Naturalizm w poezji Jana Kasprowicza:
wiersz W chałupie i cykl sonetów Z chałupy
Najwybitniejszym obok Tetmajera lirykiem polskim doby Młodej Polski był Jan Kasprowicz. Na jego twórczość, zwłaszcza w początkowym jej okresie, miało wpływ pochodzenie i w ogóle życiorys poety. Urodził się w Szymborzu na Kujawach w wielodzietnej rodzinie chłopskiej. Można więc domyślać się, jak wiele wysiłku kosztowało go kształcenie się, ile uporu musiał włożyć w ukończenie gimnazjum, a potem studiów. W tym czasie jego poglądy były bardzo radykalne, za działalność socjalistyczną siedział nawet w więzieniu. Dlatego zapewne we wczesnych swych wierszach pisał głównie o krzywdzie ludzkiej, nędzy chłopskiej, spłacając w ten sposób dług wobec klasy społecznej, z której wyszedł. Poglądy Kasprowicza w tym czasie zbliżają się do pozytywizmu, dlatego w twórczości posługuje się metodą realistyczną i naturalistyczną.
Przykładem może być wiersz W chałupie. Jest on bardzo prosty, aż zgrzebny. Opisując chłopską chatę i jej mieszkanki, poeta ogranicza się do inwentaryzowania, wymieniania sprzętów i ich cech. Funkcja narratora i jego komentarz sprowadzają się do minimum. Wiersz przypomina prozę, tym bardziej że nie ma w nim rymów. Obiektywny, beznamiętny opis to właśnie jest technika naturalistyczną. Zaczyna poeta od opisu chałupy z zewnątrz. Jej nędzę podkreśla jesienna szaruga, deszcz, wicher. Poeta rejestruje: „szybę stłuczoną”, którą zapchano szmatami, „poszczerbione doniczki”, „zgniłą poręcz”, kaganek płonący w łyżce blaszanej, ..ścianę zapadłą”, „garnki pokryte sadzą”, „wiadro o zardzewiałych obręczach” itd. Wyraźnie podkreśla przy tym brzydotę ukazywanych przedmiotów. Wrażenie nędzy pogłębia przedstawienie resztek ubogiego posiłku mieszkanek: „kartofel łokciem zgnieciony”, „resztki zgęstniałej polewki”. Wreszcie opisuje mieszkanki chaty: starszą ze śladami zgasłej urody i młodą ładną dziewczynę. W ich opisie zwracają uwagę jedyne barwne plamy w całym obrazie: czarne włosy starszej kobiety, błękitny zawój, oko niebieskie, a także kolorowe policzki dziewczyny i jej czerwone wargi. Jej senne marzenia o paniczu pogłębiają jeszcze nędzę nie tylko materialną, ale i moralną. Cel wiersza jest oczywisty: ma wzruszyć, poruszyć czytelnika, wzbudzić współczucie.
Prawdziwym arcydziełem poezji naturalistycznej jest cykl sonetów Z chałupy (40 utworów). Formą narracji przypominają one Obrazki Marii Konopnickiej, tyle że nie są tak przegadane, brak w nich komentarzy, refleksji. Tę dyscyplinę narzuca forma sonetu wybrana przez Kasprowicza dla kontrastu. Pamiętamy, że sonet był formą używaną do opisu pięknych krajobrazów i wzniosłych uczuć, a Kasprowicz użył go do opisu losu chłopskiego. Rozpoczyna cykl piękny sonet, będący wstępem, wyjaśniającym przesłanie, motywację całego zbioru. Zaczyna go opis jakby z oddali, potem następuje zbliżenie szczegółów, detali. Obraz wydobywa szarość, nędzę, walące się płoty, chude krowy. Jedynym barwnym elementem jest „dziewek wieniec zdrowy w kraśnych chustkach, koralowych sznurkach”. W refleksji pojawia się nuta autobiograficzna - wyznanie, że z tymi chatami zrosło się życie poety, ii także wspomnienie, marzenie, westchnienie, czy przyjdzie kiedyś czas społecznej sprawiedliwości, wyrównującej krzywdy.
Po tym sonecie-wstępie, przesłaniu opowiada poeta smutne dzieje mieszkańców wsi. W sonecie XV jest to wyrobnica, która straciła najpierw męża, potem rolę, córki poszły na służbę, a ona wędrowała od wsi do wsi i najmowała się do pracy. Potem, gdy opuściły ją siły, musiała żebrać, a w końcu „zmarzłą znaleźli - na gruncie”. Przejmujący opis ludzkiego losu, bez jednego słowa komentarza, robi ogromne wrażenie. Za lata ciężkiej pracy jedyną zapłatą jest żebracza starość i śmierć na polu. W sonecie XIX podobnie ukazuje poeta los wiejskiego parobka. Póki był silny, pracował, jakoś żył, gdy przyszła choroba, przyszła z nią i nędza. Umiera bez lekarza, bo go na niego nie stać - „Doktor dla bogaczy”. Sonet XXXIX przedstawia drogę wiejskiego dziecka do oświaty. Nawet pasąc krowy czyta Homera, Wergiliusza. Pokonały go jednak nędza, głód, choroba. Sonety, w przeciwieństwie do wiersza W chałupie, organizuje narracja, nie opis. Są jednak lak samo przejmujące i wzruszające.