ANTYK - ogólna charakterystyka epoki
Antyk (inaczej starożytność) to epoka, która obejmuje piśmiennictwo od czasów najdawniejszych (początki piśmiennictwa ok. XIII w. p.n.e.) do V w. n.e. Umowna data końca epoki starożytnej to 476 r. - data upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego.

Piśmiennictwo:

Pismo (alfabetyczne) istnieje od ok. XIII w. p.n.e. Od tego czasu powstawała Biblia, najstarszy zabytek piśmienniczy tak wielkich rozmiarów. W starożytnej Grecji podstawę tematyczną literatury stanowi mitologia, podobnie jak Biblia istniejąca w przekazach ustnych od czasów niepiśmiennych. Na mitologii opierają się dzieła Homera: "Iliada" i "Odyseja" z VIII - VII w p.n.e.

Rozkwit literatury antycznej przypada na okres świetności starożytnej Grecji i Rzymu (tzn. VIII w. p.n.e. - II w. n.e.). Literatura starożytna stała się wzorem wszystkich późniejszych prądów artystycznych i na długie wieki określiła europejskie kanony piękna. Uznano ją za wzór doskonały - klasyczny. Klasycyzm narodził się w Grecji, zaś Rzym przejął i odpowiednio przekształcił ten wzorzec.

Literaturę grecką można podzielić na cztery okresy, biorąc pod uwagę gatunek literacki dominujący w danym czasie:
- epika (VIII wiek p.n.e.)
- liryka (VII-VI wiek p.n.e.)
- dramat (V wiek p.n.e.)
- epigramat (III wiek p.n.e.)

Podziału literatury dokonał Arystoteles wyróżniając w niej:
- epikę
- dramat
- lirykę

Religia:

W świecie starożytnym panował przeważnie politeizm (wielobóstwo), z wyjątkiem monoteistycznej (wyznającej jednego Boga) religii judaistycznej. Podstawą wierzeń starożynych Greków i Rzymian była mitologia, zaś Żydów - Biblia.

Filozofia:

Największymi filozofami starożytności byli Grecy: Platon i Arystoteles, którzy żyli w V w. p.n.e. w Atenach. Stworzone przez nich systemy filozoficzne - platonizm i arystotelizm - po przekształceniach funkcjonowały w ciągu kolejnych epok. Również epikureizm i stoicyzm odgrywały później znaczącą rolę, zwłaszcza w renesansie.

NAZWA: Na określenie epoki otwierającej dzieje kultury śródziemnomorskiej przyjęto nazwy starożytność lub antyk. Ta druga pochodzi z łaciny, w której słowo antiquus oznacza dawny.

ETAPY	OSIĄGNIĘCIA, WYDARZENIA
przełom IX i VIII w. p.n.e.	dominowała epika, powstały fundamentalne dla kultury świata eposy Homera Iliada i Odyseja
VII i VI w. p.n.e.	dominowała liryka, tworzyli wybitni poeci starożytności: Tyrtajos, Safona, Anakreont, Pindar, Symonides; początek monumentalnej zabudowy Akropolu
V w. p.n.e.	dominował dramat, powstały wielkie tragedie Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa, tworzyli komediopisarze np. Arystofanes. W drugiej połowie V w. powstały Partenon (świątynia Ateny na Akropolu), Propyleje
koniec V i IV w. p.n.e.	dominowała filozofia, działali: Sokrates, Platon, Arystoteles, rozkwitała kultura antycznej Grecji, w Atenach rządził Perykles, panowała demokracja ateńska (pierwsza w dziejach Europy), powstał posąg Ateny Partenos na Akropolu, dłuta Fidiasza, który był doradcą Peryklesa, kierownikiem pracowni rzeźby na Akropolu i twórcą Zeusa Olimpijskiego - jednego z siedmiu cudów świata
przełom IV i III w. p.n.e.	dominował epigramat, tworzyli Kallimach z Cyreny, Teokryt, Symonides
III w. p.n.e.	okres wielkich szkół filozoficznych: stoików (Zenon z Kition), epikurejczyków (Epikur z Samos), hedonistów (Arystyp z Cyreny), cyników i sceptyków
I w. p.n.e. - II w. n.e.	rozkwit literatury rzymskiej, tworzyli: Wergiliusz, Horacy, Owidiusz, Seneka, Marek Aureliusz
III i IV w. n.e.	początki kultury chrześcijańskiej, której ośrodkiem stał się Rzym, zmierzch antyku, pojawiły się pierwsze zwiastuny średniowiecza. 395 r. podział na cesarstwo Zachodniorzymskie i Wschodniorzymskie (bizantyjskie)
476 r. data przyjmowana jako koniec antyku	germańskie wojska Odoakra zdobyły Rzym, nastąpił kres Cesarstwa Zachodniorzymskiego
Czas trwania:	Epoka trwała ok. 1300 lat, a więc trzynaście wieków

