej oraz dominacji politycznej i ekonomicznej Francji w Europie. Wzrost dobrobytu społeczeństwa i poczucie własnej wartości owocuje rozkwitem nauki i sztuki. Głównym ośrodkiem był dwór królewski, który otoczył mecenatem wielu artystów. Monarchia absolutna dla podkreślenia własnej wspaniałości potrzebowała wielu dzieł sztuki jako oprawy. Bogactwo i splendor dworu królewskiego stał się wzorcem dla szerokich kręgów szlachecko-mieszczańskich w kraju i innych monarchii w Europie.
Francuscy historycy stosują zwyczaj określania poszczególnych stylów od imienia panującego we danym okresie władcy. Stąd warto przypomnieć, kto panował w okresie poszczególnych faz baroku:
pierwsza faza - wczesny barok, styl Ludwika XIII, od ok. 1625 - 1643
druga faza - rozkwit baroku - styl Ludwika XIV, 1643 - 1715
rokoko - styl Ludwika XV, 1715 - 1750.
Przejście renesansu w barok we Francji przybrało łagodną formę. W pierwszym okresie widoczne są wpływy włoskie i niderlandzkie. Jednak nowe trendy nie zdominowały francuskiej formy renesansu dekoracyjnego. Właściwie do końca panowania Ludwika XIV przewijały się dwa nurty:
włosko-barokowy, bardzo powściągliwy, ograniczony do ryzalitowania fasad, stosowania bogatych w formie bębnów i kopuł oraz lunet; tylko wystrój wnętrz cechuje drobiazgowa, rzeźbiarska dekoracyjność,
francusko-renesansowy, nazywany także "barokiem klasycznym" lub "klasycyzującym", popierany przez rząd i propagowany w otwartej w Paryżu Akademii Architektury (30 grudnia 1671 r.).
Barok w formie wypracowanej we Włoszech nigdy nie zaistniał we Francji, stąd w opinii niektórych historyków francuskich, we Francji baroku nigdy nie było.
Do pierwszych przedstawicieli baroku klasycznego we Francji należą:
Jacques Lemercier - wykształcony we Włoszech nadworny architekt Ludwika XIII. Jego dzieła cechują się, w porównaniu z architekturą Włoch, znacznym uproszczeniem bryły. Szczególną uwagę kieruje na wygodne rozwiązanie wnętrz i ich bogaty wystrój. Zbudował Richelieu zamek w Poitou (ok. 1627 r.) oraz pałac Cardinal (później Royal) w Paryżu (ok. 1629). Pracował także przy rozbudowie Luwru. Do dzieł sakralnych Lemerciera należą:
zbudowany w latach 1635 - 1656 kościół Uniwersytecki Sorbony. Jest to budynek zaprojektowany na planie krzyża greckiego z dużą kopułą opartą na bębnie i zwieńczoną wysmukłą latarnią. Wnętrze jest połączone z czterema dużymi kaplicami umieszczonymi pomiędzy ramionami krzyża.
kościół Sant-Roch w Paryżu.
François Mansart - architekt królewski, który w swoich pracach starał się propagować rodzime tradycje, a dekoracyjne detale traktować tylko jako uzupełnienie budowli. Do pierwszych jego prac należy przebudowa zamku Blois (1635 - 1638 skrzydło Gastona Orleańskiego). Znaczącym dziełem dla architektury jest budowa pałacyku Maison-sur-Seine (Maison Laffitte) pod Paryżem (1642 - 1650), gdzie zastosował rzut poziomy w kształcie podkowy a ogród umieścił za budynkiem. Rozwiązanie to umożliwiło znacznie lepsze oświetlenie wnętrz i z czasem upowszechniło się w całej Europie. Inne projekty Mansarta to pałac De-la-Vrillerie, elewacje pałacu Carnavalet w Paryżu. Do dzieł sakralnych należą: paryskie kościoły NPMarii i Val-de-Grâce (ok. 1645, ukończony przez Lemerciera) - zbudowane na planach centralnych i zwieńczone kopułami.
Louis Le Vau - rozbudował schemat wiejskiej rezydencji zapoczątkowany przez Mansarta wprowadzając dużą, eliptyczną lub okrągłą salę w centralnej części planu z zejściem do ogrodu. Sala poprzedzona jest od frontu dużym hallem, do którego przylegają dwie klatki schodowe. Rozwiązanie takie zastosował m. in. w pałacyku Vaux-le-Vicomte na zamówienie Nicolasa Fouqueta (1656 - 1661). Inne dzieła Le Vau to: Hôtel Lambert (1640 - 1648), Hôtel Lauzun, Collège Mazarin; pracował przy rozbudowie Luwru (od 1655), północnego skrzydła pałacu Tuilerie i Wersalu (1661 - 1670).
Kierunek włosko-barokowy reprezentuje Charles Lebrun, architekt, rzeźbiarz i malarz. Pracował na zlecenie Ludwika XIV zdobiąc wnętrza pałaców Vax-le-Vicomte (1658- 1661), Hôtelu Lambert (1650 - 1658), Luwru (Galeria Apollina ok. 1680) i Wersalu (Galeria Zwierciadlana, Salony Wojny i Pokoju, architektura ogrodowa oraz nieistniejące Schody Ambasadorów 1678 - 1690). Jego twórczość to przede wszystkim doskonale skomponowane z wnętrzem dekoracje. Wprowadza gęsty podział płaszczyzn ścian, sufitów i posadzek. Obramowania stolarskie, cokoły, belkowania zdobi precyzyjnymi ornamentami złożonymi z drobnych elementów. Pomiędzy nimi umieszcza obrazy, gobeliny, obicia.
Na zlecenie Ludwika XIV pracował także przedstawiciel baroku klasycznego, lekarz i architekt Claude Perrault. Jego największym dziełem był projekt wschodniej fasady Luwru (1667-1670) utrzymanej w stylu nawiązującym do palladianizmu. Powyżej poziomu parteru, który optycznie stanowi cokół bryły, umieścił kolumnadę w wielkim porządku zwieńczoną ażurową attyką. Płaszczyznę akcentują trzy ryzality umieszczone na narożach i w osi fasady.
Do czołowych przedstawicieli francuskiego baroku należał Jules Hardouin-Mansart. W 1677 r. Ludwik XIV jemu powierzył kierowanie pracami przy rozbudowie Wersalu. Współpracując z Lebrunem w latach 1678-1689, kontynuował dzieło Le Vau nad powiększeniem pałacu. W skrzydle północnym zaprojektował teatr dworski i dwupoziomową kaplicę pałacową (1698-1710). Kaplicę w latach 1708-1710 wyposażył jego uczeń Robert de Cotte. Dziełem Mansarta były także inne, mniejsze budowle, wchodzące w skład zespołu pałacowego:
pałacyk Grand Trianon, zbudowany dla markizy de Maintenon w latach 1687-1688 i ukończony przez de Cotte'a.
Inne, znane dzieła Mansarta to:
kościół św. Ludwika w Paryżu, zbudowany na terenie obiektu mieszczącego dom i szpital dla inwalidów zaprojektowanego przez Libéral Bruant'a. Kościół nazywany jest powszechnie Tumem Inwalidów (1679-1706)
Zespół pałacowo-ogrodowy Wersalu powszechnie jest uznawany za najlepsze dzieło francuskiego renesansu. Ogród został zaprojektowany przez André Le Nôtre, twórcę barokowego ogrodu francuskiego.
Pod koniec baroku wyodrębnił się nowy kierunek nazwany rokoko (j. franc. rocaille - muszla). We Francji jego pierwsza faza określana jest jako styl regencji (regence) a późniejsza, dojrzalsza forma stylem Ludwika XV. Nowe tendencje, które pojawiły się zwłaszcza w architekturze wnętrz, wiązane są ze swobodną i beztroską atmosferą dworów Filipa Orleańskiego i Ludwika XV oraz fascynacją sztuką chińską, której dzieła w tym czasie masowo sprowadzano do Europy.
Architektura rokoko znacznie odbiega od surowszego nurtu klasycyzującego baroku, nie przypomina także rzeźbiarskich form ukształtowanych we Włoszech. Charakterystyczne cechy rokoka to przede wszystkim lekkość i swoboda kompozycji. Architekci rozwiązują płaszczyzny ścian i sufitów jako całość. Powierzchnia ścian dzielona jest na poszczególne, pola (panneau) w postaci prostokątów, których naroża są często zaokrąglone. Pola otrzymują obramowania z delikatnie rzeźbionych ornamentów w postaci linearnych, często asymetrycznie skomponowanych plecionek, wici, arabeski o motywach inspirowanych światem roślinnym, kształtem muszli i falującej wody (rocaille). Pomiędzy poszczególnymi polami wkomponowane są płaszczyzny drzwi z supraportami, okien i luster, które także otrzymują ozdobne ramy. Dolną część ścian pokrywa się boazerią a pola podziału wypełniają malowidła lub ozdobne tkaniny. Dominuje pastelowa paleta barw o kolorach jasnoróżowych, kości słoniowej, jasnoliliowej, błękitnej, jasnozielonej, białej, złotej i srebrnej. Lekkie meble o dekoracyjnych profilach i porcelanowe drobiazgi dopełniają wnętrze tworząc pogodny nastrój. Najbogatszymi elementami elewacji stają się ślusarskie detale balustrad, krat i ogrodzeń.
Na dworze Filipa Orleańskiego działał niderlandzki architekt i dekorator wnętrz Gilles Marie Oppenordt. Jego prace są związane ze zmianami wystroju wnętrz pałacu w Villers-Cotterêts oraz kilku kościołów w Paryżu. W swoich projektach w miejscu pilastrów i belkowań wprowadził ozdobne, zawiłe elementy sztukatorskie w postaci dekoracyjnych pasów, girland, festonów. W podobnym kierunku podąża także Robert de Cotte.
Czołowym przedstawicielem rokoko był Juste Aurèle Meissonier. Projektant funkcjonalnych rozwiązań domów mieszkalnych i bogato dekorowanych wnętrz. W jego pracach występują sale o zaokrąglonych narożach i balkony o falujących liniach. Ozdobą płaszczyzn są asymetryczne ornamenty przechodzące z wici roślinnych w linie o niesprecyzowanym kształcie układające się w skomplikowane kratki, koronki, muszelki. Zaprojektował także fasadę kościoła St-Suplice w Paryżu. Ta praca, jako zbyt odbiegająca od zrównoważonych fasad francuskich budowli, nie została zrealizowana.
Architektura barokowa w Hiszpanii
Do Hiszpanii barok dotarł z Włoch na początku XVII wieku. Był to okres niezbyt pomyślny dla Hiszpanii. Długotrwałe wojny z Francją, Niderlandami i Anglią, utrata dominacji na morzu, korupcja i nadużycia urzędników to tylko niektóre z przyczyn upadku gospodarczego kraju. Po powstaniu Republiki Zjednoczonych Prowincji, której miasta zdominowały handel kolonialny w Europie zachwiał się ostatni filar gospodarki hiszpańskiej. Stagnacja gospodarcza, brak potrzebnych reform w kraju i słabość władzy nie sprzyja ukształtowaniu się silnej warstwy mieszczańskiej. Sztuka XVII i XVIII wieku rozwija się pod mecenatem kościoła i arystokracji.
Pierwsze lata XVII wieku to kontynuowanie tradycji Herrery. Architekt Juan Gómez de Mora, uważany za prekursora baroku w Hiszpanii, buduje kościoły początkowo jeszcze o wyraźnych cechach architektury Herrery: la Encarnación w Madrycie (1611 - 1616) oraz w Salamance (1617) dla zakonu jezuitów z barokową fasadą. (Clerecía, obecnie kościół św. Ducha Espíritu Santo). Kościół dla zakonu cystersów ufundowany przez kardynała Bernardo de Sandoval w Alcalá de Henares został zaprojektowany na rzucie elipsy i zwieńczony kopułą. Dzieło to w całości należy do baroku.
Barok rozgościł się architekturze hiszpańskiej już na dobre w latach dwudziestych XVII wieku. Powstają bogato zdobione budowle. Kręcone słupy dekorowane girlandami, wielokrotne pilastry i gzymsy wprowadzające podział płaszczyzn, płaskorzeźby, fryzy, kartusze, wokół otworów okiennych i drzwiowych sute obramowania, na powierzchniach ścian, cokołów, pilastrów, sklepień i wnęk drobny i gęsty ornament zaczerpnięty z występującego okresie renesansu estilo plateresco i mnogość rzeźb figuralnych o ekspresyjnym wyrazie to podstawowe cechy hiszpańskiego baroku. W połowie XVII wieku dodatkowo nakładają się na te cechy wzory i formy zdobnicze zaczerpnięte z Meksyku. Północne rejony Hiszpanii wypracowują tzw. barok płytkowy. Jest to forma zdobienia powierzchni fasad przy użyciu drobnych i płaskich elementów w postaci medalionów, tarcz, wolut i lizen. Przedstawicielem tego kierunku był Domingo Antonio de Andrade, budowniczy m.in. wieży zegarowej w południowej fasadzie katedry Santiago de Compostela, tzw. Torre del Reloj lub Torre da Barenguela. Katedra otrzymała także nowy portal Quaintana zaprojektowany przez Josè de la Peña del Toro (zbudowany w latach 1658 - 1666) zachodnią fasadę (Obradoiro) dobudową przed istniejącą, romańską. Projekt fasady sporządził Ferdynand Casas y Novoa, zrealizowany został dopiero pod koniec jego życia (w latach 1738 - 1749). Elewację poprzedzają wspaniałe, czterobiegowe schody pozwalające na organizację nabożeństw przed licznie zgromadzonymi pielgrzymami.
W początkowym okresie baroku działał jezuita Fray Francisco Bautista. Jego dziełem jest zbudowana około 1620 r. katedra San Isidoro del Real w Madrycie. Projekt wzorowany na rzymskim Il Gesù, z fasadą flankowaną dwoma wieżami. Kościoły jezuitów, rodzimego i prężnie działającego zgromadzenia w Hiszpanii były bardzo często budowane w tym kraju. Stąd, ich architektura, stanowi ważny wkład w rozwój baroku w Hiszpanii. Kościoły przeznaczone dla ogółu wiernych w Hiszpanii zazwyczaj były planowane na rzucie prostokąta, oparte na architekturze kościoła Il Gesù i częściej niż w innych krajach Europy z dwoma wieżami akcentującymi ich fasady (np. kościół w San Sebastian. Świątynie budowane jako budynki wchodzące w skład zgromadzeń i prowadzonych przez nie uczelni to najczęściej budowle centralne, koliste lub eliptyczne, wieńczone kopułą wspartą bębnie (np. bazylika św. Ignacego w Loyoli (Azpeitia).
Nieco później, w połowie XVII wieku, rozgłos zdobywają dwaj architekci: Alonso Cano i Francisco de Herrera (syn sewilskiego malarza Francisco de Herrera). Alonso Cano na polecenie króla Filipa IV od 1652 r. pracował przy budowie renesansowej katedry w Granadzie. Przeprojektował fasadę kościoła w stylu architektury barokowej. Elewacja otrzymała dwie wieże a płaszczyzna pomiędzy nimi została ozdobiona trzema ogromnymi wnękami. Najbardziej znaczącym dziełem Francesco Herrery jest projekt trójnawowej bazyliki Nuestra Señora del Pilar w Saragossie (1681 r.). (Prace przy budowie bazyliki zostały rozpoczęte ok. 1675 pod kierownictwem Felipe Sáncheza. Jednak jego projekt został zmodyfikowany ok. 1680 r. przez Herrerę).
W 1688 r., w Walencji, Juan Batista Viñes rozpoczął budowę kościoła Santa Catalina. Z kościoła ocalała tylko wieża zbudowana na planie sześciokąta. Naroża podkreślone są półfilarami, które w piątej kondygnacji zastąpiono spiralnymi półkolumnami. Całość wieńczy ozdobna latarnia. Viñes był prawdopodobnie projektantem portalu kościoła parafialnego (św. Augustyna) w Vinaroz (prowincja Castellón). Fasada katedry w Walencji została przebudowana w pierwszych latach XVIII wieku przez rzeźbiarza Ignacio Vergarę i niemieckiego architekta Conrada Rudolfa. Projekt nawiązuje do zasad typowych dla Borrominiego.
