CZYNNIKI O CHARAKTERZE TERATOGENNYM
TERATOGEN (od łac. tera - „potwór”) - czynnik pozagenetyczny (np. choroby zakaźne, niewłaściwe odżywianie, lekarstwa, używki, stan emocjonalny matki), który może być przyczyną wad wrodzonych embrionu i płodu.
ZASADY OGÓLNE OBEJMUJĄCE ISTOTNE CECHY SPOSOBU DZIAŁANIA TERATOGENÓW
Wpływ teratogenów zależy od składu genetycznego organizmu, który został na ich działanie narażony. Występują różnice międzygatunkowe jak i indywidualne różnice nawet w obrębie tego samego gatunku w zakresie odporności na działanie teratogenów np. taka sama dawka alkoholu może u różnych kobiet spowodować różne konsekwencje.
Wpływ teratogenów na rozwój zależy częściowo od momentu ich działania. Przyjmuje się, że najbardziej krytycznym okresem jest I trymestr ciąży; organizm jest najbardziej podatny na zaburzenia wtedy, gdy najintensywniej się rozwija.
Wpływ teratogenu może być specyficzny (np. talidomid powodował znaczne deformacje kończyn, podczas, gdy różyczka działa na narządy sensoryczne i wewnętrzne).
Teratogeny różnią się sposobem przedostawania się do płodu (np. promieniowanie dostaje się do płodu bezpośrednio przez ciało matki, a substancje chemiczne na ogół wędrują przez krew i błony łożyska).
Prawdopodobieństwo stopnia anomalii rozwojowych wzrasta wraz ze zwiększaniem się dawki szkodliwego czynnika, jaka dotarła do płodu: od braku efektu aż do efektu śmiertelnego.
Anomalie w rozwoju spowodowane przez teratogeny mogą powodować śmierć, deformacje, opóźnienia w rozwoju lub zaburzenia w funkcjonowaniu i zachowaniu.
RODZAJE TERATOGENÓW I ICH SKUTKI na wybranych przykładach
Zależnie od okresu działania czynnika patogennego skutki działania teratogenów noszą miano embriopatii lub fetopatii.
Embriopatie wirusowe - zaburzenia rozwoju wywołane infekcją wirusową przebytą przez dziecko w okresie prenatalnym (np. wirus różyczki, grypy i in.)
Embripatie bakteryjne - spowodowane chorobami bakteryjnymi.
Embripatie pasożytnicze - są konsekwencją choroby pasożytniczej np. toksoplazmozy.
Embripatie aktyniczne - wywołane są naświetleniami płodu promieniami ultrafioletowymi, rentgena, elementami radioaktywnymi, izotopami, wyładowaniami energii atomowej.
Niedożywienie kobiety w czasie ciąży, niedobór witamin A i B wskutek złego odżywiania, wyczerpujących wymiotów lub nieprawidłowej przemiany materii.
Embriopatie toksyczne - powstałe na skutek zatrucia płodu szkodliwymi związkami chemicznymi. Zatrucie płodu może być konsekwencją stosowania w okresie ciąży leków, środków nasennych, uspokajających, znieczulających. Niezwykle szkodliwe są także wszelkiego rodzaju używki (alkohol, nikotyna, narkotyki), tlenek węgla, związki ołowiu i rtęci.
Embriopatie będące konsekwencją niezgodności czynników RH, czyli konfliktu serologicznego.
Stres, przykre przeżycia emocjonalne matki.
Mechanizm oddziaływania stresu matki na dziecko
Stres i niepokój matki działa bezpośrednio na układ nerwowy dziecka. Mechanizm oddziaływania stresu matki na dziecko odbywa się trzema drogami: neuroendokrynologiczną, odpornościow-zapalną i naczyniową, a centralną rolę w tym odgrywają łożyskowe hormony korytkotropowe.
Niezależnie od tego, że matka i dziecko mają odrębne układy neurohormonalne, to jednak łożysko umożliwia wzajemne oddziaływanie tych układów na siebie. Stan emocjonalny matki, któremu odpowiada określony poziom pobudzenia autonomicznego układu nerwowego oraz poszczególnych hormonów, wpływa na jej przemianę materii, stan mięśni i zmysłów, pracę narządów wewnętrznych oraz tzw. stan behawioralny dziecka.