FILOZOFIA

Sokrates (469-399 p.n.e.) - jeden z najwybitniejszych myślicieli epoki, nauczyciel Platona. Uznawał istnienie absolutnego dobra (którym była według filozofa doskonałość osobista) i absolutnej prawdy, które można poznać za pomocą tzw. żywego dialogu. Stworzył pojęcie cnoty, którą utożsamiał ze szczęściem, świadomością dobra i zła. Twierdził, że zachowanie cnoty jest gwarancją doskonałości i moralnego postępowania.

Platon (ok. 427-347 p.n.e.) - uczeń Sokratesa, twórca pierwszego systemu filozoficznego, tzw. idealizmu obiektywnego, założyciel Akademii Platońskiej. Uważał, że byty rzeczywiste są jedynie odbiciem bytów idealnych. Twierdził, że rzeczywistość to świat pozorów, prawdziwy jest świat idealny, niedostępny zmysłom, którego należy mieć świadomość i do którego trzeba dążyć. Już Platon najwyższą wartość poznawczą przypisywał duszy, która według niego obdarzona jest wrodzoną wiedzą o ideach.

Arystoteles (384-322 p.n.e.) - uważany za najwszechstronniejszego myśliciela i uczonego starożytności, zajmował się niemal wszystkimi dziedzinami wiedzy, prowadził w Atenach własną szkołę filozoficzną - Likejon. W dziedzinie etyki wprowadził pojęcie eudaimonii, czyli ideału, do którego człowiek powinien dążyć. Za szczęście uważał czynienie dobra i życie w cnocie.

Stoicyzm - doktryna filozoficzna, której twórcą jest Zenon z Kition (ok. 336- ok. 264 p.n.e.), jej zwolennicy propagowali życie zgodne z rozumem i opanowanie namiętności jako najwyższą cnotę i warunek szczęścia.

Epikureizm - doktryna filozoficzna stworzona przez Epikura z Samos (341-270 p.n.e.), zgodnie z którą życie szczęśliwe jest tożsame z życiem moralnym. Za szczęście epikurejczycy uznawali brak cierpień. W języku potocznym i w literaturze pod nazwą epikureizm kryje się często dążenie do korzystania z uciech życia, a to znaczenie bliższe jest raczej hedonizmowi.

Hedonizm - nurt filozoficzny, którego twórcą jest Arystyp z Cyreny (ok. 435- ok. 366 p.n.e.), nazwa pochodzi od greckiego słowa hedone, które znaczy rozkosz. Hedoniści uważali rozkosz cielesną za jedyny cel życia człowieka i naczelny motyw ludzkiego postępowania.

GATUNKI LITERACKIE

EPIKA

Epopeja (epos): epicki gatunek literacki, stworzony w starożytności, których autorzy prezentują świat znany z mitologii, istniejący na dwóch płaszczyznach: racjonalnej (ludzkiej) i fantastycznej (boskiej). Epos charakteryzuje się przede wszystkim dużymi rozmiarami, jest pisany wierszem (w przypadku eposu homeryckiego jest to heksametr), autor eposu ukazuje losy wybranej grupy bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla jakiegoś narodu. Epopeję otwiera inwokacja, czyli wierszowany zwrot do jakiegoś bóstwa, prośba autora o pomoc w tworzeniu dzieła. Cały utwór napisany jest językiem podniosłym, poważnym, wręcz patetycznym. Na plan pierwszy wysuwają się narrator i fabuła. Narrator jest wszechobecny, wszechwiedzący i obiektywny. W eposie dominuje opowiadanie i opis. Opisy są bardzo realistyczne i dokładne, statyczne i dynamiczne. Do cech eposu stworzonego w IX w. p.n.e. przez greckiego poetę Homera, czyli eposu homeryckiego, należą porównania homeryckie i stałe epitety. Z eposu wywodzi się wiele gatunków literackich, np.: poemat rycerski, poemat opisowy, dygresyjny, heroikomiczny. Epos jest najczęściej pisany wierszem, a wszystkie epickie cechy tego gatunku (narracja, świat przedstawiony) odnajdujemy w powieści

Poemat heroikomiczny: jest to gatunek literacki, który ukształtował się już w starożytności jako parodia (naśladowanie w celu ośmieszenia) eposu homeryckiego. W poemacie heroikomicznym ośmieszony zostaje napuszony styl i język eposu poprzez celowo nieudolne naśladownictwo. Wysoki styl, patos i powaga kontrastują z banalnością, przyziemną błahością poruszanego tematu. Bohaterami poematu heroikomicznego są zwykle zwierzęta (np.: żaby, myszy).