Największą indywidualność w hiszpańskiej architekturze baroku reprezentują dzieła rodziny Churriguera: José i jego synów José Benito, Alberto i Joaquina (najbardziej znani są José Benito i Alberto). Wprowadzili do architektury styl o bogatej ornamentyce łączącej tradycyjne elementy plateresco z dekoracją zaczerpniętą z baroku włoskiego i flamndzkiego oraz formy inspirowane sztuką prekolumbijską w Meksyku, zwłaszcza Azteków i Majów. Powstał styl przeładowany detalami, w którym płaszczyzny pokrywano bogatą, splątaną i ruchliwą ornamentyką zatracając jednocześnie pierwotną bryłę budowli. Pracowali często wspólnie. Ich projekty znalazły wielu naśladowców, zwłaszcza w południowo-amerykańskich koloniach Hiszpanii (churrigueryzm).
W Hiszpanii José Benito zaprojektował pałac w Madrycie dla Goyeneches'a oraz od podstaw plan urbanistyczny miasta Nuevo Baztán koło Aranjuez wraz z założeniem pałacowo parkowym (1709). Najbardziej znanym jego dziełem jest ołtarz w dominikańskim kościele San Esteban w Salamance, Twórczość Alberto związana jest przede wszystkim z Salamanką, gdzie pracował przy budowie katedry i zaprojektował Plaza Mayor, uważany za jeden z najpiękniejszych w Hiszpanii. W stylu churrigueryzmu Luis de Arévalo i Francisco Manuel Vásquez zaprojektowali wystrój zakrystii kościoła kartuzów w Granadzie (1727 - 1764). Dzieło to jest uważane za jeden z najcenniejszych zabytków barokowych w Hiszpanii. Ciekawym przykładem dekoracji jest także fasada pałacu markiza de Dos Aquas w Walencji. Portal, projekt Hipolita Roviro i Ignacia Vergary przedstawia personifikacje dwóch rzek Walencji Turii i Júcar. Nad drzwiami umieszczono figurkę Matki Boskiej z Dzieciątkiem w bogatym, rokokowym obramowaniu.
Po okresie wybujałej ornamentyki następuje uspokojenie i dekoracja budowli powoli ulega ograniczeniom. Na przełomie XVII i XVIII wieku Vincente Acero otrzymał zlecenie na projekt odbudowy spalonej katedry w Kadyksie. Powstaje trójnawowa budowla przecięta nawą krzyżową, z obejściem z dwoma kopułami (nad skrzyżowaniem naw i prezbiterium) i fasadą z dwoma cylindrycznymi wieżami.
Na budownictwo świeckie największy wpływ wywarł Filippo Juvara, który ostatnie lata swojego życia spędził w Hiszpanii. Zaprojektował pałac królewski w Madrycie (zbudowany po jego śmierci) o wnętrzach w stylu rokoko i fasadę ogrodową królewskiej rezydencji San Ildefonso koło Segowii (1735). Pałac w Madrycie zaprojektowany przez Juvarę, zgodnie z życzeniem monarchów, miał być wzorowany na paryskim Luwrze. Po śmierci Juvary, jego projekt na polecenie Filipa V Burbona został zredukowany przez Sacchettiego, następce Juvary
Architektura barokowa w Holandii
Po podziale Niderlandów na niepodległą, położoną na północy, Republikę Zjednoczonych Prowincji i Niderlandy Południowe zależne od dworu Habsburgów, utrwaliły się różnice w kształtowaniu się architektury na tym terenie Europy. Na jej odmienność ma także wpływ podział społeczeństwa na katolickie południe i protestancką północ. Po podziale Niderlandów na północy kształtuje się sztuka holenderska a na południu flamandzka.
Po zawarciu unii utrechckiej i detronizacji w 1581 r. hiszpańskiego króla Filipa II, jeszcze przez szereg lat trwały walki pomiędzy Republiką Zjednoczonych Prowincji a Hiszpanią. Dopiero w 1648 r. Habsburgowie hiszpański uznali niepodległość Republiki. XVII wiek to okres rozkwitu gospodarczego kraju. W państwie opartym na równości społecznej, zamieszkałym głównie przez ludność protestancką - kalwinów, nie było zapotrzebowania na architekturę sakralną o bogatym wystroju ani na okazałe pałace magnaterii. Architektura baroku w Republice Zjednoczonych Prowincji ukształtowała się pod wpływem dzieł Andrea Palladio (palladianizm) i Violi. Był to styl klasycyzujący postrzegany przez twórców jako przeciwieństwo sztuki barokowej uznawanej za styl papiestwa. Powstają obiekty o doskonałych proporcjach i bardzo skromnym wystroju rzeźbiarskim. Dopiero pod koniec XVII wieku pojawiają się wpływy francuskie przyniesione przez hugenotów. Oprócz bogatszej dekoracji pojawia się wzorowane na ogrodach kształtowanie przestrzeni wokół budynków, z tym że w ogrodach nie ma dużych drzew i krzewów a klomby. W architekturze ogrodowej pojawiają się także altany, groty i studzienki.
Do przedstawicieli architektów klasycyzującego baroku należą:
Jacob van Campen - projektant ratusza w Amsterdamie (1648 - 1655), pięciokondygnacyjnego budynku, którego elewację podzielił gzymsami na trzy poziome pasy: cokół i dwa pola, w których pilastry poprowadził przez dwie kondygnacje. Z elewacji wysunął trzy ryzality a nad środkową częścią budynku umieścił wysoką wieżę rozwiązaną na planie ośmiokąta i zwieńczył ją hełmem z latarnią. Środkowy ryzali wieńczy tympanon z dekoracją rzeźbiarską antwerpijczyka Artusa Quellija młodszego przedstawiającą alegorię Amsterdamu, której hołd składa Neptun i inne mitologiczne postacie. Obecnie w budynku mieści się Pałac Królewski. Campen zaprojektował także pałac dla księcia Jana Mauritiusa - Mauritshuis (1633 - 1635), obecnie Muzeum Malarstwa (Haga oraz współpracował z Peterem Postem przy budowie pałacu Huis ten Bosch 1645 (Sala Orańska). Jego dziełem jest także kościół św. Anny w Haarlemie (1645 - 1649)
Pieter Post - architekt i malarz współpracujący z Campenem przy budowie pałaców Mauritshuis i Huis ten Bosch, projektant budynków wagi miejskiej w Goudzie (1668) i Lejdzie (1657 - 1658), ratusza w Maastricht (1659 - 1664), brał też udział w budowie kościoła Nieuve Kerk w Haarlemie.
Philip Vingboons - projektant kamieniczek w Amsterdamie
Wśród emigrantów francuskich wyróżnił się Daniel Marot - architekt na dworze Wilhelma Orańskiego. Wspólnie z Jacobem Romanem przebudował rezydencję w Het Loo (w pobliżu Apeldoorn) i upiększył ją okazałym, barokowym ogrodem
Architektura barokowa w Niemczech
Po niespokojnej pierwszej połowie XVII wieku na ziemiach niemieckich zapanował pokój. Wojna trzydziestoletnia, która trwała w latach 1618 - 1648, zakończyła się, a księstwa wyodrębniły się jako niezależnie państewka. Ugruntował się podział na protestancką północ i katolickie południe. W zrujnowanych gospodarczo krajach dopiero po 1650 roku nastąpiło lekkie ożywienie w budownictwie, a wraz z nim zaczął upowszechniać się ów styl - barok. Jeśli wziąć pod uwagę rozdrobnienie polityczne i rozłam religijny, to nie powinno dziwić zróżnicowanie w rozwoju tego stylu architektonicznego na terytorium niemieckim.
W budownictwie sakralnym kościoły katolickie początkowo rozwiązywano na planie trójnawowej bazyliki z elewacją frontową dość często flankowaną dwiema wieżami. Nie zawsze projektowano nawę krzyżową i stosowano kopułę nad skrzyżowaniem naw. W drugiej połowie XVII wieku coraz częściej pojawiają się układy centralne o wydłużonym planie i bogatej dekoracji. Koniec XVII wieku zaowocował budynkami o giętych elewacjach o silnie profilowanych obelkowaniach, rzeźbiarsko traktowanych hełmach i latarniach, fantazyjnie rozczłonkowanych obramowaniach otworów i gęsto profilowanych pilastrach i łukach sklepień, dekoracyjnie potraktowanych kartuszach, medalionach, wspornikach. Budownictwo zborów ewangelickich, długo skromne, o układach podłużnych i centralnych, z wolna się zmienia, a w XVIII wieku zaczyna nawet przypominać architekturę krajów katolickich.
Wraz z normalizacją gospodarczą kraju ożywa również budownictwo świeckie. Powstają nowe rezydencje magnackie, przebudowywane są istniejące. Pałace wzorowane są na układach francuskich, w których budynek główny z dwoma bocznymi skrzydłami poprzedza dziedziniec, a ogród w stylu francuskim lokalizowany jest za budynkiem. Tak samo wystawnie projektowane są pałace biskupów. Domy mieszczańskie otrzymują nowy wystrój. Nadal, zwłaszcza na północy, występuje ornament zwijany i sporadycznie chrząstkowy. Szybko rozpowszechnia się płaski ornament taśmowy. W XVIII wieku coraz częściej stosowany jest ornament rokokowy, modelowany w gipsie (sztukateria), inspirowany wzorami francuskimi.
Kraje północno-zachodnie i zachodnie [edytuj]
Około 1690 roku w Bremie francuski architekt, Jean Baptiste Broebes, zbudował budynek Giełdy (Handelsbörse). Ciekawiej reprezentują się dorobek Paula du Ry, francuskiego emigranta działającego w Hesji. W 1690 dla cysterskiego klasztoru Haydau (w gminie Morschen) projektuje nową oranżerię. W latach 1698 - 1710 realizuje ambitne zadanie zbudowania od podstaw w Kassel (Hofgeismar) Nowego Miasta (Carsdorf) dla Hugenotów. Oprócz planu przestrzennego i projektów budynków mieszkalnych w 1704 buduje nowy, protestancki kościół. Zaprojektował także w Kassel miejski pałac dla landgrafa Karola. Budynek powstał w 1714, już po śmierci Paula. Pracami kierował jego potomek. Obecnie w budynku mieści się Brüder Grimm-Museum, muzeum z pamiątkami po braciach Grimm.
Ernst Georg Sonnin to kolejny architekt pochodzenia francuskiego. Jego działalność związana była z Hamburgiem, gdzie brał udział w odbudowie szeregu budowli. Za najważniejsze z jego przedsięwzięć uważa się projekt odbudowy kościoła św. Michała. Współpracując z Johannem Prey zbudowali protestancki kościół założony na planie centralnym krzyża greckiego z wewnętrzną emporą o fantazyjnie wygiętej linii.
Kraje północno-wschodnie [edytuj]
Pierwsze elementy baroku pojawiły się w architekturze za sprawą przybyszów z Holandii. Największą rolę w Berlinie i jego okolicach odegrali:
Michael Mattias Smids z Bredy, współpracował z Memhardtem przy budowie fortyfikacji, Stajni Książęcych i wielu innych budynków w Berlinie, zamku w Oranienburgu i Poczdamie.
Johann Gregor Memhardt z Linz, wykształcony w Holandii (przed przyjazdem do Berlina zapoznał się z architekturą holenderską m.in. w Hadze). W Berlinie projektował zamek (obecnie zamek nie istnieje), pracował przy rozbudowie zamku w Oranienburgu, autor projektu rozbudowy Poczdamu (1661) i projektant zamku w Poczdamie.
Johann Arnold Nering, (Nehring) niemiecki architekt wykształcony w Holandii, współpracownik Memhardta i Smidsa, budował Berliński Arsenał (po jego śmierci prace ukończył Andreas Schlüter), pracował przy budowie części fortyfikacji i zamku w Berlinie, zaprojektował oranżerię na terenie Lustgarten (1685), protestancką kaplicę zamkową w Köpenick, plac Gendarmenmarkt, pałac Charlottenburg (Nering projektował od 1695 najstarszą część pałacu, ukończoną w latach 1701 - 1713 przez Eosander von Götthe, tzw. Nering-Eosanderbau), pracował przy rozbudowie starego zamku w Poczdamie.
Andreas Schlüter, niemiecki architekt (ur. w 1660 r.) i rzeźbiarz, początkowo współpracował z Neringiem przy budowie Arsenału (jego dziełem jest rzeźbiarska dekoracja budynku, m.in. cykl Umierający wojownicy 1696), projektant Starej Poczty (1701 - 1704) w Berlinie.
Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff, architekt i malarz, twórca późnobarokowych dzieł o spokojnej, klasycyzującej bryle i rokokowych wnętrzach. Jego najważniejsze prace to gmach berlińskiej opery (1741), pałace w Charlottenburgu (1740 - 1742), Sanssouci (1745 - 1747), Rheinsbergu i starego zamku Poczdamie (z kompleksu zachował się jedynie budynek stajni królewskich).
Johann Gottfried Büring, budowniczy działający pod koniec rokoko, najbardziej znany jest jego udział przy budowie niektórych budynków w kompleksie Sanssouci, np. Chińskiego Pawilonu, Nowego Pałacu oraz Galerii Obrazów.
Kraje południowe [edytuj]
Architektura baroku w południowej części terytorium Niemiec prezentuje się znacznie bogaciej niż na północy. Powstają dzieła, w których odzwierciedlają się wpływy architektury włoskiej szkoły Borrominiego, Berniniego i jezuickiej architektury sakralnej oraz francuskiej architektury zespołów pałacowo-parkowych. Wystrój wnętrz został zdominowany francuskim rokoko, które także wpłynęło na ukształtowanie architektonicznej bryły budowli i jej rzeźbiarską dekorację. Na zlecenie arystokracji świeckiej i kościelnej pracowali architekci włoscy i francuscy. Oprócz nich, w dość krótkim czasie pojawiło się wielu znanych artystów pochodzenia niemieckiego. Do najbardziej znanych należą:
Enrico Zucalli, włoski architekt był jednym z pierwszych reprezentantów baroku na południu Niemiec. Od 1663 r. pracował wraz z bolońskim architektem Agostino Barelli przy budowie kościoła Teatynów w Monachium. Do projektu Barelliego dodał dwie wieże od frontu i kopułę nad skrzyżowaniem naw. Pracował przy rozbudowie pałacu Nymphenburg (wraz z Giovanni Antonio Viscardi, najstarszą część pałacu zbudował Barelli) oraz pałacu Schleissheim w Monachium oraz pałacu (Kurfürstliches Schloss Bonn, obecnie budynek Uniwersytecki) i dworku w Bonn. Sporządził także plany przebudowy klasztoru w Ettal (na ich podstawie odbudowano zniszczony pożarem klasztor po śmieci architekta).
Giovanni Antonio Viscardi, włoski architekt zatrudniony na dworze bawarskim. W jego pracach wyraźnie widoczne są wpływy szkoły Borrominiego. Uczestniczył przy realizacji prac Enrico Zucalli. Kierował także przebudową cysterskiego klasztoru Fürstenfeld. Najciekawszą jego pracą jest projekt monachijskiego kościoła św. Trójcy w Monachium (1711 - 1718). Zastosował tu kopułę bez bębna, konstrukcję, która rozpowszechniła się na południu Niemiec.
Georg Dientzenhofer, wprowadził do budownictwa sakralnego na południu Niemiec ciekawe rozwiązania oparte na planie centralnym. Zaprojektował kaplicę odpustową Trójcy Świętej w Waldsassen na rzucie trójkąta równobocznego z przylegającymi do jego boków trzech półkoli. Wnętrze kościoła obiega niskie obejście a bryłę akcentują wysokie i smukłe wieże zlokalizowane w wierzchołkach trójkąta. Z bratem Johannem Leonardem pracował przy budowie kościoła św. Marcina w Bambergu, którego architektura jest wzorowana na rzymskim Il Gesù.
Johann Dientzenhofer, projektował kościoły, w których śmiało konstruowane, eliopsoidalne sklepienia przenikały się. Przykładem takiej budowli jest kościół w Banz w Bad Staffelstein (powiat Lichtenfels). Inne jego dzieła to: katedra i pałac w Fuldzie, pałac w Kleinheubach, pałac Weissensteina w Pommersfelden, kościół w Litzendorf.
Johann Leonhard Dientzenhofer, uczestniczył w rozbudowie benedyktyńskich opactw w Banz i św. Michała w Bambergu oraz nowego pałacu biskupa w Bambergu (do renesansowej rezydencji dobudował dwa skrzydła).