W sytuacjach, w których matka wykazuje dużą aktywność fizyczną lub przeżywa trudne stany napięcia, negatywnych uczuć (np. agresji, gniewu, strachu, zawiści itp.) następują zmiany w pracy OUN oraz w wydzielaniu hormonów, zwłaszcza katecholamin (adrenaliny, noradrenaliny), neurotransmiterów (dopaminy, serotoniny) oraz glikokortykoidów. Wzmożone wydzielanie jednych substancji chemicznych a hamowanie innych powoduje w takich sytuacjach charakterystyczne reakcje u matki, np. zwiększenie siły i częstotliwości pracy mięśnia sercowego, wzrost ciśnienia krwi, szybkość oddechów, produkcji potu, napięcia mięśni (także mięśni macicy), w wydzielaniu śliny, perystaltyce jelit.
Związki chemiczne wydzielane do krwioobiegu matki docierają przez łożysko do krwioobiegu dziecka i wywołują u niego zmiany w pracy poszczególnych układów i zachowaniu (np. niedotlenienie, wzmożenie ruchów) oraz w realizacji genetycznie zaprogramowanych zmian układu nerwowego. Wraz ze strumieniem krwi dociera do dziecka nie tylko tlen (w sytuacji stresu dochodzi go mniej, co powoduje niedotlenienie dziecka), pożywienie (w sytuacji stresu utrudniony przekaz), ale też kompleks związków chemicznych będących fizycznym odpowiednikiem matczynych emocji. Spełniają one jakby rolę mediatora pomiędzy matką a organizmem (i psychiką ) dziecka. Jeżeli docierają do niego hormony wydzielane w stanie lęku, smutku, bezradności czy zagrożenia, to metabolizm dziecka zmienia się na odpowiadający tym emocjom. Organizm dziecka nieświadomie towarzyszy matce w jej doświadczeniach. Oczywiście dziecko nie jest świadome treści przeżyć psychicznych matki, ale przekazywane dziecku drogą biochemiczną są odbierane przez nie jako dyskomfort i ból. W jego organizmie rejestruje się podobne objawy jak u matki np. przyspieszenie tętno, zaburzenie rytmu pracy serca, ruchów oddechowych klatki piersiowej, zmiany w napięciu psychogalwanicznym skóry, pracy mózgu (EKG) i inne.
Fakt wpływu silnych negatywnych przeżyć psychicznych matki w okresie ciąży na rozwój dziecka i ich długofalowych konsekwencji jest bezdyskusyjny.
Konsekwencje działania stresu
Dostępne dane wskazują, że stres i związane z nim silne negatywne uczucia, takie jak: strach, lęk, rozpacz, głęboki smutek, żałoba, poczucie bezradności, to czynniki o charakterze psychicznym, które mogą powodować nieprawidłowy przebieg ciąży, porodu i połogu oraz być przyczyną zaburzeń rozwojowych po urodzeniu.
Uszkadzające działanie stresu daje bardzo złożone i długotrwałe konsekwencje, gdyż ma charakter kaskadowy, tzn. rozwój dziecka po urodzeniu jest konsekwencją zaburzeń mających swoje źródło w okresie prenatalnym.
Silne, negatywne stany emocjonalne matki od poczęcia dziecka mają wpływ na jego wzrost i aktywność w łonie, stan zdrowia fizycznego, rozwój i dojrzewanie układu nerwowego, a zwłaszcza mózgu, kształtowanie się wzorców behawioralnych i progres w rozwoju postnatalnym.
Stres i niepokój matki są rozpoznanym czynnikiem ryzyka położniczego, współuczestniczącym w powstawaniu takich problemów jak: zatrucia ciążowe, komplikacje ciążowo-porodowe, poród przedwczesny, urodzenie dziecka z niską wagą (dystrofia), z małym w stosunku do wieku ciążowego wzrostem, wewnątrzmacicznym zahamowaniem jego rozwoju, niską oceną kondycji fizycznej dziecka po urodzeniu, brak lub słaby płacz, problemy z układem pokarmowym np. kolkę, trudności ze spaniem, ssaniem, oddychaniem, większa podatność na choroby, opóźnienia w rozwoju psychomotorycznym.
Stałe pobudzenie układu nerwowego i hormonalnego może powodować trwale uszkodzenia formowania się różnych narządów lub zaburzać ich funkcjonowanie. Wiele badań wskazuje, że mogą powodować takie defekty jak: deformacje fizyczne (np. w budowie ucha, palców, zajęczą wargę i rozszczep podniebienia) psychiczne (np. mikrouszkodzenia mózgu objawiające się parcjalnymi deficytami rozwojowymi) i umysłowe (stan prowadzący do upośledzenia umysłowego.