Satyra: gatunek literacki, za pomocą którego można wyrazić krytyczny stosunek do otaczającej i przedstawionej w utworze rzeczywistości. Zadaniem satyryka jest ośmieszenie pewnych negatywnych - według niego - zjawisk, wad ludzkich albo stosunków społecznych. Satyra nie była kierowana przeciwko konkretnym osobom, skupiano się na ośmieszaniu, przez ukazanie działań i przytoczenie wypowiedzi fikcyjnych najczęściej bohaterów, negatywnych cech charakteru, postępków czy głupoty.

LIRYKA

Epigramat: krótki utwór liryczny, wierszowany, o zwięzłej, skondensowanej treści, przeważnie mający charakter satyryczny, lecz bywają również epigramaty filozoficzno-refleksyjne. Gatunek ten wywodzi się z Antyku, z napisów umieszczanych na nagrobkach. Do literatury epigramat wprowadził Symonides (VI/V w. p.n.e.).

Pieśń: Utwór bardzo mocno związany z muzyką. Pieśń wykonywano przy akompaniamencie instrumentów muzycznych i często z towarzyszeniem tańca. Jako samodzielną formę literacką pieśń uprawiał Horacy, który tworzone przez siebie utwory nazywał carmina (dziś oda). Często określenia „pieśń” używano jako synonimu utworu lirycznego w ogóle, co spowodowało ogromne bogactwo tematyczne i formalne gatunku (różna objętość, różne systemy wersyfikacyjne). Ogólnie wyróżnia się co najmniej kilka rodzajów pieśni, z których najważniejsze i najczęściej spotykane to: pieśni patriotyczne, refleksyjne i filozoficzno-refleksyjne, erotyczne, religijne, historyczne, pochwalne i żałobne.

Tren: gatunek literacki, który powstał i ukształtował się w starożytności, w starogreckiej tradycji funeralnej (żałobnej, pogrzebowej). Tren jest utworem lirycznym, który wyraża żal po czyjejś śmierci. Na treść trenów składają się opisy czynów, zalet i zasług zmarłej osoby, a także ukazanie pustki, jaka zostaje po jej śmierci i poszukiwanie pocieszenia. Bohaterami trenów byli przeważnie wielcy ludzie, zasłużeni w walkach bohaterowie, sławni poeci, znani oratorzy. Autorem najsłynniejszego cyklu trenów jest J. Kochanowski.

Elegia: utwór liryczny o smutnym, melancholijnym nastroju, zawierający elementy narracyjne, najczęściej poświęcony jakiemuś bohaterowi, znanej postaci historycznej, osobowości.

DRAMAT

Tragedia: jest jednym z gatunków dramatu (obok komedii i dramatu satyrowego), jej nazwę można tłumaczyć jako „pieśń kozła”. Najistotniejszą cechą tragedii jest konflikt między dążeniem wybitnej, ponadprzeciętnej jednostki a siłą wyższą (bogowie, przeznaczenie, prawa historii lub prawa moralne). Jednostka jest w tym konflikcie z góry skazana na niepowodzenie, każda decyzja, którą podejmuje prowadzi ją do klęski. Tragedię otwierał prolog - wprowadzenie widzów w akcję. Prolog kończył się tak zwanym węzłem dramatycznym, czyli wydarzeniem, które rozpoczynało właściwą akcję. Akcja była podzielona na epejsodiony (epizody, czyli sceny) oraz przedzielające je stasimony (pieśń chóru). Utwór kończył się katastrofą, po której następował epilog, będący zwykle wyjaśniającą wypowiedzią skierowaną do publiczności. Najwięksi twórcy tragedii to: Ajschylos, Sofokles, Eurypides.

Komedia: jest gatunkiem dramatu obejmującym utwory o pogodnej tematyce i wartkiej akcji, która kończy się najczęściej w sposób pomyślny dla bohaterów. Komedia operuje chwytami komizmu i groteski, często ma charakter satyryczny, ośmieszający ludzkie wady i słabości charakteru. Komedia stanowiła od swych początków opozycję dla tragedii, programowo odrzucając jej patos, wysoki styl i rygorystycznie zwartą kompozycję. Generalnie wyróżnia się dwa typy komedii: komedię charakteru i komedię intrygi. W komedii charakteru na pierwszy plan wysuwają się cechy charakterów poszczególnych postaci, zaś w komedii intrygi ośrodkiem komizmu staje się działanie bohaterów i zabawne komplikacje z tym związane, czyli właśnie intryga.