Balthasar Neumann, niemiecki architekt z okresu późnego baroku, pracował przy budowie i rozbudowie wielu kościołów, opactw i zamków np. pałac w Bruchsal, pałac Augustusburg w Brühl, dla której zaprojektował wspaniałą klatkę schodową, kościoły w Gössweinstein, w opactwie w Neresheim (jednonawowy w układzie podłużnym o przęsłach przykrytych owalnymi sklepieniami), Steinbach, klasztor i kościół benedyktyński w Münsterschwarzach w Schwarzach nad Menem, powiat Kitzingen, opactwa w Banz, w Schöntal, kościół pielgrzymkowy Czternastu Wspomożycieli w Vierzehnheiligen (jednonawowy, ze sklepieniami na planie koła i owalu) Dom pod Sokołem - Falkenhause w Würzburgu (z elewacją o bogatej, rokokowej dekoracji), pałac Poppelsdorfer w Bonn. Najbardziej znane jego projekty to rezydencja biskupa i kaplica rodziny Schönborn przy katedrze w Würzburgu.
Dominikus Zimmermann, architekt niemiecki, znany przede wszystkim jako projektant wnętrz, licznych ołtarzy, ambon i innych dekoracji. Zbudował rokokowe kościoły, zaprojektowane na rzucie elipsy, w Steinhausem (Bad Schussenried) 1727 - 1733 i w Wies (Steingaden powiat Weilheim-Schongau) 1745 - 1754. Przy wystroju wnętrz współpracował z bratem Johannem Zimmermannem. Jego inne dzieła to: przebudowa kartuzji w Buxheimie - kościół, kaplica św. Anny (1713 - 1727), budowa kościoła NMP w Günzburgu (1735 - 1740), przebudowa franciszkańskiego klasztoru w Maria Medingen w Mödingen (1716 - 1725).
François de Cuvilliés starszy, bawarski architekt wnętrz urodzony we Francji, przedstawiciel rokoko. Jako nadworny architekt elektorów Maksymiliana II i Karola VII i pracował nad wystrojem wnętrz monachijskiej Rezydencji - Pałacu Królewskiego i znajdującego się w skrzydle pałacu teatru dworskiego Cuvilliés-Theater 1751 - 1753. Dla zespołu pałacowo-parkowego w Nymphenburgu zaprojektował pałacyk myśliwski Amalienburg (1734 - 1739). Jego dziełem jest także monachijski Pałac Holstein z sztukatorską dekoracją Johanna Zimmermanna (obecnie rezydencja biskupa) i fasada kościoła Teatynów (1765 - 1768). W Bonn pracował nad wystrojem wnętrz pałacu Brühla i brama wjazdowa pałacu elektorskiego (Koblenzer Tor) obecnie budynek należy do kompleksu zabudowań uniwersyteckich, w Brühl pracował nad wystrojem wnętrz zespołu pałacowego (Augustusburg i Falkenlust). Wraz z braćmi Zimmermann, Dominikusem i Johannem, zajmował się dekoracją pomieszczeń pałacu Nymphenburg.
Johann Georg Starcke, niemiecki architekt, który pracował w Dreźnie i jego okolicy. W swoich pracach łączył elementy baroku francuskiego i włoskiego. Zaprojektował Ogród Włoski z pawilonem (1669) oraz pałac na terenie drezdeńskiego Grossen Garten (1678 - 1683). Brał udział w pracach związanych z przebudową zamku królewskiego sidenzschloss1691 - 1693, ujeżdżalni dworskiej w Dreźnie i budynku Starej Giełdy w Lipsku (1678 - 1683).
Matthäus Daniel Pöppelmann, niemiecki architekt późnego baroku. Studiował we Włoszech, gdzie zainteresował się twórczością Fontany. Poznał też prace austriackiego architekta Johanna Hildebrandta. Pöppelmann w swoich projektach wprowadzał bogatą, symetryczną ornamentykę, która zbiżała jego twórczość do rokoko. Pracował w Berlinie, przy przebudowie zamku, Dreźnie i okolicach oraz w Warszawie. Najsłynniejszym dziełem Pöppelmanna jest drezdeński Zwinger (1711 - 1728). Wewnętrzny dziedziniec (o pow. ok. 1 ha) z ogrodem w stylu francuskim okala galeria oraz jedno i dwukondygnacyjne pawilony. Brama prowadząca na dziedziniec została zaprojektowana w formie łuku triumfalnego i wieńczona wielką koroną (stąd jej nazwa Kronentor - Brama Koronna). Pöppelmann pracował także przy budowie lub przebudowie innych obiektów: w Dreźnie - pałac Taschenberg (1711-1715), pałac Japoński (1715), pałac w barokowych ogrodach Grossedlitz, pałac Pillnitz koło Drezna (1720-1723), pałac w Moritzburgu (1723 - 1733). Zaprojektował również drezdeński most Augusta - Augustusbrücke (1727 - 1731).
Georg Bähr, architekt niemiecki pracujący przede wszystkim w Dreźnie. Jego najważniejszym projektem była budowa luterańskiego kościoła Frauenkirche (kościół Mariacki) (1726 - 1743). Kościół został zaprojektowany na planie centralnym i zwieńczony wysoką kopułą z ciosów. Schody prowadzące na kolistą emporę zostały umieszczone w czterech ryzalitach przylegających do bryły budowli. Inne prace Bähra to Hotel Saski (Hôtel de Saxe) w Dreźnie, kościoły w Loschwitz (Drezno) (1705 - 1708), Schmiedebergu (w pobliżu Altenbergu) (1713 - 1716) i Forchheim (1719 - 1726.
Gaetano Chiaveri architekt włoski, pracował w Niemczech, Polsce i Rosji. Efektem jego działalności w Niemczech są drezdeńskie budowle: Pałac Maksymiliana i katolicki kościół dworski - Hofkirche (1739 - 1751). Budynek katedry został zaprojektowany na planie bazyliki o podwyższonej nawie środkowej i półkolistym obejściu. Fasadę o giętych liniach akcentuje smukła, czterokondygnacyjna, ażurowa wieża z cebulastym hełmem.
W XVIII wieku zapanowała moda na niewielkie pałacyki i pawilony ogrodowe lokalizowane na terenie rozległych założeń ogrodowych i parkowych. Do największych budowli o tym charakterze należą rokokowe pałace w pobliżu Stuttgartu:
Monrepos, budowany od 1760 przez Philippe de la Guępičre. Pałac na wodzie Monrepos to jeden z wielu obiektów założenia parkowo-pałacowego w Ludwigsburgu; barokowy zespół budowli powstał na zlecenie Eberharda Ludwika Wirtemberskiego i był wzorowany na francuskim Wersalu. Główny obiekt - rezydencja, zbudowany przez Johanna Friedricha Nette i Donato Giuseppe Frisoni, był gotowy w 1733. Letni, myśliwski pałacyk Favorite, powstał w latach 1717 - 1723 według projektu Donato Giuseppe Frisoni.
Solitude (1764 - 1775), zbudowany na zlecenie Karola Eugeniusza Wirtemberskiego przez Friedricha Weyhinga, Philippe de la Guępičre i Reinholda Ferdinanda Heinricha Fischera ok. 12,0 km od Ludwigsburga.
Ciekawym przykładem barokowej urbanistyki jest projekt zabudowy Karlsruhe w Wirtembergii. Miasto zostało założone w 1715 r. przez Karola Wilhelma. Centralnym punktem planu stała się wieża ocalała z średniowiecznej zabudowy obronnej (na szczycie Turmberg w Durlach). Do wieży dobudowano pałac a od niej, promieniście, wytyczono 32 aleje parkowe. Do zespołu pałacowo-parkowego początkowo przylegało niewielkie osiedle, które dało początek miastu.
Architektura barokowa w Polsce
W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, barok przypada na czas kontrreformacji i długoletnich wojen. W przypadku Polski były to walki z Szwecją, Rosją, Turcją oraz powstań kozackich: Kosińskiego, Nalewajki, Chmielnickiego.
Etapy baroku w Polsce można podzielić na główne okresy pokrywające się z czasem panowania władców:
z dynastii Wazów, nazywany stylem Wazów, barok wzorowany na twórczości Berniniego, w tym okresie wczesne formy baroku współistnieją z okresem późnego renesansu (manieryzmem)
okres panowania Jana III Sobieskiego, w którym barok stał się stylem dominującym; oprócz wzorów włoskich widoczna jest odmiana baroku klasycyzującego
czas panowania władców saskich, okres późnego baroku, w którym dominują wzory włoskie i rokoko francuskie i drezdeńskie.
Początki baroku w Polsce [edytuj]
Architektura sakralna [edytuj]
Barok pojawił się pod koniec XVI wieku, w okresie dominacji w architekturze polskiej stylistycznej formy późnego renesansu z przewagą manieryzmu. Prekursorami nowego stylu byli jezuici, sprowadzeni do Polski w 1564 r., cieszący się poparciem dworu i magnaterii. W Polsce, podobnie jak w innych krajach Europy, pierwsze barokowe kościoły, budowane przez architektów - zakonników, były wzorowane na rzymskim Il Gesù. Do tego typu realizacji powstałych w ówczesnych granicach Rzeczypospolitej należą:
kościół w Nieświeżu (1584-1593), zbudowany przez Giovanniego Bernardoni jako trójnawowa bazylika z kopułą nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem i dwoma parami kaplic przylegających do naw bocznych. Kościół został ufundowany przez Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotkę a prace związane z jego budową zostały podjęte w 1582 r., jeszcze przed ukończeniem kościoła Il Gesù;
Kościół św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa w Kaliszu, trójnawowa bazylika z emporami, dzieło Bernardoniego (1592-1597
kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie, rozpoczęty przez Józefa Britiusa (Józefa Brizio), budowany Bernardoniego i ukończony w latach 1605-1619 przez Trevano, trójnawowy z trzema parami kaplic i kopułą nad skrzyżowaniem naw;
jednonawowy kościół w Jarosławiu (1591-1594), dzieło Britiusa,
Charakterystyczna formą budownictwa sakralnego okresu baroku były sanktuaria pozwalające wiernym na odbywanie zakrojonych na szerszą skalę procesji, zwłaszcza nabożeństwa Drogi Krzyżowej. Poszczególne jej stacje - kaplice lokalizowano wśród lasów, na większych, często pagórkowatych terenach. Pierwsze sanktuarium tego typu w Polsce zbudowano na zlecenie Mikołaja Zebrzydowskiego w Kalwarii Zebrzydowskiej. Bernardoni sporządził projekt klasztoru i kościoła Matki Boskiej Anielskiej. Rozpoczęte przez Bernardoniego dzieło kontynuował Paweł Baudarth, złotnik i architekt z flamandzki. Wybudowany w latach 1603-1609 kościół, niewielki, jednonawowy kościół z kwadratowym prezbiterium dość szybko okazał się zbyt mały dla pomieszczenia przybywających na Kalwarię pielgrzymów. Podczas rozbudowy kościoła nawę zmieniono na prezbiterium a od strony wschodniej dobudowano nowy korpus. Mistrz z Antwerpii jest także projektantem szeregu niewielkich i zróżnicowanych kaplic Drogi Krzyżowej, takich jak:
zbudowane w latach 1605-1609 - Ratusz Piłata, na planie krzyża greckiego (1605), Dom Kajfasza, na rzucie elipsy; Pałac Heroda, zwieńczony kopułą; Dom Annasza, na planie trójkąta; Ogrójec - kaplica na planie pięcioboku; Kaplica Pojmania, Kościół Grobu Pana Jezusa, wzorowany na kaplicy Jerozolimskiej;
do 1617 r., powstały: Kościół Grobu Matki Bożej, Domek Matki Bożej, Wieczernik, Kaplice I i II Upadku, Kaplica Serca Maryi.
Do budowli wczesnobarokowych należy bernardyński klasztor w Leżajsku. Podobnie jak klasztor w Kalwarii Zebrzydowickiej założenie cechuje pałacowo-obronny charakter. Projektantem obiektu był włoski architekt Antonio Pellaccini. Klasztor został zbudowany na planie czworoboku otaczającym wirydarz, z niewysokimi pawilonami na narożach. Bazylika została zbudowana w latach 1618-1628. Prace związane z wystrojem wnętrz zostały wykonane przez zakonników. Całość została otoczona murem obronnych z basztami.
Na podkrakowskich Bielanach zbudowano klasztor kamedułów. Pierwszą fazę budowy klasztornego kościoła wiąże się z osobą Walentego von Säbischa. W latach 1618-1630 kościół otrzymał dwu wieżową fasadę zaprojektowaną przez Andreę Spezza. Jednonawowy kościół, wzorowany ma świątyniach jezuickich, to jednonawowa budowla, bez transeptu, z trzema parami kaplic. Kolejne dwie kaplice przylegają do prezbiterium. Budynek stanął pośrodku czworobocznego dziedzińca zabudowanego z trzech stron budynkami z pomieszczeniami administracyjno-gospodarczymi. Pustelnie zostały zlokalizowane za kościołem
Do budowli wczesnobarokowych należy także karmelicki klasztor w Czernej. Wewnątrz zabudowań klasztornych został zlokalizowany kościół zaprojektowany na planie krzyża greckiego a jego nawy wydzielają z dziedzińca cztery niewielkie wirydarze.
W Nowym Wiśniczu został zbudowany karmelicki klasztor oraz kościół parafialny (1616-1621), przy budowie którego pracował Maciej Trapola.
Zupełnie odmienne rozwiązanie reprezentuje kolegiata św. Józefa w Klimontowie (1643-1650). Zaprojektowana przez Laurentiusa de Sent (architekt z południowej Szwajcarii, znanego pod nazwiskiem Wawrzyńca Senesa), na planie elipsy z dwupoziomową nawą otaczającą wnętrze świątyni. Do prostokątnego prezbiterium przylegają dwie boczne kaplice. W 1732 została ukończona elipsoidalna kopuła na bębnie z oknami doświetlającymi wnętrze kościoła. Także z XVIII wieku pochodzą dwie wieże dobudowane do fasady świątyni.
Do budownictwa sakralnego należą także kaplice rodowe, znane już wcześniej, budowane są nadal w czasie baroku. Do przykładów tych zabytków należą:
kaplica królewska Wazów na Wawelu, zbudowana w latach 1664-1676. Z zewnątrz wzorowana na sąsiadującej z nią kaplicy Zygmuntowskiej, wewnątrz dekorowana czarnym marmurem i licznymi symbolami śmierci mówiącymi o przemijaniu życia na ziemi i jego znikomości. Mauzoleum swoim surowym wystrojem dobrze oddaje atmosferę kontrreformacji;
kaplica św. Kazimierza w Wilnie, zaprojektowana przez Tencallę, zbudowana w latach 1623-1636 na planie kwadratu z kopułą wspartą na bębnie.
kaplica św. Katarzyny, mauzoleum Zbaraskich w dominikańskim kościele św. Trójcy w Krakowie, zbudowana na planie prostokąta z elipsoidalną kopułą na żaglach w latach 1627-1633. Projekt kaplicy przypisywany jest Tencalli, prace budowlane nadzorowali Andrea i Antonio Castelli.
Architektura świecka [edytuj]
W architekturze świeckiej wczesnego baroku w Polsce przeplatają się formy manieryzmu z elementami nowego stylu. Największe różnice widoczne są w programie funkcjonalnym budowli. W ufortyfikowaniu systemy bastionowe definitywnie zastępują znane z wcześniejszych wieków mury obronne, pałacowe fasady urozmaicają ryzality.