Dzieci takich matek po urodzeniu uważane są za trudne, wykazują niski próg tolerancji na frustrację, dużą płaczą, są nadwrażliwe, drażliwe, nerwowe, skłonne do irytacji. W okresie szkolnym mają zaburzenia uwagi i objawy nadpobudliwości (im wyższy stres matki tym ryzyko ADHD większe), częściej przejawiają zaburzenia lateralizacji, zaburzenia percepcji wzrokowej, słuchowej, orientacji przestrzennej i ich integracji.
Osoby, które doświadczyły długotrwałego stresu przed urodzeniem, w późniejszym życiu częściej wykazują przedłużone reakcje na stres, silny niepokój, stany lekowe, stale poczucie bezradności i bycia w potrzasku, zaburzenia emocjonalne i psychiatryczne np. nerwice, depresje, zaburzenia zachowania, trudności w kontaktach społecznych. W życiu dorosłym obserwuje się często poważne problemy zdrowotne np. cukrzyca, zawal, chroniczne nadciśnienie.
„Pamiętane” przez organizm emocje maja cechę względnej trwałości i mogą decydować o wrodzonej predyspozycji do przezywania stanów leku, depresji, agresji, gdyż odpowiadające tym emocjom ośrodki mózgowe zostały „zaprogramowane” na wytwarzanie takiego układu hormonów, który odpowiada emocjom dominującym u matki w okresie ciąży.
Przeżywane przez matkę długotrwałe stany stresu, niepokoju, depresji lub agresji, powodują zwężenie naczyń krwionośnych i niedokrwienie dziecka oraz ciągły dopływ do krwi dziecka charakterystycznych dla tych stanów substancji chemicznych, co w zależności od okresu jego rozwoju wpływa na dojrzewające struktury mózgowe, a tym samym na ich rozwój i funkcjonowanie, m.in. podwzgórza jako centrum odpowiedzialnego za spontaniczne zachowania, sposób reakcji na bodźce z otoczenia, zachowania afektywno-obronne, agresje, nabywanie odruchów warunkowych oraz tendencje do reagowania na zdarzenia odczuciem przyjemności lub niechęcią, depresją, lekiem..
Dojrzewanie mózgowych ośrodków odpowiedzialnych na podejmowanie różnych funkcji np. ruchowych, emocjonalnych, czy percepcyjnych może więc zostać zaburzone pod wpływem substancji chemicznych, które docierają do nich w nieodpowiedniej ilości, częstotliwości, proporcjach.. Mózgowe ośrodki doznań cielesnych i emocjonalnych zostaną w ten sposób już w okresie prenatalnym predysponowane do takiego funkcjonowania, które jest charakterystyczne dla tych negatywnych stanów. Organizm dziecka zostaje nastawiony do produkcji i utrzymania podobnego układu hormonów i poziomu metabolizmu, jaki miał miejsce w łonie. W tym sensie można powiedzieć, że organizm „pamięta”.
Jest oczywiste, że wszystkie okoliczności wpływające negatywnie na warunki i jakość życia kobiety, wywołują negatywne skutki także u jej nienarodzonego dziecka. Negatywne konsekwencje złego traktowania widoczne są także w ich życiu postnatalnym w postaci zaburzeń rozwoju zarówno fizycznego jak i psychicznego. To co dotychczas było postrzegane jako zachowania niszczące zdrowie kobiety, obniżające poczucie jej dobrostanu, obecnie określa się w literaturze przedmiotu jako zaniedbanie prenatalne a nawet maltretowanie prenatalne lub przemoc.
Andres Soriano zwraca uwagę, że maltretowaniem prenatalnym jest „brak dbałości - rozmyślny lub przez zaniedbanie - przyszłej matki o własne dziecko, np. poprzez świadome lub nieświadome przyjmowanie narkotyków lub innych substancji, które mogą być szkodliwe dla płodu”.
Zachowania te jako forma złego traktowania dzieci odnoszą się do matek, które w czasie ciąży narażają je na ryzyko zaburzeń, prowadzą niehigieniczny tryb życia, niewłaściwie się odżywiają, przyjmując środki odurzające (narkotyki, leki), piją alkohol, palą papierosy, nie poddają się w czasie ciąży kontrolnym badaniom lekarskim, czy podejmują inne działania antyzdrowotne, które niosą z sobą wysokie ryzyko poronienia lub uszkodzeń D. Kornas-Biela zalicza do nich również stres matki oraz jej myśli aborcyjne.
Opierając się na rozumieniu więzi jako postawie, można przyjąć, iż zaniedbanie prenatalne, traktowane jako forma przemocy wobec dziecka może się przejawiać na poziomie myśli, uczuć oraz działań, zarówno szkodzących w sposób czynny (jak np. picie alkoholu) oraz bierny (np. przez zaniedbanie wizyt lekarskich).