MITOLOGIA GRECKA

Mit jest opowieścią o wierzeniach jakiejś społeczności, przeważnie archaicznej. Mitologia grecka powstawała przez wieki, co było związane z podejmowaniem przez starożytnych Greków prób zrozumienia otaczającego ich świata, wytłumaczenia zjawisk, z jakimi stykali się na co dzień. W mitologii spotykamy się z opisem różnorakich postaw ludzkich i ich oceną. Bohaterami mitów są najczęściej bogowie, ale sposób ich przedstawienia powoduje, że odnosimy wrażenie, jakby byli oni ludźmi, ponieważ wyglądają tak, jak ludzie, rządzą się ustalonymi prawami, prowadzą ze sobą walki, bywają podstępni i mściwi - a więc mają typowo ludzkie cechy. Taki sposób przedstawienia bogów to antropomorfizm. W mitach zostały utrwalone pierwowzory typowych postaw i zachowań ludzkich - archetypy. Na przykład Odyseusz jest archetypem tułacza, Ikar - nieposłusznego syna lub zafascynowanego nieznanym marzyciela, Zeus zaś - wielkiego władcy.

TYPY MITÓW

Mity kosmogoniczne (o powstaniu świata)

Człowiek od początku swego istnienia zastanawiał się nad pochodzeniem swoim i świata. Mitologia grecka jest jedną z prób wyjaśnienia tego frapującego zagadnienia. Zawiera nie tylko koncepcję dotyczącą narodzin świata, bogów i ludzi, ale także wyjaśnienia zjawisk przyrodniczych oraz specyfiki geograficznej niektórych terenów.

Grecy uważali, że „na początku był Chaos”, czyli wielka przestrzeń pełna twórczych pierwiastków, kryjąca w sobie „zarodki przyszłego świata”. Z Chaosu wyłoniła się pierwsza para bogów: Uranos i Gaja. Oni dali początek całym pokoleniom bogów, którzy podzielili pomiędzy siebie Ziemię. Nie obyło się bez kłótni i walk, aż w końcu ustalił się następujący porządek:

- władcą bogów i Ziemi został Zeus - „bóg bogów”, bóstwo narodowe o pięknym przydomku Hellenios, łączące wszystkie szczepy greckie;
- obszarem wody (rzeki, morza i oceany) zawładnął Posejdon;
- podziemiem, a więc obszarem pozaziemskim miejscem, gdzie dusze ludzkie, udają się po śmierci, rządził Hades;
- mieszkańcami Olimpu byli także inni bogowie i boginie: Hera, Atena, Afrodyta, Artemida, Hermes, Hefajstos.

W mitach kosmogonicznych odnaleźć można także wyjaśnienie zjawisk przyrody. Echo to imię nimfy, która bezskutecznie poszukiwała swego ukochanego Narcyza (który niestety nie odwzajemniał jej uczuć), głośno lamentując i skarżąc się na swój los. Zmiana pór roku umotywowana została spotkaniami i rozstaniami Kory i Demeter (Demeter była jednym z najważniejszych, ale i najbardziej tajemniczych greckich bóstw. Była boginią urodzaju, płodności, wegetacji, życia i urodzenia). Czerwony kolor ziemi w Beocji tłumaczono faktem, że właśnie tu, w mieście Panopeus, Prometeusz ulepił z gliny człowieka (ponoć, zgodnie z Mitologią J. Parandowskiego, można tam było odnaleźć „odłamki gliniastej ziemi”, które wydzielały zapach „jakby ciała ludzkiego”). Gniewem uwięzionego potwora Tyfona motywowano wybuch Etny.

Mity antropogeniczne (o powstaniu człowieka)

Najbardziej znany z tej grupy jest mit o Prometeuszu - tytanie, który tak pokochał ludzi, że był gotów na cierpienie dla ich dobra. Uważano, że Prometeusz stworzył człowieka - „ulepił go z gliny pomieszanej ze łzami, duszę dał mu z ognia niebieskiego”. Prometeusz opiekował się ludźmi, co otwarcie potępiał Zeus. W końcu tytan posunął się do tego, że wykradł z Olimpu ogień i ofiarował go ludziom. Został za to okrutnie ukarany: Zeus kazał przykuć go do skały, a ogromny orzeł codzienne wyrywał mu wątrobę. Postawa Prometeusza (postawa prometejska) jest postawą humanitarną, pełną miłości do człowieka i gotowości poświęcenia się za niego, bunt zaś, skierowany przeciwko największym świętością, nazywany jest buntem prometejskim.

Innym mitem antropogenicznym jest mit o czterech wiekach ludzkości: złotym, srebrnym, brązowym i żelaznym.