Do pierwszych realizacji w tym okresie należą:
odbudowa północnego skrzydła zamku wawelskiego, (od 1602 r.), pod kierunkiem Jana Trevano; umieszczone w skrzydle apartamenty Zygmunta III poprzedza Sala Pod Ptakami z dekoracyjnym kominkiem ozdobionym herbem Wazów. Pokoje poprzedzają monumentalne Schody Senatorskie;
przebudowa Zamku Królewskiego w Warszawie (1600-1619, Matteo Castello, Jakub Rotundo, Andrzej Wegner Abrahamowicz). Plan przebudowy obejmował dobudowanie do istniejącej budowli trzech skrzydeł, które wyodrębniły nieregularny, pięcioboczny dziedziniec. W środkowej części jednego ze skrzydeł wybudowano wysoką (60, m) wieżę zegarową. Podczas potopu szwedzkiego zamek został zniszczony (1655);
przebudowa zamku Ujazdowskiego w Warszawie, podmiejskiej rezydencji królewskiej (1619-1624); dwukondygnacyjna budowla z wewnętrznym, arkadowym dziedzińcem i narożnymi, trzykondygnacyjnymi basztami na planie sześcioboków usytuowanymi w narożach założenia. Fasadę wschodnią (od strony Wisły) urozmaicała arkadowa loggia;
pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach, zbudowany w latach 1637-1641) przez Tomasza Poncino, dwukondygnacyjna budowla z wyższymi o jedno piętro sześciobocznymi basztami, bez wewnętrznego dziedzińca, z arkadowymi loggiami przy elewacji frontowej i tylnej;
rozbudowa zamku Kmitów w Nowym Wiśniczu, (1615-1621) na zamówienie Stanisława Lubomirskiego; autorem projektu był najprawdopodobniej Maciej Trapowa, który ufortyfikował średniowieczny zamek nowym, pięciobocznym narysem bastionowym; na wewnętrznym dziedzińcu zamkowym umieścił przy ścianie północnej - trzykondygnacyjny krużganek, po stronie południowej - zewnętrzną klatkę schodową a po stronie wschodniej - kaplicę grobową przykrytą kopułą wspartą na żaglach. W kurtynie wschodniej systemu fortyfikacyjnego umieścił bramę wjazdową;
zamek Ossolińskich Krzyżtopór pod Ujazdem, zbudowany w latach 1627-1644 przez Wawrzyńca Senesa jako palazzo in fortezza. Wewnątrz pięciobocznego narysu bastionowego Senes wkomponował budowlę z trapezowym dziedzińcem poprzedzającym pałac i położonym dalej od bramy wjazdowej, eliptycznym, paradnym dziedzińcem z krużgankami. Zamek został zniszczony podczas wojny (1655-1650) i nigdy nie był odbudowany;
w latach 1635-1640 Wilhelm Levasseur de Beauplan i Andrzej del Aqua zbudowali na zlecenie Stanisława Koniecpolskiego zamek w Podhorcach (teren dzisiejszej Ukrainy), ufortyfikowaną rezydencję o charakterze pałacowym (tzw. palazzo in fortezza). Budowla zaprojektowana na planie kwadratu o boku 55,0 m, z czterema mocno wysuniętymi bastionami i wewnętrznym dziedzińcem. Trzypiętrowe, północne skrzydło z wysuniętymi trójściennymi ryzalitami w osi fasady stanowi część reprezentacyjną. Pozostałe, parterowe skrzydła w formie kazamat mieściły magazyny i pomieszczenia dla służby i załogi zamku
Architektura barokowa w Portugalii
W Portugalii barok rozwijał się pod mecenatem króla Jana V. Fascynacja króla architekturą włoską i napływające bogactwa z kolonii w Brazylii umożliwiło rozkwit tego stylu. Jan V był zwolennikiem powierzania zadań architektonicznych artystom pochodzenia włoskiego. Związki dworu z dynastią Habsburgów sprzyjały wpływom form architektonicznych z południowych Niemiec i obszaru Austrii.
W 1717 r., na zamówienie Jana V, architekt Johann Friedrich Ludwig (urodzony w Niemczech, uczeń rzymskiego rzeźbiarza Andrei Pozza, w Portugalii znany jako João Frederico Ludovice) podjął się budowy zespołu pałacowo-klasztornego w Mafrze koło Lizbony. Projekt połączył elementy występujące w klasztornych założeniach południowo-niemieckich (np. Weingarten) z narożnymi pawilonami architektury pałacowej i rzymskimi motywami inspirowanymi szkołą Carla Fontany.
Kolejnym ciekawym zabytkiem z fundacji króla Jana V jest Biblioteka Królewska uniwersytetu w Coimbrze. Bogato zdobione wnętrza powstały w latach 1716 - 1728. Sporną sprawą jest czy biblioteka została zaprojektowana przez Ludwiga czy Gaspara Ferreirę. Wiadomo, że przy wystroju wnętrz pracował przede wszystkim francuski rzeźbiarz Claude de Laprade.
Przedsięwzięciem zakrojonym na szerszą skalę było zamówienie niewielkiej kaplicy św. Jana Chrzciciela. Kaplicę wykonali w Rzymie architekci: Luigi Vanvitelli i Niccolň Salvi (w 1742 r.). Po jej poświęceniu przez papieża kaplica została przewieziona droga morska do Lizbony i ustawiona pod nadzorem Ludwiga przy jezuickim kościele św. Rocha. Typowo portugalski, przesadnie bogaty (choć nieco bardziej stonowany w porównaniu do sąsiadującej z Portugalią Hiszpanii) wystrój kaplicy złożony z inkrustacji kością słoniową, kamieniami lapis-lazuli, ametystami, agatami, onyksami w oprawie srebra i złoconego brązu sprawił, że kaplica opisywana jest jako najdroższy klejnot architektury na świecie.
Uczeń Ludwiga, Mateusz Vincente de Oliveira, w latach 1747 - 1752 zbudował królewską rezydencję pałacowo-ogrodową w Queluz. Do barokowo-rokokowej budowli w latach 158 - 1760 dodano od strony ogrodu dwa skrzydła boczne zaprojektowane przez francuskiego artystę Jeana-Baptistę Robilliona.
Do cech charakterystycznych portugalskiego baroku należy zastosowanie w architekturze sakralnej rozwiązań z założeń pałacowo-ogrodowych świeckich rezydencji. Takim przeniesieniem były rozwiązania kościołów pielgrzymkowych sytuowanych wśród ogrodów. Przykładem są bogato zdobione schody, z bocznymi kaplicami mieszczącymi stacje Drogi Krzyżowej prowadzące do położonych na wzniesieniach kościołów pielgrzymkowych:
Najważniejszym dziełem Niccolò Nasoni, architekta działającego w Porto, jest projekt kościoła São Pedro dos Clérigos (1732 - 1750). Połączył w nim elementy południowowłoskiej architektury z formami rokoko.
Po trzęsieniu ziemi w 1755 r., które zniszczyło Lizbonę, odbudowę miasta powierzono markizowi de Pombal. Wytyczono nowe, przecinające się pod kątem prostym ulice. Przy nich powstało wiele budowli w stylu będącym uproszczoną formą rzymskiego baroku nazywaną stylem pombalińskim. Głównymi architektami odbudowy byli: Eugénio dos Santos de Carvalho i Carlos Mardel.
Styl barokowy Portugalii wywarł spory wpływ na architekturę Brazylii, kolonię portugalską w Ameryce
Architektura barokowa w Rosji
Architektura na ziemiach rosyjskich przez długi okres czasu rozwijała się niezależnie od drogi, przez którą przechodziły inne państwa europejskie. Dopiero pod panowaniem Piotra I nastąpiło zbliżenie do Europy Zachodniej i włączenie sztuki rosyjskiej w nurt przemian zachodzących na tym kontynencie. Jednak już wcześniej, zwłaszcza w okresie renesansu, widoczne były oddziaływania sztuki europejskiej na tradycje narodowe.
W drugiej połowie XVI wieku w architekturze występowały dwa nurty stylistyczne. Budowano cerkwie, w których do tradycyjnych wzorów wprowadzano inspirowane renesansem elementy zdobnicze oraz obiekty nawiązujące do drewnianej architektury sakralnej. Zastępując powszechnie stosowane drewno kamieniem lub cegłą nadal budowano cerkwie zachowujące plan kwadratu lub ośmioboku i zwieńczano je wysoka piramidą górującą nad piętrami kokoszników - np. cerkiew Wniebowstąpienia (ros. Церковь Вознесения) w Kołomienskoje na przedmieściach Moskwy, zbudowana w 1532 r.. W bardziej skomplikowanych rozwiązaniach, główne wnętrze otaczały kaplice z dachami w kształcie tradycyjnych, baniastych kopuł - np. cerkiew Wasyla Błogosławionego zbudowana w latach 1555 - 1561 w Moskwie.
W pierwszej połowie XVII wieku zachód nadal oddziałuje na sztukę Rosji. Najwyraźniejsze odstępstwa widoczne są w sposobie malowania ikon. Te tendencje zaowocowały wyodrębnieniem malarstwa portretowego tzw. parsuny. Także w architekturze cerkiewnej a zwłaszcza ich wystroju zaznacza się inne od tradycyjnego podejście do kształtowania bryły i wnętrza. Zachowany zostaje układ pięciokopułkowy wsparty na czterech lub sześciu kolumnach. Jednak bębny podpierające kopuły otrzymują smuklejsze proporcje i często są niewidoczne z wnętrza budowli przykrytej sklepieniem lub dachem. Zanikają stosowane wcześniej zwieńczenia piramidami, ozdobną funkcję nadal pełnią licznie nagromadzone kokoszniki. Przykładem takiego rozwiązania jest cerkiew Pokrowa (Opieki Matki Boskiej) na Rubcowie w Moskwie zbudowana w latach 1619-1629.
Barok moskiewski [edytuj]
W 1652 r. patriarchą Moskwy został Nikon. Jego reformy, w których dążył do ujednolicenia cerkwi rosyjskiej z innymi cerkwiami prawosławnymi miały wpływ także na architekturę. Zakazał stosowania elementów kojarzących się z sztuką zachodu oraz uznanych za zbyt świeckie np. dachów namiotowych). Zahamowanie wpływów zachodnich nie trwało długo. Podpisany w 1667 rozejm andruszowski i podporządkowanie Moskwie tzw. Zadnieprza z Kijowem i Smoleńska oraz odsunięcie Nikona od władzy (1658) ponownie otwarły Moskwę na nowe trendy stylistyczne. Barok, który zdążył już zagościć na Litwie i Ukrainie wywarł znaczny wpływ na architekturę moskiewską. Tradycyjne wzory zostały wzbogacone nowym detalem architektonicznym stosowanym zwłaszcza w obramowaniach okien, portalach i przy podziałach na elewacji. Budynki charakteryzowały się zwartą, spiętrzoną bryłą o symetrycznie rozwiązanych elewacjach. Znacznie chętniej stosowano rozwiązania oparte na układach centralnych i centralno-podłużnych. Do kwadratowego planu dodawano cztery lub dwie półkoliste absydy zwieńczone bogatymi attykami. Wypiętrzona centralna kopuła zaczyna upodabniać się do latarni. Zmiany objęły przede wszystkim Moskwę i najbliższe jej okolice. Stąd okres ten nazywany jest barokiem moskiewskim. Często stosowana jest także nazwa - barok naryszkinowski (od nazwiska rodziny bojarów Naryszkinów, fundatorów wielu nowych cerkwi). Niekiedy wyróżnia się krótki okres baroku golicynowskiego (związanego z działalnością Wasylija Golicyna, księcia sprawującego rządy podczas regencji Zofii).
Przykłady zabytków [edytuj]
Moskwa i jej okolice:
Cerkiew imienia Bogurodzicy (ros. Церковь Знамения Пресвятой Богородицы) w Pierowo (dzielnica Moskwy), zbudowana w latach 1690-1705, niewielka cerkiew zbudowana na planie centralnym z przylegającymi do wnętrza absydami i zwieńczona kopułą wspartą na wysokim bębnie, w którym umieszczono prostokątne okna doświetlające wnętrze.
Klasztor Nowodziewiczy (ros. Новодевичий монастырь), Moskwa:
Klasztor Doński
cerkiew nadbramna Matki Bożej Tichwińskiej
Barok czasów Piotra Wielkiego [edytuj]
Car Piotr I, po powrocie z podróży do Europy Zachodniej (1698), wprowadził w Rosji szereg zmian dążąc do przebudowy gospodarczej i politycznej kraju. Po zwycięstwie nad wojskami szwedzkimi broniącymi twierdz Noteburg (1702) i Nienczac (1703) Rosja uzyskała dostęp do Bałtyku. Wykorzystując położenie Noteburga, w 1703 r. car rozpoczyna budowę nowej fortecy Sankt Petersburg. Po zwycięstwie pod Połtawą (1709) zapada decyzja o budowie w tym miejscu nie tylko twierdzy, ale całego, portowego miasta. Od samego początku, zgodnie z życzeniem Piotra I przy budowie Sankt Petersburga pracowali cudzoziemcy z Anglii, Niemiec, Włoch, Francji, Holandii. Realizując projekty obcokrajowców budowano miasto w stylu baroku przejawiającego wpływy różnych jego odcieni. Pierwsze koncepcje urbanistyczne przedstawili Domenico Trezzini i Jean-Baptiste Alexandre Le Blond. Na życzenie cara dodatkowo opracowali projekty typowych domów dla mieszkańców, przedstawicieli różnych warstw społecznych (Trezzini opracował dwa projekty niewielkich domów dla warstw uboższych, Le Blond projekt piętrowego domu dla zamożnych mieszkańców). Budynki stawiano wzdłuż jednej linii zabudowy wytyczonych ulic. Mansardowe dachy kryte dachówką, poddasza doświetlone lukarnami, prostokątne okna w ozdobnych obramowaniach (nalicznikach) i barwne tynki to cechy typowego budynku stawianego w Sankt Petersburgu na początku XVIII wieku. Podjęte przez cara działania zapewniły nadanie zabudowie miasta spójnego wyrazu. Do najciekawszych obiektów tego okresu należą świeckie i sakralne budowle reprezentacyjne. Projekty wielu z nich powstały przy aktywnym udziale cara (np. zespół pałacowo-ogrodowy Peterhof). Budowle reprezentacyjnetego okresu wyróżniają się spokojnymi, płaskimi elewacjami pokrytymi najczęściej ciemnoniebieskim tynkiem. Ożywiają je pilastry i skromna dekoracja rzeźbiarska w białym, kontrastującym z tłem kolorze. Wśród cudzoziemców pracujących na zlecenie Piotra I i jego następców wyróżnili się:
Domenico Trezzini, Włoch urodzony w Szwajcarii, przed przyjazdem do Rosji pracujący w Kopenhadze, projektant:
Letni Pałac Piotra I, zbudowany w latach 1710-1716. Drewniany, dwukondygnacyjny budynek z wysokim dachem zdobią skromne obramowania okien i płyciny z płaskorzeźbami wykonanymi przez Andrzeja Schlütera.
Jean-Baptiste Alexandre Le Blond (Jan Baptista Leblond), architekt francuski, projektant:
Wielkiego Pałacu rezydencji cesarskiej Peterhof (od 1714 r.). Podmiejski pałac zbudowany na wzgórzu poprzedzają liczne tarasy stopniowo opadające ku morzu. Przy prowadzących do rezydencji schodach usytuowano Wielką Kaskadę z fontannami i rzeźbami. Całość otacza rozległy park, w którym z czasem powstały groty i pawilony. Po śmierci Le Blonda budowę pałacu kontynuowali (wprowadzając szereg zmian) m.in. Johann Braunstein (1719), w czasach panowania Elżbiety Niccolo Michetti i Bartolomeo Rastelli (1745-1752).
Niccolo Michetti, jeden z kontynuatorów prac Jana Baptista Leblonda (Peterhof), projektant Wielkiego pałacu w Strelnej (Pałac Konstantynowski), budowany od 1720 r.
Johann Friedrich Braunstein, kontynuator prac Jana Baptista Leblonda w Petrehofie: pracował przy budowie Wielkiego Pałacu, współtwórca (wraz z Leblondem i Michettim) projektu pałacyku Montplaisir (1714-1725), projektant fasady dwukondygnacyjnego pawilonu Ermitaż (1721-1725) i pałacyku Marly (1720-1723); projektant pałacu Katarzyny w Carskim Siole (1717-1723).
Johann Gottfried Schädel i Giovanni Mario Fontana, projektanci podmiejskiego pałacu Mienszykowa w Oranienbaum (1710-1727)
Giovanni Mattarnovi, projektant Kunstkamery (1718), po jego śmierci prace kontynuował Michaił Grigoriewicz Zemcow.
Ostatni okres baroku [edytuj]
Najwybitniejszym twórcą w ostatnim okresie baroku był architekt zatrudniony przez carycę Elżbietę Francesco Bartolomeo Rastrelli. Twórca monumentalnych dzieł o bogatej dekoracji. W tym okresie, oprócz carskich, powstają przede wszystkim rezydencje arystokracji. Mniej liczne są budowle publiczne i sakralne. Do najważniejszych prac Rastrelliego należą:
rozbudowa Peterhofu (od 1745 r.)
rozbudowa pałacu Katarzyny w Carskim Siole, pierwszą przebudowę prowadzili Aleksy Kwasow i Sawa Iwanowicz Czekawski, od 1752 r. pracami kierował Rastrelli, który nadbudował piętro i zaprojektował nową dekorację fasady
Pałac Zimowy, zbudowany w latach 1754-1762 (prace ukończono po śmierci carycy), największa barokowa budowla Rosji,
Uczeń Rastrelliego, Sawwa Iwanowicz Czewakinski zaprojektował sobór św. Mikołaja (sobór Morski). Pięciokopułowa budowla zaprojektowana na planie krzyża greckiego powstała w latach 1753-1762. Pobliska dzwonnica została zaprojektowana dla Monasteru Smolnego.
Okres panowania następczyni Elżbiety, carycy Katarzyny II rozpoczyna czas architektury klasycystycznej.
Architektura barokowa we Włoszech
Barok został zapoczątkowany w Rzymie i wywodzi się bezpośrednio z odmiany późnego renesansu zwanego stylem dekoracyjnym. Do pierwszych architektów tworzących w tym stylu zalicza się:
Giacomo della Porta, który przeprojektował elewację kościoła kościoła Il Gesù czyniąc ją bogatszą od wizji Vignoli. Kościół został zbudowany na zamówienie jezuitów w okresie kontrreformacji i stał się wzorem dla wielu kościołów budowanych w okresie baroku.
Domenico Fontana, budowniczy dwupoziomowej Loggi Laterana przy bazylika św. Jana na Lateranie oraz autor projektu przebudowy Rzymu, m. in. układu ulic przy bazylice Santa Maria Maggiore.
Carlo Maderna, autor przebudowy elewacji kościoła Santa Suzanna w Rzymie (1603), którą wzorował na fasadzie kościoła Il Gesù. Jego najbardziej znaną pracą jest kontrowersyjna rozbudowa bazyliki św. Piotra. Michał Anioł zaprojektował budowlę opartą na planie centralnym. Papież Paweł V nakazał poprzedzić budowlę trójnawową bazyliką. Korpus poprzedzony szeroką i wysoką fasadą zasłonił istniejący budynek i znaczną część bębna kopuły.
Po pierwszym okresie rozwoju stylu następuje tzw. złoty wiek baroku. Architekt i rzeźbiarz Giovanni Lorenzo Bernini otrzymuje zlecenie "naprawy" wizualnego odbioru bazyliki św. Piotra. Bernini w latach 1655 - 1667 poprowadził budowę eliptycznego placu św. Piotra. Plac otacza kolumnada złożona z 284 kolumn ustawionych w czterech rzędach. Wieńczy je attyka ozdobiona posągami świętych. W centralnej części placu Bernini umieścił egipski obelisk. Dwie symetrycznie rozmieszczone fontanny uzupełniają zabudowę i jednocześnie prowokując do zatrzymania się i spojrzenia w kierunku bazyliki z perspektywy, która umożliwia oglądanie prawie całej kopuły. Baldachim nad ołtarzem głównym we wnętrzu bazyliki oraz prowadzące do pałacu papieskiego Schody Królewskie (Scala Regia) to także znane dzieła Berniniego.
Prace Berniniego związane są także z przebudową Rzymu. Jego fontanny nadal zdobią place tego miasta. Plac Barberini zdobi fontanna Trytona (około 1637), na dochodzącej do placu ulicy Vittorio Veneto - fontanna Pszczół delle Api (1644), na Plac Navona znajdują się Fontanna Czterech Rzek i Fontanna del Moro (1648 - 1652). Najbardziej znaną jest Fontanna di Trevi.
Do wybitnych architektów tego okresu należy także Francesco Borromini. Jego prace różnią się nieco od dynamicznych, klasycznych w formie dzieł Berniniego. Są bardziej malownicze, niespokojne, o skomplikowanych układach przestrzennych. Początkowo pracował z Carlo Maderną i Berninie m.in. przy budowie bazyliki św. Piotra. Jego samodzielną pracą jest projekt rzymskiego kościoła San Carlo alle Quattro Fonatane (św. Karola u Czterech Źródeł) o giętej w planie fasadzie. Kościół został zbudowany na planie koła wydłużonego dwoma trapezami i przykryty kopułą z latarnią w latach 1638-1641, fasada została ukończona ok. 1667. Kolejne jego dzieła to projekt kościoła San Filippo Neri 1650 (oratorium filipinów) oraz kościół San Ivo alla Sapienza 1660. Kościół San Ivo został zbudowany na planie sześcioboku jako zamknięcie wewnętrznego dziedzińca Uniwersytetu. Nad wklęsłą fasadą kościoła wznosi się kopuła wsparta na bębnie z czterema wypukłymi absydami. Latarnię powyżej wieńczy bogato zdobiony hełm.
W połowie XVII wieku jezuici budują w Rzymie kościół świętego Ignacego (San Ignazio) wzorując go na planach kościoła Il Gesù. Budowla została wzniesiona w latach 1626 - 1675. Dekorację ścian i sklepień wykonał pod koniec XVII wieku jezuicki malarz - iluzjonista Andrea Pozzo.
W północnych Włoszech tworzyli Baldassare Longhena i Guarino Guarini. Longhena był związany z Wenecją. W 1630 zaprojektował kościół Santa Maria della Salute. Jego projekt uzyskał akceptację i został zbudowany w latach 1631 - 1687. Jest to centralna budowla na planie ośmioboku przykryta potężną kopułą wspartą na bębnie. Druga, mniejsza kopuła na żaglach przykrywa prezbiterium. Kościół otacza sześć kaplic z elewacjami zwieńczonymi trójkątnymi tympanonami. Kolejne projekty Longheny to m.in. fasada kościoła Santa Gustina (1640), kościół Santa Maria ai Scalzi (1646), fasada kościoła Sana Salvador (1663). Do najważniejszych przykładów architektury świeckiej Longheny należą pałac Pesaro (1679) i Rezzonico.
Guarino Guarini działał przede wszystkim w Turynie. W jego projektach jest widoczna inspiracja twórczością Borrominiego. Guarini stosował rozwiązania o skomplikowanych układach przestrzennych. Fantazyjne układy żeber w kopułach nawiązują do francuskiego gotyku. Pierwszy projekt Guariniego to Dom Teatynów (ok. 1641 r.). Do ciekawych dzieł należą: oparty na planie centralnym turyński kościół San Lorenzo (ukończony w 1687), kaplica S. Sindone przy katedrze (miejsce przechowywania całunu) oraz Pałac Carignano.
Ostatni okres włoskiego baroku, zwłaszcza w północnych rejonach kraju, cechuje znaczne uleganie wpływom francuskim. Architektura tego okresu staje się znacznie spokojniejsza, zatraca dynamizm. Uznanym artystą przełomu XVII i XVIII wieku był Filippo Juvara, nadworny architekt króla Sabaudii Wiktora Amadeusza II. Jego projekty otrzymują zróżnicowane formy: od klasycyzujących - zespół klasztorny i kościół pod Turynem Superga, do rokoka - Palazzo Stupinigi. Do jego realizacji należą: przebudowa Palazzo Madama, budowa turyńskich pałaców: Palazzo Biorco della Valle, Palazzo Richa di Corosolo.
Wpływ rokoka widoczny jest także w znanej rzymskiej budowli Francesco de Sanctis i Alessandro Specchi zaprojektowali Schody Hiszpańskie, których budowę ukończono w 1726.
Architekci z Włoch działali prężnie w całej Europie, a zwłaszcza w Rzeczypospolitej (Giovanni Trevano, Pompeo Ferrari, Jakub Fontana, Franciszek Placidi i wielu innych).
Architektura barokowa w Skandynawii
XVII wiek nie był pomyślnym okresem dla państw skandynawskich. Finlandia była zależna od Szwecji a Norwegia od Danii. Pomiędzy Dania a Szwecją do 1660 r. trwała wojna o dominację na Bałtyku. Szwecja prowadziła także wojny z Polską i Rosją. Dania i Szwecja brały też udział w wojny trzydziestoletniej po stronie protestantów. Stagnacja gospodarcza nie sprzyjała rozwojowi architektury. Panujący luteranizm sprzyjał wzorowaniu się na architekturze niemieckiej, holenderskie i francuskiej ograniczając jednocześnie wpływy włoskie. Powstają budowle o elewacjach ceglanych z niewielkim udziałem kamienia, o stromych dachach i wysokich szczytach ozdobione detalem barokowym. Najczęściej w postaci łamanych tympanonów w portalach i zwielokrotnionych pilastrów.
Wśród państw skandynawskich najciekawiej reprezentują się osiągnięcia architektów w Szwecji.
Szwecja [edytuj]
Wpływy klasycyzującej architektury holenderskiej opartej na palladianizmie widoczne są w dziełach dwóch francuskich architektów - Simona i Jean'a de la Vallée. Najważniejszym dziełem Simona de la Vallée był projekt Domu Szlachty - Riddarhuset (1641 - 1674) w Sztokholmie. Prace przy budowie tego obiektu, po śmierci ojca, kontynuował jego syn - Jean. Dziełem Jean'a Vallée są też dwa sztokholmskie kościoły zbudowane na planie centralnym - św. Katarzyny (1656 i św. Jadwigi Eleonory (1658).
Nicodemus Tessin starszy oraz Nicodemus Tessin młodszy (ojciec i syn), dwaj szwedzcy architekci, reprezentują nieco odmienny kierunek baroku. Ich dzieła nawiązują do wzorów włoskiego baroku. W pracach Tessina młodszego widoczny jest wpływ sztuki Berniniego. Najważniejsze dzieła Nicodemusa Tessina starszego to:
letni pałac królewski w Drottningholm pod Sztokholmem (od 1662), po śmierci ojca budowę zamku ukończył jego syn
królewska kaplica grobowa przy kościele Riddarholmskyrka (1671)
liczne pałace:
Do najważniejszych prac Nicodemusa Tessina młodszego należą:
ukończenie pałacu Drottningholm
budowa zamku królewskiego w Sztokholmie (od 1697),
budowa własnego pałacu w Sztokholmie "Tessinska Palatset" - 1694 - 1700
dwa drewniane kościoły Karlskrony
Pod koniec XVII wieku i w pierwszej połowie XVIII w. w architekturze szwedzkiej pojawiają się wpływy francuskiego rokoko. Carl Härleman podejmuje dzieło Tessina młodszego i aranżuje wnętrza zamku królewskiego w Sztokholmie oraz letniego pałacu Drottningholm w stylu rokoko. Projektuje m.in. obserwatorium astronomiczne w Sztokholmie.
Norwegia [edytuj]
Do Norwegii zdominowanej przez rodzime formy drewnianego budownictwa nowe style architektoniczne trafiały ze znacznym opóźnieniem. Dodatkowo, początek XVII wieku to okres stagnacji gospodarczej. Dopiero w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku następuje poprawa sytuacji. W drugiej połowie XVIII wieku wyodrębnia się warstwa bogatszego, rodzimego mieszczaństwa. Z sytuacji gospodarczej wynika zastój w architekturze. Dopiero w XVIII wieku, w Norwegii powstają nieliczne kościoły i dwory budowane w stylu baroku i rokoko.
Przykłady zabytków:
Bergen - drewniany, rokokowy dwór Damsgård hovedgård z XVIII w.
Trondheim - królewska rezydencja Stiftsgården, drewniany, barokowo-rokokowy budynek wybudowany w latach 1774 - 1778.
Dania [edytuj]
Duńska architektura okresu baroku opiera się na wzorach zaczerpniętych z protestanckich państw takich jak: Niemcy, Szwecja i Holandia. Jednocześnie oddziałują na nią wpływy płynące z Francji i Włoch. Powstaje przede wszystkim architektura świecka, w której łączą się elementy północnego renesansu i gotyku z barokowym detalem. Budownictwo zostało zdominowane przez działalność zagranicznych architektów (przeważnie francuskich i niemieckich) preferujących przenoszenie na grunt Danii wzory architektoniczne z ich państw. Powstają budowle czasem malownicze ale nie budzące powszechnego zachwytu. W drugiej połowie XVIII wieku wyraźnie widoczne są wpływy francuskiego rokoka.
Przykłady zabytków - Kopenhaga:
Vor Frelsers Kirke - kościół Zbawiciela zbudowany w latach 1682 - 1696 przez Lamberta van Haven, wzorowany na baroku holenderskim, wieża o wysokości 90 m została dobudowana w 1749 - 1750 przez Laurids'a de Thurah,
Amalienborg - barokowo - rokokowy pałac królewski zaprojektował Nicolai Eigtved, zbudowany w latach 1749 - 1760. Na kompleks składają się cztery, prawie identyczne, pałacowe skrzydła zlokalizowane wokół wewnętrznego dziedzińca. Po śmierci Nicolai Eigtved'a prace kontynuował Lauritz de Thurah.
Architektura barokowa w Europie Środkowej
Do Środkowej i Wschodniej Europy barok dotarł z obszaru Włoch, Francji i Niemiec. Tereny dzisiejszej Austrii, Węgier (dzisiejsze państwo węgierskie w XVII wieku nadal było podzielone pomiędzy Turcję i Habsburgów, którzy stopniowo odzyskiwali panowanie na tym terytorium), Chorwacji (część obszaru Chorwacji była pod panowaniem Turcji) i Czech podobnie jak południowe obszary Niemiec, pozostają we władaniu Habsburgów. Zatem i styl barokowy w architekturze rozwija się w nich podobnie jak i na terenie południowych Niemiec. Jedynie Szwajcaria była formalnie niezależna od cesarza rzymsko-niemieckiego (do 1798 r., czyli do momentu podboju Związku Szwajcarskiego przez Francję), ale i tutaj, w sztuce, widoczne są wpływy południowo-niemieckie. Na ziemiach pozostających pod panowaniem Habsburgów, zatem i na Dolnym Śląsku, tworzą swoje dzieła znani architekci np. członkowie rodziny Dientzenhoferów, Gaetano Chiaveri. Pojawiają się także nazwiska rodzimych twórców.
Mecenat cesarski i poparcie udzielane przez arystokrację zaowocowało rozwojem budownictwa sakralnego i pałacowego. Powstają nowe i rozbudowywane są istniejące kościoły i klasztory. Wśród architektów działających na zlecenie arystokracji austriackiej przewija się wielu włoskich artystów. Nową fasadę Hofburgu zaprojektował Philiberto Lucchese (1668). W 1667 r. Carlo Carnevale buduje założony na planie owalu kościół dla zakonu serwitów. Jednak najważniejsze dzieła baroku powstały w Austrii pod koniec XVII i na początku XVIII wieku, w czasie, w którym Wiedeń stał się centrum artystycznym cesarstwa. Barok na ziemiach Austrii cechuje dekoracyjność i monumentalizm mający podkreślić znaczenie cesarstwa. Wzorowany był na sztuce włoskiej. W drugiej połowie XVIII wieku pojawia się styl zwany terezjańskim (od imienia Marii Teresy) i stanowił odmianę późnego baroku o dekoracjach wzorowanych na stylu rokoko (do przykładów wystroju wnętrz w tym stylu należą m.in. wnętrza pałacu Schönbrunn).Do najważniejszych architektów tego okresu należą:
Johann Bernhard Fischer von Erlach, niemiecki architekt wykształcony we Włoszech. Pracował w Austrii, na terenie Moraw (rozbudowa zamku Althäu we Wranow, fontanna Parnas w Brnie - Zelný trh) i Wrocławia (projekt kaplicy Elektorskiej Bożego Ciała w kościele św. Jana Chrzciciela). Jego najważniejsze projekty to:
kościół św. Karola Boromeusza w Wiedniu (1716-1739, ukończony przez Josepha Emmanuela, syna Johanna), zbudowany na wydłużonym planie centralnym z nawą główną w kształcie elipsy zwieńczoną także eliptyczną kopułą na wysokim bębnie. Kościół poprzedza szeroki, sześciokolumnowy przedsionek zwieńczony tympanonem z dwoma długimi skrzydłami. W końcowych częściach skrzydeł zlokalizowano przejazdy, nad którymi umieszczono wieże. Centralną część fasady dodatkowo flankują dwie dzwonnice wzorowane na rzymskich kolumnach Trajana i Marka Aureliusza. Trzony kolumn pokrywają płaskorzeźby ze scenami z życia św. Karola Boromeusza. Kolumny nawiązują do słupów Herkulesa strzegących zachodnich krańców Europy. Jest to aluzja do zwierzchnictwa dynastii Habsburgów nad innymi władcami Europy.