Mity teogoniczne (o pochodzeniu bogów)

Do tej grupy należą mity o narodzinach bogów i bogiń, np. o narodzinach Afrodyty z piany morskiej, o pojawieniu się Ateny, która wyskoczyła z głowy Zeusa.

Istnieje cały zbiór mitów, w których znalazły wyraz odwieczne ludzkie marzenia: o lataniu, nieśmiertelności, nadludzkiej sile i bohaterstwie.

Dedal i Ikar - bohaterowie mitu o pierwszych lotnikach. Dedal jest uosobieniem racjonalizmu, roztropności i ostrożności; Ikar - idealizmu, wolności, właśnie on jest w micie człowiekiem-ptakiem, który jako pierwszy z ludzi doświadczył radości lotu i poczuł nieograniczoną swobodę podniebnych przestworzy.

Orfeusz i Eurydyka - jedna z par mitologicznych kochanków, których rozdzieliła śmierć. Mit, którego są bohaterami, można nazwać opowieścią o miłości silniejszej niż śmierć. Orfeusz zdecydował się na czyn, na który nie poważył się dotąd żaden śmiertelnik - zstąpił do Hadesu - królestwa umarłych, aby wzruszyć jego władcę grą na lirze i wyprowadzić ukochaną na ziemię. Niestety Eurydyce nie udało się „zmartwychwstać” (wbrew zakazowi Orfeusz obejrzał się za siebie), śmierć pozostała niezwyciężona.

Podobnie zakończyła się historia Syzyfa, który wpadł na pomysł uwięzienia w podziemiach swego pałacu bożka śmierci, Tanatosa. Za swój czyn otrzymał okrutną karę. Musiał w Tartarze wtaczać na stromą górę olbrzymi kamień, który tuż przed szczytem wymykał się z ręki i pracę trzeba było zaczynać od nowa.

Mity o bohaterach obdarzonych nadludzkimi możliwościami, czyli herosach, są wyrazem odwiecznych marzeń i dążeń człowieka do bycia lepszym i silniejszym, niż się jest w rzeczywistości. Dokładnie odzwierciedlają to mity o Heraklesie i Tezeuszu. Herakles (Herkules) jest do dziś symbolem ogromnej siły, odwagi oraz waleczności, zaś dwanaście prac, które musiał wykonać, to dowód jego nadprzyrodzonych umiejętności i niespotykanego bohaterstwa.

ZNACZENIE MITOLOGII

Trudno przecenić wpływ, jaki mitologia wywarła na starożytnych twórców eposów (Homer: Iliada i Odyseja) i dramatów antycznych (Sofokles: Król Edyp, Antygona). Do dzisiaj stanowi ona niewyczerpaną skarbnicę pomysłów, jest też prawdziwym źródłem nowożytnej literatury europejskiej. Z mitologii przeszły do potocznego języka liczne określenia i powiedzenia, nabierając symbolicznego lub alegorycznego znaczenia, np.: węzeł gordyjski - trudny problem; puszka Pandory - źródło nieszczęść, zapowiedź kłopotów; nić Ariadny - nieoczekiwana pomoc; syzyfowa praca - bezsensowna praca, bezowocny trud; stajnia Augiasza - nieład, bałagan, wieczny brud; pięta Achillesa - słaby punkt; róg Amaltei - źródło obfitości, dobrobytu.

INSPIRACJE MITOLOGICZNE

EPOKA	INSPIRACJE MITOLOGICZNE
antyk	tragedia antyczna, której tematy i bohaterowie wywodzą się wyłącznie z mitologii (Sofokles); eposy Homera - Iliada i Odyseja - w obydwu utworach przedstawione zostały historie mitologiczne (wojna trojańska, wędrówka Odyseusza do Itaki); obecność motywów i wątków mitologicznych w liryce greckiej i rzymskiej
renesans	J. Kochanowski Treny - motywy mitologiczne z kręgu śmierci, zaświatów (Persefona, wyspy szczęśliwe - mitologiczne Elizjum), Odprawa posłów greckich - temat z mitologii (Grecy pod murami Troi, posłowie greccy: Menelaos i Ulisses żądają od Parysa oddania Heleny); liczne motywy i postaci mitologiczne w pieśniach i fraszkach poety
barok	liczne motywy mitologiczne w liryce barokowej: motyw Erosa (bożka miłości), motywy mitologicznych herosów (Hektora, Achillesa)
romantyzm	A. Mickiewicz III cz. Dziadów - motyw prometejskiego buntu (przeciw bogu dla dobra własnego narodu i całej ludzkości), J. Słowacki Grób Agamemnona (motywy zaczerpnięte z mitu o wojnie trojańskiej)
literatura współczesna	motyw Ikara: E. Bryll Wciąż o Ikarach głoszą, S. Grochowiak Ikar, J. Iwaszkiewicz Ikar, T. Różewicz Prawa i obowiązki; motyw Nike: Z. Herbert Nike, która się waha, M. Pawlikowska-Jasnorzewska Nike, L. Staff Nike z Samotraki; inne motywy: Z. Herbert Apollo i Marsjasz, B. Ożóg Homer, K.I. Gałczyński Niobe