liczne pałace projektowane na zamówienie dworu cesarskiego i arystokracji. Projekty Johanna Bernharda Fischera charakteryzowały się podłużną fasadą z ryzalitem środkowej części, w którym znajdowała się duża, owalna, reprezentacyjna sala. Dolną część fasady zdobiła rustyka podkreślająca lekkość wyższych kondygnacji. Ich dekoracja oparta była na wyraźnym podziale pionowymi, szerokimi pilastrami i poziomymi gzymsami i fryzami. Całość ożywiały kompozycje rzeźbiarskie umieszczane przy portalach, środkowych oknach lub w centralnych częściach zwieńczenia elewacji. Wśród wielu pałaców zbudowanych przez tego architekta, najbardziej znane to:
pałac cesarski w Schönbrunn po Wiedniem (1669-1749), w skali swojego założenia nawiązywał do paryskiego Wersalu, ale podczas zrezygnowano z pierwotnego rozmachu.
pałac zimowy księcia Eugeniusza Sabaudzkiego (1697-1698), dalej budowany w latach 1702-1724 przez Johanna Lucasa von Hildebrandta
Johann Lucas von Hildebrandt, architekt pochodzenia niemieckiego, urodzony i wykształcony we Włoszech. Jego najważniejsze prace to liczne pałace (także na Węgrzech i w Czechach):
przebudowa pałacu Mirabell dla arcybiskupa Salzburga
przebudowa opactwa benedyktyńskiego w Göttweig (w pobliżu Krems an der Donau)
kościół św. Piotra w Wiedniu, zbudowaniu od 1701 r początkowo przez Gabriela Montaniego, od 1703 przez Hildebrandta, portal jest dziełem Andreasa Altomontego, syna włoskiego malarza Martina, który także brał udział w budowie tego kościoła.
brał udział w przebudowie opactwa w Sankt Florian, katedry w Sankt Pölten, opactwa w Garsten
projekt karmelitańskiego kościoła Sankt Paten
przebudowa opactwa benedyktynów w Melk, najbardziej znane dzieło Jacoba Prandtauera. Nad barokizacją zespołu pracował od 1701 r. Dostosował architekturę do ukształtowania terenu i krajobrazu, tak aby uzyskać jak najbardziej efektowny widok na położoną na wzgórzu budowlę. Ta dbałość o kompozycję jest jedną z cech charakterystycznych projektów Prandtauera.
inni, nieco mniej znani architekci tego okresu to:
Matthias Steinl, Joseph Munggenast - pracowali nad przebudową opactwa w Dürnstein, Klosterneuburg (wraz z Antonio Beduzzi), w Zwelt (współdziałał z nimi także Prandtauer);
Johann Hohenberg von Hetzenberg - projektant glorietty w zespole pałacowym Schönbrunn.
Pierwsze barokowe budowle postały na terenie Czech na początku XVII wieku. W Pradze, dla gminy luterańskiej w 1613 r. rozpoczęto budowę kościoła Matki Boskiej Zwycięskiej (Kostel Panny Marie Vítězné) a Albrecht von Wallenstein zbudował swoje pałace: na Małej Stranie (od 1625 r.) i w Jičínie (do istniejącej budowli, w latach 1624-1633 dobudowano barokowe skrzydło).
Rozkwit baroku przypada czas kontrreformacji. Do Czech zawitali artyści z Włoch, Austrii, Niemiec i Francji. Czeski hrabia Humprecht Jan Černín zlecił budowę wspaniałej, praskiej rezydencji Francesco Carattiemu (1669 r.). Carlo Lugano w latach 1666-1668 dla Černína buduje niewielki pałacyk myśliwski niedaleko Sobotki. Jan Baptista Mathey dla Wojciecha Wacława ze Szternberka (Václav Vojtěch ze Šternberka) buduje w latach 1679-1685 niewielki pałacyk w Troi (Trojský zamek). Wnętrza budowli wzorowanej na włoskich willach zdobił holenderski malarz Abraham Godin. Inne, znane dzieła Mathey'a to kościół św. Franciszka w Pradze i odbudowa (w latach 1685-86) cysterskiego klasztoru w Plasach niedaleko Pilzna.
W stylu barokowym odbudowany został także klasztor na Strahowie. Klasztorny kościół Wniebowzięcia NM Panny został odbudowany po bombardowaniu w 1742 przez Anselmo Lurago. Zbiory biblioteczne mieszczą się m.in. w barokowej Sala Teologii.
Na początku XVIII wieku Most Karola został ozdobiony posągami dłuta Brauna i przedstawicieli rodziny Brokoff - Jana, Michała i Ferdynanda.
Najbardziej znani architekci tego okresu działający na terenie Czech to:
Johann Bernhard Fischer von Erlach, budowniczy pałacu Clam-Gallas w Pradze.
Kilian Ignaz Dientzenhofer, projektant praskich kościołów św. Mikołaja na Małej Stranie, św. Mikołaja na Starym Mieście, św. Jana Nepomucena, św. Karola Boromeusza na Starym Mieście, św. Tomasza na Małej Stranie, św. Małgorzaty w Břevnovskim klasztorze benedyktynów, pałacu Goltz-Kinských i pawilonu Villa America oraz zabudowań klasztoru benedyktynów w Kladrubach.
Christoph Dientzenhofer, wraz z bratem budował kościół św. Mikołaja na Małej Stranie, projektant kościoła św. Marii Magdaleny (obecnie w budynku mieści się muzeum) i Lorety w Pradze.
Jan Blažej Santini-Aichel, czołowy przedstawiciel niespotykanego w innych krajach stylu nazwanego barokowym gotykiem, który łączył elementy gotyku i baroku. Barokowy gotyk pojawił się na początku XVIII wieku wraz z rekatolicyzacją ziem czeskich. Podczas odbudowy kościołów i klasztorów do istniejących budowli dodawano nowe elementy, na w miarę dobrze zachowanych murach konstruowano nowe sklepienia dekorowane w stylu nawiązującym do gloryfikowanych czasów Karola IV. Santini-Aichel, architekt pochodzenia włoskiego, odbudował kościół Wniebowzięcia NMPanny (1703-1707) i kostnicę w Sedlcu (w Kutnej Horze, w latach 1707-1723 kontynuował odbudowę klasztoru w Plasach, w latach 1712-1726 zbudował kościół Wniebowzięcia NMPanny dla klasztoru w Kladrubach. Trójnawowy kościół uznawany jest za szczytowe osiągnięcie tego architekta. We wnętrzu kryje fantazyjne sklepienia nawiązujące do architektury Benedykta Rejta. Ostrołukowe formy i pinakle pojawiają się przy kopule z latarnią, fasadzie i we wnętrzu. Inne dzieła Santiniego to m.in.: odbudowa kościoła w Želivie, budowa kościoła pokutnego św. Jana Nepomucena na Zelené Hoře w pobliżu Żdżar nad Sazawą).
Na tereny Słowacji objęte panowaniem Habsburgów barok dotarł dopiero na początku XVIII wieku. Był to czas kontrreformacji i popieranej przez Austrię rekatolizacji zależnych od nich terenów. W propagowaniu nowego stylu znaczącą rolę odegrał kościół katolicki, zwłaszcza zakon jezuicki. Barok był popierany także przez szlachtę, zwłaszcza pochodzenia węgierskiego, sprzyjającą rodzinie władcy. Nowe prądy w architekturze nie cieszyły się zbytnią popularnością wśród społeczeństwa, które poparło ruch reformatorski. Barok rozwijał się pod wpływem architektury Austrii i Czech.
Przykłady zabytków:
kaplica dobudowana do kościoła św. Mikołaja, zaprojektowana przez Johanna Lukasa von Hildebrandta na planie ośmioboku;
kościół i klasztor klarysek - zespół budowli przebudowany w okresie baroku.
Šaštín-Stráže - bazylika z 1764 r. w zespole klasztornym zbudowanym przez paulinów; prace nad budową kościoła rozpoczął w 1736 r. Ján Damianiho, kontynuował, wprowadzając zmiany do pierwotnego projektu Matej Vépy. Ołtarz główny z 1760 r. jest dziełem Františka Antona Hildebranta.
kościół Trynitarzy wzorowany na wiedeńskim kościele św. Piotra,
kościół Kapucynów z początku XVIII wieku,
kościół Braci miłosiernych, wczesnobarokowy, zbudowany ok. 1692 r. na wzór Il Gesù,
pałac magnacki Grassalkovicha, zbudowany jako letnia rezydencja hrabiego Antala Grassalkovicha ok. 1760 r. najprawdopodobniej na podstawie projektu Andrása Mayerhoffera,
Letni Pałac Arcybiskupi przebudowany z renesansowej rezydencji w połowie XVIII w.,
pałace Esterhazych, Kutscherfelda, rokokowe pałace Balassych i Mirbachov.
Podoliniec - kościół i klasztor Pijarów (obecnie Redemptorystów) zbudowany w latach 1642-1648 na podstawie projektu wiedeńskiego architekta Pochsbergera.
zespół klasztorno-kościelny pijarów zbudowany na początku XVIII w.,
katedra św. Emerama przebudowana w okresie baroku z trzech kościołów, górna część katedry, pierwotna gotycka, zyskała bogaty barokowy wystrój.
Jasov - późnobarokowy kompleks klasztorny zakonu norbertanów zaprojektowany przez Antona Pilgrama, zbudowany w latach 1750-1766.
Bernolákovo - pałac zbudowany w latach 1714-1722 naprawdopodobniej na podstawie projektu J. B. Fischera von Erlach.
Burzliwa historia, wieloletnie wojny niszczyły nie tylko pojedyncze obiekty ale całe miasta. Tylko nieznaczna część zabytków powstałych przed XVIII wiekiem miała szansę przetrwać. Stopniowe przechodzenie ziem pod panowanie Habsburgów i obudowa kraju sprzyjała rozwojowi architektury. Barok na terenie Węgier był zdominowany wpływami austriackimi i włoskimi. Przykłady zabytków:
Győr - miasto spalone podczas wojny pod koniec XVI wieku, odbudowane w XVII i XVIII wieku, najciekawsze obiekty to:
kościół Karmelitów (Karmelita templon), obiekt wzorowany na rzymskim Il Gesù zaprojektował karmelita Martin Wittner (Athanasius). Budynek na planie elipsy z wieżą nad prezbiterium powstał w latach 1721-1725.
Dom Opata (Apátúr-ház)
pałac Zichych (Zichy-palota)
kościół Minorytów (Minorita templon), jednonawowa budowla o wygiętej w łuk elewacji z obrazem Jánosa Krackera w ołtarzu głównym
kościół franciszkański zbudowany w 1755 r.
pałac biskupi (Érseki palóta) z połowy XVIII wieku
kościół św. Anny w Budzie
kościół Franciszkanów w Peszcie
Tata - pałac Esterházych (Esterházy-kastély) zaprojektowany przez Jakaba Fellnera w 1764 r.
W Szwajcarii w okresie reformacji zagościł i umocnił się protestantyzm w części kraju podczas gdy, zwłaszcza południe i część środkowa, pozostały przy katolicyzmie. Pomimo takich zróżnicowań Szwajcarii udało się zachować neutralność podczas wojny trzydziestoletniej. Brak zniszczeń i związanej z tym konieczności odbudowy nie wymusiły konieczności odbudowy kraju. Dodatkowo nadal żywe tradycje renesansu są przyczyną powstania nielicznych obiektów budowlanych w stylu baroku. Na architekturę nowych przebudowywanych budowli miały wpływ trendy pochodzące z obszaru objętego panowaniem Habsburgów i francuskiego rokoko.
Przykłady zabytków:
Lucerna - jezuicki kościół św. Franciszka Ksawerego został zbudowany w latach 1666-1677 w oparciu o projekt Heinricha Mayera i Christopha Voglera. Przy jego wznoszeniu pracowali m.in. Michael Beer i Michael Thumb.
katedra św. Ursusa zbudowana w latach 1762-1773 według projektu Gaetano Matteo Pisoni. Przy współpracy z Paolo Antonio Pisoni, włoskim rzeźbiarzem Francesco Pozzi (wykonawcą sztukaterii) i malarzem Domenico Corvi
Einsiedeln - przebudowany zespół klasztorny benedyktynów z kościołem zaprojektowanym przez Caspara Moosbruggera i zbudowanym w latach 1719-1735)
sala biblioteki opactwa zaprojektowana przez Petera Thumba (1758-1767
Delémont - kościół św. Marcela zbudowany w latach 1762-1767
Locarno - kościół Chiesa Nuova
Architektura barokowa w Ameryce Łacińskiej
Po podboju Ameryki, hiszpańscy i portugalscy konkwistadorzy rozpoczęli działalność kolonizacyjną. Budując wprowadzili na te obszary znaną sobie architekturę europejską. Nie było to jednak proste przeniesienie wzorów. Realizatorzy obiektów musieli się zmierzyć z odmiennymi warunkami od klimatu pustynnego po lasy tropikalne. Występują tu wysokie temperatury, silne, nawiewające piach wiatry i padają ulewne deszcze. Jest to obszar aktywności sejsmicznej. Zatem wymagania w stosunku do konstrukcji budowli są nieco inne, niż e Europie. Także dostępność materiałów budowlanych jest inna. Budowniczowie dysponowali mniejszą ilością kamienia, który wielokrotnie zastępowali drewnem, ale innych gatunków niż dotychczas używane.
Obszar Nowego Świata został podzielony przez papieża Aleksandra VI pomiędzy Hiszpanię a Portugalię. Posiadłości Hiszpanii to początkowo:
Wicekrólestwo Nowa Hiszpania, założone w 1532 r. obejmujące Meksyk i kraje Ameryki Środkowej
Wicekrólestwo Peru, założone w 1542 r. obejmujące pozostałe ziemie zdobyte przez Hiszpanię w Ameryce Południowej. W latach późniejszych wydzielono z niego Wicekrólestwo Nowej Granady (1717) obejmujące Kolumbię, Panamę, Ekwador i Wenezuelę oraz Wicekrólestwo La Platy (1776) obejmujące Argentynę, Boliwię, Paragwaj i Urugwaj.
Do Portugalczyków należała dzisiejsza Brazylia.
Architektura osadników to bogate wille i pałace urzędników państwowych i władz kościelnych, klasztory i kościoły misyjne, gmachy urzędowe. Wobec bezwzględnej polityki eksploratorów, pogoni za złotem, ucisku ludności tubylczej, osiągnięcia kulturowe rdzennej ludności idą w zapomnienie. Tylko nieliczne elementy sztuki prekolumbijskiej zachowały się jako wątki zdobnicze w wyrobach rzemieślniczych: strojach, sprzęcie domowego użytku. Wspaniałe budowle albo zostały zdewastowane (materiały z rozbiórki wykorzystywano do budowy nowych obiektów) albo przebudowane i dostosowane do potrzeb religii chrześcijańskiej. Wiele zapomnianych obiektów skryła dżungla. Budowle osadników były wzorowane na stylach hiszpańskich i portugalskich, jednak nie były ich prostym odzwierciedleniem. Pierwsze budowle łączą w sobie elementy gotyku i renesansu. Dość szybko barok zyskał popularność. Bogate zdobnictwo opierało się na stylach mudejar, plateresco, izabelińskim i manuelińskim. Zatrudnienie miejscowych rzemieślników zaowocowało włączeniem motywów rzeźbiarskich tradycyjnych dla ludności indiańskiej. Konstrukcja budowli oparta na przestrzennych, skrzyniowych rozwiązaniach nawiązywała do wzorów prekolumbijskich. Podobnie jak przerywany rytm ornamentu, stosowanie kontrastowych barw i faktur nakładanych na płaskie powierzchnie ścian. W architekturze Ameryki Łacińskiej splatają się różne formy sztuki europejskiej i sztuki prekolumbijskiej tworząc specyficzne, zróżnicowane zjawisko. Każde z większych miast było samodzielnym centrum sztuki wypracowującym własne wzory.
Przybywający do Ameryki zakonnicy należeli do zakonów, których reguła zobowiązywała ich do pracy i nauczania. Jako pierwsi pojawili się franciszkanie, dominikanie, augustianie. W drugiej połowie XVI wieku jezuici. Zakonnicy byli nie tylko misjonarzami nowej wiary ale także nauczycielami wprowadzającymi na kolonizowanych terenach europejskie metody uprawy ziemi, rzemiosła i sztuki. Najszybciej i w największej ilości powstawały nowe klasztory i kościoły. Klasztory zazwyczaj miały charakter obronny. Na dużym dziedzińcu otoczonym murami w centralnej części umieszczano krzyż. W narożach dziedzińca znajdowały się niewielkie, otwarte kaplice. Niewielkie pomieszczenia mieszkalne przeznaczone dla kilku zakonników nie zajmowały zbyt wiele miejsca. Najważniejszą budowlą były duże kościoły, często bez dzwonnic (dzwony umieszczano w ścianach frontowych, powyżej linii dachu). Do kościołów przylegały niezadaszone kaplice albo podwyższenia przeznaczone dla przybywających do sanktuarium pielgrzymów. Było to nawiązanie do indiańskich tradycji, zgodnie z którymi ceremonie były organizowane na odkrytych dziedzińcach. Pierwsze budowle konkwistadorów powstały w Santo Domingo. W latach 1512 - 1541 zbudowano gotycką katedrę z portalem po stronie zachodniej zdobionym w stylu plateresco. Z pozostałych kościołów pierwszych osadników w San Domingo oraz pierwszej świeckiej budowli - pałacu Diego Kolumba - Casa del Almirante zachowały się tylko ruiny.
Wicekrólestwo Nowa Hiszpania [edytuj]
Po podboju Meksyku i zdobyciu azteckiego miasta Tenochtitlán Hiszpanie rozebrali większość budowli i świątynie a na gruzach, z wykorzystaniem pozyskanych materiałów, zbudowali stolicę Nowej Hiszpanii - Ciudad de México. Urbanista Alonso Garcia Bravo zaprojektował Ciudad de México na planie regularnej, prostokątnej siatki ulic. W centrum zlokalizował plac o znacznych rozmiarach a przy nim umieścił katedrę z pałacem biskupim, pałac gubernatora i ratusz. Miasto zostało podzielone na cztery dzielnice z zachowaniem schematu zburzonej, azteckiej metropolii i biegnących równolegle do ulic sieci kanałów. Powstało ogromne miasto o regularnie wytyczonych, szerokich ulicach i rozległych placach z dominującymi nad niską zabudową mieszkalną monumentalnymi kościołami. Taki schemat stosowano przy budowie innych miast Nowego Meksyku. Do rzymskich tradycji nawiązywał nie tylko schemat miast ale także budowa akweduktów dostarczających wodę miastom budowanym na meksykańskim płaskowyżu.
Budowane w miastach katedry niekiedy nawiązywały do stylu Herrery albo, znacznie częściej, do obronnych kościołów klasztornych. Były to najczęściej monumentalne, trójnawowe budowle z rzędami kaplic przylegających do naw bocznych. Często kryte sklepieniami kolebkowymi lub płaskimi kasetonowymi stropami. Stosowano także sklepienia żebrowe. Nad skrzyżowaniem naw z transeptem o ramionach mieszczących się w prostokątnym korpusie budowli umieszczano kopułę. Rzadko spotykane rozwiązania na planie centralnym reprezentuje kaplica del Pocinto w Villa de Guadelupe (Ciudad de México), zaprojektowana przez Francisca de Guerrero y Torresa (1779 - 1791).
Barok w Ameryce Łacińskiej nie wprowadził nowych rozwiązań przestrzennych, skupiając się na dekoracji fasad i wnętrz. Bogate zestawienia detali i ornamentów, podkreślone kontrastem jaskrawych barw miejscowych kamieni, cegieł i barwionych, glazurowych płytek, zaciera granice pomiędzy poszczególnymi elementami fasad. Wewnątrz stiuki i rzeźbione w drewnie dekoracje pokrywają całe płaszczyzny ścian i sklepień. Bujność detalu podkreślają złocenia i barwna polichromia. Ekspresji dodaje oświetlenie - przyciemnione wnętrza bocznych naw i kaplic oświetlonych przez niewielkimi, wysoko umieszczonymi oknami oraz rozświetlone nawy główne i prezbiteria, w których bogata dekoracja ołtarzy, ścian i sklepień mieni się feerią barw i detali. Kolejną cechą baroku Ameryki Łacińskiej są przeogromne ołtarze, których retabulum zostaje rozbudowane na boczne ściany. W Meksyku dekoracja w formie retabulum występuje także na fasadach kościołów.
Przykłady zabytków:
katedra w Ciudad de México, budowana od 1573 r. według projektu Claudio de Arciniega; przylegająca do niej zakrystia z fasadą zaprojektowaną przez Lorenzo Rodrigueza w formie retabulum (1749 - 1768;
kościół jezuicki San Martin w Tepotzotlán z bogato zdobioną fasadą zbudowaną w latach 1760 - 1762;
kaplica del Rosario w klasztorze San Domingo (Puebla)
fasada i wnętrze kościoła Santo Domingo w Oaxaca
kościół Nuestra Señora da la Mercem w Antigua Guatemala z białym ornamentem na kolorowym tle pokrywającym całą fasadę. Kościół był wielokrotnie niszczony trzęsieniami ziemi już w XVIII wieku; ostatnio w 1979 r.
Wicekrólestwo Nowa Granada [edytuj]
Obejmuje tereny, na których nie było monumentalnych przykładów architektury prekolumbijskiej. Jest to obszar, na którym architektura konkwistadorów znacznie mocniej jest związana z twórczością Herrey, niż budowle Meksyku. Dominowały ornamenty związane z hiszpańskim manieryzmem i dekoracjami inspirowanymi stylem mudejar. Najstarszym obiektem zbudowanym przez zakonników jest franciszkański zespół klasztorny w Quito (1535 - 1609) w Ekwadorze, z fasadą zaprojektowaną przez Jodocusa Ricke. Jezuicki kościół La Comañia w Quito (1605 - 1689) to przykład zastosowania sklepienia kolebkowego z lunetami. Podniebienie sklepienia pokryto skomplikowanymi ornamentami w stylu mudejar. Odbudowany po trzęsieniu ziemi w 1755. W latach 1722 - 1765 otrzymał portal wzorowany na rzymskim baroku (zbudowany przez jezuickich architektów: Leonhard Deubler i Veranzio Gandolfi z Mantui).
W Kolumbii nie ma zbyt wielu przykładów architektury baroku. Fasadę katedry w Tunji zdobi portal Bartolomea Carrióna zainspirowany architekturą Palladia. Wnętrza kolumbijskich kościołów otrzymywały zazwyczaj bogatą dekorację nawiązującą do wzorów manieryzmu, gotyku i mudejar, które pokrywały gęstą siatką drewniane stropy (np. kościół Santa Clara w Tunji).
Wicekrólestwo Peru [edytuj]
Na ziemiach należących do wicekrólestwa Peru architektura dość szybko przejęła wiele z tradycyjnej sztuki plemion indiańskich. Pierwsze ośrodki, w których osiedlili się kolonizatorzy zlokalizowane były w pobliżu jeziora Titicaca. Jako budulec wykorzystywano miejscową, suszoną cegłę adobe. Naroża budynków wzmacniano kamieniem. W kamieniu rzeźbiono portale. Prostą, geometryczną bryłę budowli zdobiły kontrastujące płaszczyzny - gładkie i z dekoracją w stylu zbliżonym do plateresco i mudejar.
Ważnym ośrodkiem założonym już w XVI wieku było Cusco. Na gruzach inkaskiej świątyni zbudowano klasztor Santo Domingo. Katedra w stylu Herrery zbudowana (1598 - 1668) to trójnawowy kościół halowy z kaplicami przylegającymi do naw bocznych. Przykryto ją gotyckimi, żebrowymi sklepieniami. Świątynię zaprojektował Francisco Becerry. W latach (1651 - 1657) otrzymała barokowy, trzypoziomowy portal (uważany za pierwsze barokowe dzieło Peru). Katedra stała się wzorem dla jezuickiego kościoła La Compañia (1651 - 1668) z portalem w formie retabulum (dzieło Diego Martineza z Oviedo) i kościoła San Pedro w Cusco oraz katedry San Francisco w Limie. Klasztor w Limie został założony w 1546 r., kościół zniszczony przez trzęsienie ziemi otrzymał nową, barokową fasadę odbudowaną (w latach 1669 - 1674) według projektu Constanina de Vasconcelos i Manuela de Escobara. Sposób wykonania konstrukcji sklepienia kościoła San Francisco różni się od metod znanych w Europie i jest charakterystyczny dla tego rejonu. W pierwszym etapie nad nawami wykonywano konstrukcję z plecionej trzciny. Na nią narzucano warstwę masy, która po związaniu zachowywała elastyczność. Taki rodzaj konstrukcji, tzw. quincha, był bardziej odporny na trzęsienia ziemi niż tradycyjne wykonane sklepienia.
W Limie do dekoracji ścian wykorzystywano ceramiczne azulejo układane we wzory inspirowane sztuką islamu. Orientalne motywy widoczne są także w pałacu Torre Tagle (1735).
W Arequipie (Peru) jako budulca używano łatwych w obróbce skał wulkanicznych. Zagrożenie sejsmiczne wymusiło niską zabudowę o solidnie rozbudowanych, masywnych dolnych partiach. Przykłady barokowych budowli w Arequipie: kościół jezuitów (1595 - 1698), portal rezydencji Casa del Moral.
Dekoracja kościołów w wicekrólestwie Peru koncentrowała się przede wszystkim na zdobieniu portali i nastaw ołtarzowych. W stolicy Boliwii, [La Paz]], portal kościoła San Francisco zdobi misterna płaskorzeźba, w której wyraźnie widoczne są wpływy sztuki indiańskiej. Motywy z prekolumbijskiej mitologii przeplatają się z miejscową roślinnością tworząc bogaty ornament. Taki sposób zdobienia bywa określany jako nazwą mestizo.
Portugalska kolonia - Brazylia [edytuj]
Portugalia, do której należało terytorium Brazylii, skolonizowała nadmorski (o szerokości ok. 100 - 200 km) pas lądu. Podobnie jak w koloniach hiszpańskich budowano przede wszystkim klasztory i kościoły. Zakładane miasta rozwijały się jednak inaczej niż pod rządami Hiszpanów. Nie budowano ich według wcześniej nakreślonych planów. Zazwyczaj wokół kościoła stawianego np. na wzgórzu powstawały place i ulice o nieregularnych kształtach i przebiegu dostosowanych do warunków lokalnych, zgodnie z ukształtowaniem terenu.
Kościoły w Brazylii planowano na ogół jako bazyliki przykryte drewnianymi stropami. Skromne fasady, w których dominowały duże okna pozbawione były ozdobnych portali. Wrażenie świeckości potęgowały występujące dość często balkony, dwuspadowe dachy, brak kopuł nad skrzyżowaniem naw i niskie wieże. Gładkie powierzchnie fasad dzielone są pilastrami i gzymsami a rytm podziału podkreśla kolorystyka. W XVIII wieku pojawiają się woluty i elementy rokoka . Do dekoracji używa się ceramicznych płytek azulejo.
Do najwcześniejszych przykładów architektury baroku należy kolegium jezuickie w Salvador (1652 - 1672) z jednonawowym kościołem wzorowanym na rzymskim Il Gesù. W Salvador znajduje się także franciszkański klasztor z kościołem São Francisco. Ściany krużganków klasztoru ozdobione są płytkami azulejo ułożonymi w obrazy o tematyce biblijnej i mitologicznej. Jest to największy na świecie zespół takiej dekoracji.
Najciekawiej reprezentuje sie architektura baroku w stanie Minas Gerais. Budowane w tym stanie niewielkie kościoły planowane były jako jednonawowe z wąskimi korytarzami po bokach prezbiterium (z upływem czasu korytarze stają się coraz węższe a w końcu zanikają). Wąskie (ok. 10 - 15 m szerokości) fasady z portalami i szczytami zdobionymi formami zbliżonymi do rokoko flankowano dwoma niskimi wieżami. Układ naw z czasem przybrał formę owalu lub wydłużonego ośmioboku a fasada poprzez stosowanie wież na kolistym planie odchodzi od frontalnych rozwiązań. Z architekturą minas Gerais związani są:
Antonio Francisco Pombala, autor ostatecznej formy kościoła Nossa Señhora do Pilar w Ouro Préto
Aleijadinho (Antonio Francisco Lisbona), wybitny rzeźbiarz i architekt, autor nowatorskich rozwiązań przestrzennych. Jego prace to:
kościół São Francisco de Assis w Ouro Préto, zbudowany w latach 1766 - 1794
kościół do Carmen w Ouro Préto
dekoracja rzeźbiarska kościoła Bom Jesus di Matosinhos w Congonhas
Manuel Francisco do Aranjo, projektant kościołów Rosario w Ouro Préto i São Pedro w Marianie
Rokoko - nurt stylistyczny, obecny zwłaszcza w architekturze wnętrz, ornamentyce, rzemiośle artystycznym i malarstwie, występujący w sztuce europejskiej w latach ok. 1720-1790. Nurt rokokowy wyróżnia się także w dziejach literatury.
Uważane czasem za końcową fazę baroku, w rzeczywistości zajęło wobec niego pozycję przeciwstawną. Sprzeciwiło się pompatycznemu ceremoniałowi, monumentalizmowi i oficjalnemu charakterowi stylu Ludwika XIV, skłaniając się ku większej kameralności, zmysłowości, wyrafinowaniu i pewnej sentymentalności. Odznaczało się lekkością i dekoracyjnością form, swobodną kompozycją, asymetrią i płynnością linii oraz motywami egzotycznymi (np. chińskimi). Styl rokokowy najsilniej rozwinął się we Francji i związany był głównie z życiem dworskim.
Wstępem do rokoka był okres regencji Filipa Orleańskiego we Francji (1715-1723), podczas której powstawały dzieła charakteryzujące się większą swobodą i dekoracyjnością. Jego rozkwit nastąpił za Ludwika XV; wówczas też rokoko rozpowszechniło się w Europie, zwłaszcza w Bawarii, Prusach, Austrii, Czechach, Saksonii, na Śląsku, w Polsce i w Rosji.
Problem terminologiczny [edytuj]
Pojęcie rokoka (rococo) powstało na bazie słowa rocaille, prawdopodobnie przez kontaminację ze słowem barocco (barok). Rocaille to ornament asymetryczny, plastyczny, zbudowany z form przypominających muszlę, koguci grzebień lub płomienie.
Najwcześniejszego znanego dziś użycia nowego słowa rokoko dokonał malarz Maurice Quai pod koniec XVIII wieku[1]. Choć już w XIX wieku badano i opisywano okres i sztukę rokoka, to do dziś nie ma pełnej zgody co do znaczenia tego terminu. Co więcej, nawet we Francji, kolebce rokoka, termin ten jest zastępowany raczej określeniem styl Ludwika XV. Wątpliwości rodzą się w związku z ornamentem rocaille, od którego przecież cała epoka wzięła nazwę, a który występował w bardzo różnych kontekstach. Nie ma także zgody co do włączenia - bądź nie - rokoka w nurt sztuki późnobarokowej. Nikolaus Pevsner pisał: Rokoko nie jest odrębnym stylem. Jest to część baroku [...]. Różnica pomiędzy barokiem a rokokiem polega na sublimacji. faza późniejsza jest jasna, gdy wcześniejsza jest ciemna; jest delikatna, gdy tamta była potężna; jest radosna, gdy tamta była namiętna. Lecz jest ona równie ruchliwa (mouvemenetée), równie żywa, równie zmysłowa jak barok[2]. Inni znów widzą rokoko jako styl wyrastający z baroku, ale antagonistyczny wobec niego. Tak też przyjmiemy, za Władysławem Tomkiewiczem, w niniejszym artykule. Jan Białostocki na pytanie, czy rokoko jest ornamentem, stylem czy postawą, odpowiedział, że wszystkim naraz. Równocześnie podkreślił, że terminu tego nie należy rozciągać automatycznie na wszystkie zjawiska w kulturze XVIII wieku[3].
Historia, tło społeczno-kulturowe [edytuj]
Jak już wspomniano, rokoko wyrosło ze sprzeciwu wobec tego, z czym wiązały się rządy Ludwika XIV. Wiek XVII, zwany przez historyków "grand siècle" kończył się pod znakiem zachwiania potęgi Francji, która do niedawna była właściwie arbitrem Europy, mocarstwem dyktującym swą wolę dzięki sile militarnej, ekonomicznej i kulturalnej[4]. Zniesienie edyktu nantejskiego doprowadziło do emigracji z Francji ok. pół miliona hugenotów, a w efekcie do osłabienia gospodarczego kraju; byli to bowiem w dużej mierze rzemieślnicy, bankierzy i specjaliście pracujący w manufakturach. Wydarzenia te oraz kolejne wojny doprowadziły do krytyki Króla-Słońce.