BIBLIA

Biblia jest jednym z podstawowych źródeł kultury europejskiej, zarówno w sferze religijno-moralnej, jak w sferze inspiracji artystycznych. Dla ludzi wierzących Biblia jest Świętą Księgą, zbiorem prawd objawionych i przykazań, uczących jak żyć. Przez kościoły chrześcijańskie uważana jest za Słowo Boże. Biblia stała się źródłem motywów dla pokoleń rzeźbiarzy, malarzy, pisarzy i kompozytorów. Jest skarbnicą wzorców osobowych i postaw; fabuł anegdot i wątków, motywów, symboli i alegorii, frazeologii i stylistyki.

Nazwa Biblia pochodzi pochodzi od greckiego słowa biblion, które pierwotnie oznaczało „zwój papirusu”, później „księga” (l.mn. brzmi biblia - dosłownie biblia znaczy więc „księgi”).

Biblię, czyli Pismo Święte, dzieli się na:

a) Stary Testament (przekazywany ustnie już od XVIII w. p.n.e., natomiast zapisywany między XIII a I w. p.n.e. w trzech językach: hebrajskim, aramejskim i greckim);

b) Nowy Testament (napisany między 51 a 96 r. n.e. w języku greckim). Słowo „testament” pochodzi od łacińskiego testamentum - przymierze. Stary Testament jest zbiorem pism judaistycznych i obejmuje 46 ksiąg, natomiast Nowy Testament, będący zbiorem pism chrześcijańskich - 27 ksiąg.

Tak w Starym, jak i w Nowym Testamencie wyróżniamy trzy rodzaje ksiąg: historyczne, dydaktyczne i prorocze:

a) księgi historyczne w Starym Testamencie to m.in.: Pięcioksiąg Mojżesza (księgi: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa); w Nowym Testamencie cztery Ewangelie (św. Mateusza, św. Łukasza, św. Marka i św. Jana) oraz Dzieje Apostolskie (słowo ewangelia pochodzi z potocznego języka greckiego i oznacza „szczęśliwe posłannictwo”, „dobrą nowinę”). Około 150 r. n.e. wyraz ten odniesiono do pism Nowego Testamentu, zawierających opowieści o ziemskim życiu Chrystusa);

b) księgi dydaktyczne (mądrościowe) w Starym Testamencie to m.in. księgi: Hioba, Przysłów, Psalmów, Mądrości, Koheleta; w Nowym Testamencie - Listy (głównie św. Pawła, lecz również św. Jana, św. Piotra, św. Jakuba, św. Judy);

księgi prorocze (prorockie) to w Starym Testamencie m.in. księgi: Izajasza, Ezechiela, Daniela, Jeremiasza, a w Nowym Testamencie - Apokalipsa św. Jana.

Pierwszym przekładem z języka aramejskiego na grecki był tzw. przekład siedemdziesięciu - Septuaginta, dokonany przez około 70 uczonych w III w. p.n.e. Najważniejszym przekładem był dokonany w IV w. n.e. przekład św. Hieronima z greki na język łaciński, tak zwana Wulgata.

Rola przypowieści biblijnych: Przypowieści zajmują bardzo ważne miejsce w Nowym Testamencie. Przypowieść (inaczej parabola, czyli gatunek literatury moralistycznej o charakterze narracyjnym) jest zestawieniem dwóch rzeczywistości, innymi słowy jest konstrukcją dwupoziomową. Na pierwszym poziomie jej znaczenie wyznacza sam tekst. Można więc w tym kontekście traktować ją jako historię o życiu zwykłych ludzi, o ich troskach, zmartwieniach, o ich zachowaniu się w trudnych sytuacjach. Jest to rzeczywistość fabularna, świat przedstawiony opowiadanej historii. Drugą jest rzeczywistość nieuchwytna zmysłowo, rzeczywistość wartości naddanych, dotyczących sfery moralnej lub etycznej ludzkiego życia. Przypowieść posiada więc znaczenie alegoryczne lub symboliczne. Wywodzi się z literatury religijnej, zwłaszcza buddyzmu i judaizmu. Przypowieści w Nowym Testamencie to przytaczane przez Chrystusa opowieści, w których oprócz sensu wynikającego z samej fabuły doszukać się można znaczeń o wiele głębszych. Najbardziej rozpowszechnione są przypowieści: O siewcy (czyli o Bogu, który głosi do wszystkich ludzi swe Słowo, niczym siewca idący w pole, aby zasiać na nim ziarna), O synu marnotrawnym (nauka o tym, że Bóg cieszy się z każdego nawróconego grzesznika i zawsze czeka na błądzących ludzi) i O miłosiernym Samarytaninie (przykazanie miłości i miłosierdzia wobec innych ludzi).