Za jego czasów we Francji panował barok w wersji klasycznej, sięgający do wzorów antycznych. Powszechnie obowiązujący styl zaczął jednak napotykać na sprzeciw np. Charlesa Perraulta. Także pod koniec XVII wieku wybuchł spór między poussinistami (klasykami, nazywanymi tak od Poussina) oraz rubensistami (kolorystami). Ostatnia faza rządów Ludwika XIV stała się więc czasem wzrastających nastrojów antagonistycznych wobec sztuki oficjalnej. Krytykę wzbudzał także dwór wersalski, liczący nawet 10 00 osób i pochłaniający 10% budżetu państwa[5], zajęty nieustannymi balami i uroczystościami. Z czasem i one stały się bardziej sztywne i etykietalne. Starzejący się władca, pod wpływem markizy de Maintenon, popadł w bigoterię, krępując swobodę życia swojego dworu.
Ludwik XIV zmarł w 1715 roku. Następca tronu został jego prawnuk Ludwik XV, mający wówczas 5 lat. W okresie małoletności nowego króla (do 1723) rządy sprawował Filip Orleański; okres tej regencji uważany jest za pierwszą fazę rokoka. Filip Orleański swoją siedzibę przeniósł do Paryża, co spowodowało powrót dworzan z Wersalu do stolicy i wytworzenie się specyficznego, ożywionego życia towarzyskiego. Patronat nad kulturą intelektualną i artystyczna przeszedł z rąk władcy w ręce arystokracji, burżuazji i intelektualistów. Ze sprzeciwu wobec minionej epoki wyrosła zmiana postawy obyczajowej, wywołana w dużej mierze przez kobiety. Cały klimat rokoka był podporządkowany pragnieniom kobiety, przez nią, a przynajmniej dla niej był stworzony[6]. Powstawały liczne salony - miejsca finezyjnej, błyskotliwej dyskusji, wymagające od gości wytworności i właściwych form towarzyskich. Towarzyszyło temu rozluźnienie obyczajowe, swoista reakcja na pobożność Ludwika XIV, wyrażająca się choćby w ostentacyjnych związkach pozamałżeńskich Filipa Orleańskiego. Przykład regenta nie mógł pozostać bez wpływu na poddanych. Ta "rozwiązłość" ludzi rokoka, tak krytykowana w późniejszych czasach, wiązał się z chęcią korzystania z radości danej chwili, bo jak stwierdził Beaumarchais, nie wiadomo, czy świat potrwa trzy tygodnie. Miejsce sztywnych uroczystości zajęły zabawy, taniec, maskarady i liczne fêtes. Atmosfera rokoka była więc opanowana przez wykwintność, duch erotyzmu i kobiety.
Kres rokoku zadał narastający na sile klasycyzm, umacniany przez archeologiczne odkrycia starożytnych budowli. We Francji, tradycyjnie przywiązanej do wartości klasycznych, nurt ten propagowała zwłaszcza literatura, z Encyklopedią d'Alemberta i Diderota na czele. Za koniec rokoka przyjmuje się wybuch Rewolucji Francuskiej w 1789, jednak już nieco wcześniej pojawiały się znaczące sygnały zmierzchu epoki. Wszak w 1784 roku Jacques-Louis David namalował Przysięgę Horacjuszy - sztandarowe dzieło neoklasyczne. Niektórzy artyści kontynuowali twórczość w duchu rokoka, jednak były to jedynie drobne pozostałości po minionej epoce. Takim śladem był też nurt sentymentalizmu.
Sztuka [edytuj]
Wyrazem nowego stylu życia była sztuka. Zamiast dostojności i pompatyczności pojawia się wyrafinowanie i lekkość, zarówno w dziedzinie architektury, malarstwa, jak i rzemiosła.
Architektura [edytuj]
W dobie rokoka szczególnie rozwinęła się dekoracja wnętrz. Ich strona zewnętrzna - zwłaszcza w początkowej fazie - nadal utrzymywana była w duchu klasycyzującym bądź późnobarokowym, natomiast pompatyczne wnętrza stały się bardziej kameralne i subtelne. Także skala budowli była inna - miejsce monumentalnych rezydencji zajęły mniejsze hôtels (miejskie pałacyki), wille i pawilony parkowe. Atmosfera epoki spowodowała pojawienie się tzw. maisons de plaisance. Przenosiny dworzan do Paryża spowodowały wznoszenie w stolicy licznych prywatnych rezydencji, do dziś zachowanych w niewielkim stopniu. Około 1740 wzniesiony zostały Hôtel de Soubise, uważany za typowy przykład francuskiego rokoka. Jednak w zakresie architektury rokokowej Francuzów wyprzedzili Niemcy: na początku XVIII wieku powstał Zwinger, a w latach 30. Amalienburg. Budowle z terenów niemieckich charakteryzują się dużo większą dekoracyjnością strony zewnętrznej, niż we Francji. [...] Rokoko niemieckie wyszło na zewnątrz budynku, podczas gdy francuskie cały kunszt objawiło w dekoracji wnętrz[7]. We Francji nadal stosowano więc klasyczne podziały, więc architektura w ścisłym tego słowa znaczeniu nie uległa modzie rokoka[8].
We jednak wnętrzach nie stosowano już podziałów przy pomocy klasycznych porządków. Ściany dzielono przy pomocy linii falistych, panneaux i luster, stosowano sztukaterie, boazerie, plafony; barwy były delikatne i pastelowe. W ornamentyce dominował rocaille - motyw przypominający muszle, płomienie i grzebienie, swobodnie formowany, falisty i asymetryczny. Obok niego występowały kwiaty, girlandy, owoce, rośliny i motywy egzotyczne: tzw. chinoiserie (motywy chińskie), japonairie (japońskie) i singerie (motyw z małpami).
Główną część apartamentu stanowiły pokoje pani i pana domu, a zwłaszcza buduar, usytuowany między salonem a sypialnią. Służył pani domu jako miejsce pracy i bawialnia do przyjmowania gości. Buduary najczęściej były urządzone w podobny sposób - z boazeriami, plafonem, małymi obrazkami, lustrem i kominkiem. Meble - biurko, komoda, kanapka, stolik i krzesła - miały wygięte nogi, zdobione intarsją bądź inkrustacją i pastelowymi obiciami.
Także rokokowa architektura sakralna wypowiedziała się głównie we wnętrzach budowli; strona zewnętrza również pozostawała barokowa lub klasycyzująca. Liczba nowych kościołów była mniejsza niż w poprzedniej epoce, zwłaszcza we Francji. Do sztuki rokokowej zaliczane są zwłaszcza kościoły w Bawarii i Frankonii, jednak kwestia włączenia ich w poczet dzieł rokokowych jest niejasna i bywają zaliczane do baroku.
Francja
W Paryżu tych czasów pojawiło się wielu artystów cudzoziemskich. Jednym z nich był Gille-Marie Oppenort (1672-1742), który położył podwaliny pod nowy styl, zwany stylem Regencji, będący wstępem do rokoka. Artysta ten w znacznym stopniu zredukował podziały architektoniczne we wnętrzach, zastępując je podziałami ramowymi. Te panneaux wypełniał scenami figuralnymi. Taki sposób dekoracji zastosował w paryskim Palais-Royal (wnętrza niezachowane), stwarzając zarazem wzorzec i początek nowego stylu. W tym samym okresie działał Robert de Cotte (1656-1735), działający w podobnym kierunku. O upowszechnieniu tych tendencji zadecydował Juste Aurèle Meissonier (1695-1750), autor wzorników ornamentalnych, propagujących w całej Europie rokokową ornamentykę, opartą na motywach kapryśnych, giętkich i asymetrycznych, lekkich i drobnych. Wreszcie w dobie dojrzałego rokoka działał Germain Boffrand (1667-1754), tworzący budynki o monumentalizujących, zaczerpniętych ze stylu Ludwika XIV fasadach i typowo rokokowych, wytwornych wnętrzach. Jako architekt księcia Lotaryngii Stanisława Leszczyńskiego, w Nancy przy placu Stanisława (place Stanislas) wzniósł pałac, katedrę i gmachy państwowe o formach baroku klasycznego. W Paryżu zaprojektował wnętrza Hôtel Montmorency i Hôtel Soubise.
Jacques-Ange Gabriel (1699-1782) zaprojektował Place de la Concorde (Plac Zgody) w Paryżu oraz Petit Trianon (Mały Trianon) w parku wersalskim. Ta budowla ta została wzniesiona na polecenie Ludwika XV dla markizy de Pompadour w latach 1762-1764, jednak zmarła ona zanim zdążyła w niej zamieszkać. Wprowadziła się do niej jej następczyni, Madame du Barry; było to także ulubione miejsce królowej Marii Antoniny, żony Ludwika XVI. Jest to budynek wyraźnie klasycyzujący, na planie czworoboku, zwarty, powściągliwy, pozbawiony dekoracji rzeźbiarskiej. Posiada dwie fasady: od ogrodu i dziedzińca. Obie mają niewielki ryzalit środkowy, dzielony przy pomocy czterech kolumn korynckich (od ogrodu) i czterech pilastrów (od dziedzińca), wspierających belkowanie z balustradą.
Podkreślana była już kwestia klasycyzujących elewacji budowli; zjawisko to nasiliło się pod koniec rządów Ludwika XV i, co więcej, zaczęło obejmować także wnętrza. Druga połowa XVIII wieku to czas nasilonych badań nad starożytnością, co znalazło odbicie także w sztuce, klasycyzującej również pod wpływem znudzenia rokokowymi, wyszukanymi formami.
Kraje niemieckie
W krajach niemieckich architektura rokokowa rozwinęła się bujnie.
W Saksonii zaraz na początku XVIII wieku, w latach 1711-1722, architekt Matthäus Daniel Pöppelmann (1662-1736) wzniósł pałac Zwinger (Drezno). Jest to założenie na planie zbliżonym do kwadratu, z dostawionymi do dwóch boków mniejszymi prostokątami zakończonymi półkoliście. Tak ukształtowany plac otaczają niskie galerie; jedynie od strony północnej w XIX wieku dostawiono nową budowlę. Galerie przeprute są dużymi oknami i bogato zdobione rzeźbiarsko. Choć Zwinger powszechnie zaliczany jest do dzieł rokokowych, wręcz podręcznikowych[9], to Adam Bochnak napisał o nim: Całość przez swoją lekkość bliska jest już rokoka, ale z uwagi na symetrie motywów dekoracyjnych nie można jej jeszcze w ścisłym tego słowa znaczeniu nazwać rokokową. Końcowa data robót Pöppelmanna przy Zwingerze, rok 1722, nieco zresztą wyprzedza pierwsze projekty Meissoniera, które styl ten zainicjowały[10].
Początki rokoka w Bawarii łączy się z Josephem Effnerem (1687-1745), a przede wszystkim z François de Cuvilliés (1695-1768), autorem przebudowy pałacu elektorskiego (Residenz) w Monachium. Cuvilliés wykonał wnętrza pałacu, a zwłaszcza tzw. Reiche Zimmer (1730-1733), pozbawione podziałów architektonicznych. Przy rezydencji wybudował także teatr (Residenztheater) z pełna przepychu dekoracją rokokową. Jeszcze z końcem XVII wieku zaczęła powstawać letnia rezydencja elektora zwana Nymphenburg, która stała się całym kompleksem parkowo-ogrodowym. Na jego terenie Cuvilliés wzniósł dla księżnej Marii Amalii pałacyk Amalienburg (1734). W jego centrum znajduje się owalna sala z kopułą, będącą od zewnątrz niewielkim tarasikiem. O ile strona zewnętrzna budynku jest dość skromna, o tyle wnętrza dekorowane są niezwykle bogato. Nawet kuchnia została ozdobiona - co prawda nie stiukami, ale fajansowymi kaflami z Holandii, malowanymi we wzory kwiatowe i chińskie.
Wśród architektów wznoszących w Bawarii kościoły na czoło wysunął się Dominikus Zimmermann (1685-1766), autor kościołów w Steinhausen (1727-1733), Günzburgu (1736-1739) i Wies (1746-1754). W Steinhausen i Wies zastosował plan oparty na elipsie, w Günzburgu - plan podłużny. Najważniejszym dziełem Zimmermanna i zarazem jednym z najistotniejszych dzieł architektury w Niemczech, jest kościół pielgrzymkowy w Wies. Z zewnątrz skromny, o dość ciężkiej bryle, z fantazyjnymi, nieregularnymi oknami. Do owalnej części głównej przylega wydłużone prezbiterium. Niezwykle obfita dekoracja, pokrywająca ściany, ołtarze, kapitele, ambony i inne elementy wnętrza, sprawiająca czasem wrażenie przesadnej sztukateria rocaille, "dematerializuje" formę architektoniczną[11]. Niemal w tym samym czasie, bo trzy lata wcześniej, Balthasar Neumann (1687-1753) rozpoczął budowę kościoła w Vierzehnheiligen. Architekt posłużył się dość skomplikowanym planem, a silnie wertykalizującą fasadę ujął w dwie wieże.
Rządzący w Prusach Fryderyk II w miejsce dotychczasowej architektury palladiańskiej zaszczepił rokoko. Dla niego Georg Wenceslaus von Knobelsdorf (1699-1753) wzniósł w latach 1745-1747 pałac Sanssouci w Poczdamie - parterową budowlę o elewacjach dzielonych pilastrami przechodzącymi w atlanty i oknami sięgającymi podłogi. W centralnej części usytuowano okrągły salon ze spłaszczoną kopułą. Dekoracja wnętrz jest zróżnicowana, od klasycyzującej po rokokową. Tę ostatnią reprezentują: Pokój Woltera, Pokój Koncertowy i Biblioteka. Równocześnie na terenie posiadłości wzniesiono tzw. Neue Kammern, pierwotnie oranżerię oraz pawilon chiński na planie koła, zdobiony z zewnątrz figurami Chińczyków i kolumnami imitującymi palmy. Pawilon został wybudowany wg projektu Johanna Gottfrieda Büringa w latach 1754-1757.
Rosja
Do Rosji rokoko w architekturze świeckiej wprowadził Bartolomeo Rastrelli (1700-1771); w architekturze sakralnej nurt ten pojawił się już wcześniej - w 1720 podjęto budowę klasztoru i cerkwi Aleksandra Newskiego według projektu Teodora Schwertfegera. Z niewyjaśnionych przyczyn rozebrano je już w 1755 roku i ich wyglądzie świadczy jedynie zachowany do dziś model zabudowań, zgodnie z którym fasada świątyni pozbawiona jest zupełnie typowych elementów cerkiewnych. Niewykluczone więc, że właśnie to wpłynęło na decyzję o zburzeniu. Większość dzieł Rastrellego została zniszczona lub przebudowana. Jego jedyną zachowaną świątynią jest cerkiew św. Andrzeja w Kijowie z lata 1747-1748, łącząca elementy bizantyńskie i barokowe z rokokowymi wieżyczkami.
Polska
Rokoko, rozpowszechniające się w Polsce od lat 40. XVIII wieku, swój ślad w architekturze pozostawiło głównie na wschodzie Rzeczpospolitej Obojga Narodów, gdzie trwała odbudowa po wojnie. Co więcej, w 1737 roku w Wilnie wybuchł pożar, który zniszczył część miasta. Jednym z najważniejszych architektów był Jan Krzysztof Glaubitz (ok. 1700-1767), z pochodzenia Ślązak, który w Wilnie wzniósł dwuwieżowy kościół św. Katarzyny, stanowiący dzieło przejściowe między barokiem a rokokiem. Kolejne jego dzieło to fasada kościoła Misjonarzy z lat 1752-1754 oraz brama klasztoru Bazylianów. Poza Wilnem, bo w Berezweczu (obecnie Białoruś) powstał kościół Bazylianów, o falistej fasadzie, tworzącej bogate efekty światłocieniowe. Jego autorstwo niektórzy hipotetycznie łączą z Glaubitzem. Zniszczony w XX wieku, posiada replikę (nie do końca wierną) w Białymstoku. W ramy architektury rokokowej bywa zaliczany także sobór św. Jura i kościół Dominikanów we Lwowie. Obecnie w Polsce możemy znaleźć wiele świątyń z okresu baroku rococo. Powstawały głównie fundowane przez rodziny hrabskie. Pięknym przykładem architektury sakralnej tego okresu jest kościół w Dukli, niewielki, bardziej przypominający salony, niż świątynie budynek godnie reprezentuje rococo.