ZNACZENIE BIBLII

Podobnie jak mitologia Biblia jest źródłem naszej kultury. Odwoływali i odwołują się do niej artyści całego świata. Czerpią z niej tematy, wątki, a bohaterów biblijnych czynią często postaciami swoich utworów literackich, obrazów, rzeźb. Do języka polskiego weszły m.in. następujące powiedzenia i zwroty biblijne: „wdowi grosz” - coś, co obiektywnie ma mizerną wartość, ale jednocześnie ofiarowanie tego jest dla ofiarodawcy połączone z wielkim osobistym wyrzeczeniem; „żona Lota” - symbol nieposkromionej ciekawości; „Sodoma i Gomora” - miejsce moralnego zepsucia; „Salomonowy wyrok” - bardzo mądra, roztropna decyzja; „wieża Babel” - symbol zamętu, zamieszania, niemożności porozumienia się, ale i symbol wiecznego dążenia człowieka do Boga, potrzeby budowania, tworzenia alegoryczne wyjaśnienie wielości języków; „arka Noego” - zaciszne, bezpieczne schronienie.

INSPIRACJE BIBLIJNE

EPOKA	INSPIRACJE BIBLIJNE
średniowiecze	motyw piety, czyli Matki Boskiej opłakującej zmarłego syna: Żale Matki Boskiej pod krzyżem; motyw Męki Pańskiej i zmartwychwstania - dramat liturgiczny
renesans	J. Kochanowski Czego chcesz od nas, Panie... - motyw Boga jako doskonałego architekta, twórcy harmonijnego świata; Treny - motyw Raju
barok	Bóg i Szatan w poezji M. Sępa-Szarzyńskiego - Sonety
oświecenie	biblijni bohaterowie w literaturze: Judyta, Estera, Saul - podkreślenie ich heroizmu
romantyzm	postać Chrystusa - koncepcja mesjanizmu A. Mickiewicz III cz. Dziadów; motyw Boga, Szatana, Aniołów; motyw widzenia - biblijnego środka kontaktu między Bogiem i ludźmi: III cz. Dziadów - Widzenie ks. Piotra
Młoda Polska	postać Szatana: L. Staff Deszcz jesienny; postać Adama i Ewy, Szatana: J. Kasprowicz Hymny; motyw Sądu Ostatecznego, obrazy inspirowane Apokalipsą św. Jana
Literatura współczesna	W. Szymborska Na wieży Babel, Żona Lota; Z. Herbert Modlitwa pana Cogito-Podróżnika; A. Rymkiewicz Dekalog; S. Grochowiak Kanon; T. Różewicz Ocalony

BIBLIA I MITOLOGIA - PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE

KWESTIA	BIBLIA	MITOLOGIA
bóstwo	monoteizm - jeden Bóg-stwórca, władca świata i ludzi, który jest doskonałym, sprawiedliwym opiekunem człowieka, uosobieniem miłości, dobroci, dobry ojciec całego stworzenie	politeizm - wielu bogów, którzy wyłonili się z Chaosu, nie stworzyli świata - powstali równocześnie z nim, mają wiele ludzkich cech - zalet i wad, nie są doskonali, wobec człowieka mogą zachowywać się agresywnie i wrogo
człowiek	został stworzony z prochu na obraz i podobieństwo Boga, Bóg obdarzył go duszą - pierwiastkiem nieśmiertelności, pierwotnie człowiek (kobieta i mężczyzna) żyli w Raju - Edenie, w stanie doskonałego szczęścia, sami ściągnęli na siebie nieszczęście przekraczając zakaz Boga ustanowiony dla ich dobra (grzech pierworodny)	został ulepiony przez Prometeusza z gliny z domieszką łez, od początku borykał się ze smutkiem i niebezpieczeństwami, nigdy nie był absolutnie szczęśliwy, żył od zawsze na ziemi, z której bogactw nie potrafił korzystać, musiał strzec się gniewu bogów, którzy nie byli mu przychylni
świat	został stworzony w ciągu sześciu dni kreatywnej pracy Boga i oddany człowiekowi we władanie (Adam nazywa jego składniki, co równa się objęciu ich w posiadanie)	narodził się wraz z bogami, którzy nigdy nie czuli się na ziemi całkowicie pewnie, człowiek również musiał tutaj pokonywać różne niebezpieczeństwa, nie był gospodarzem ziemi
po śmierci	dusza ludzka odchodzi w zaświaty, „do domu Ojca”, aby pogrążyć się w wiecznym szczęściu, grzesznicy zostaną osądzeni - czeka ich kara	dusza odchodzi do Hadesu - królestwa podziemi, jeśli nie ciążą na niej poważne przewinienia odchodzi na Pola Elizejskie - do miejsca niezmąconego spokoju i szczęścia

ANTYK - HISTORIA PNE: VIII - wiek epiki; VII-VI - liryki, V - dramatu, IV - filozofów (V-IV: złoty wiek), III - epigramatu; 395 ne - podział Imp. Rzym. na wsch. (Bizancjum - protestanci) i zach. (Rzym - katolicy); 476 ne - upadek ces. zach.-rzymskiego; FILOZOFIE: epikureizm (Epikur z Samos IV/III pne) - dobro to przyjemność, czyli brak bólu; siły pozaziemskie nie ingerują, pochwała życia ziemskiego; wiedząc, że życie jest krótkie, E. uważał, że należy z niego korzystać, póki trwa (carpe diem); ważny jest też umiar; hedonizm: skrajna chęć użycia wszelkich rozkoszy; eudajmonizm: najwyższa wartość to szczęście osobiste (e. indywidualistyczny) lub społeczne (e. społeczny), a dążenie do niego to główny motyw postępowania; stoicyzm (Zenon z Kition, III pne) - by osiągnąć szczęście trzeba zachować równowagę duchową, powagę, spokój i trzeźwość umysłu; człowiekiem rządzić powinien rozum, nie namiętności; stoik nie poddaje się emocjom, żyje w zgodzie z naturą, wyrzeka się dóbr przemijających; platonizm (Platon - uczeń Sokratesa, założył Akademię Platońską; V/IV pne) - kierunek idealizmu (przeciwst. materializmowi), teza o pierwotności ducha i wtórności materii; świat to niedoskonałe odbicie idei ("jaskinia platońska"); MIT to rodzaj opowieści, która ukazuje i scala wierzenia dawnej społeczności; mit opisuje emocje, ubarwia je fabułą, formułuje łańcuch przyczynowo skutkowy działań bogów, którzy uosabiają siły natury; mity tworzyły więź społeczną, określały tożsamość danej grupy ludzi, przybliżały obyczaje i tradycje; źródła: ludyczne (przekazywane od pokoleń) i sakralne; Funkcje: poznawcze (wyjaśnianie niezrozumiałych zjawisk), światopoglądowe (podstawy wierzeń religijnych), sakralne (wzorce rytualnych obrzędów); Rodzaje: teogoniczne (o narodzinach bogów), kosmogoniczne (o stworz. świata), antropogeniczne (o powst. człowieka), genealogiczne (o historii rodów); archetyp - pradawne, niezmienne wyobrażenie, które tkwią w świadomości zbiorowej każdej społeczn. (Prometeusz - poświęcenie, Odyseusz - tułacz, Narcyz - samouwielbienie itp.); topos - powtarzający się obraz lub motyw (np. Amor przeszywający serce strzałą); MITY: o Prometeuszu, Eurydyce i Orfeuszu, Syzyfie, Narcyzie, Dedalu i Ikarze, Heraklesie, Demeter i Korze, Wojnie trojańskiej, rodzie Labdakidów (Lajos, Jokasta, Edyp, Antygona, Ismena, Polinejkes, Eteokles), Nike, Niobe, Atenie; ZWIĄZKI FRAZEOLOGICZNE: pięta achillesowa, węzeł gordyjski, stajnia Augiasza, paniczny strach, nić Ariadny, koń trojański, Puszka Pandory, ikarowy lot, ciemności Tartaru, olimpijski spokój, róg obfitości, syzyfowa praca; HOMER epos (gatunek epiki) - rozbudowany utwór wierszowany ukazujący dzieje legendarnych boh. na tle przełomowych wydarzeń, źródłem eposu są mity, plan działań boski i ludzki (wszystkim kieruje fatum - przeznaczenie); cechy: artyzm, realizm, fantastyka (cudowność), porównania homeryckie (pieśń I - inwokacja, XVIII - tarcza Achilla, XXII - pojedynek); Iliada (epos boh.-heroiczny), Odyseja (awanturniczo-przygodowy); LIRYKA GRECKA (geneza: gatunek początkowo "wyśpiewywany", związany z obrzędami, gra na instrumentach: kitara, cytra; pieśni: chóralne - hymny i treny, dytyramby - ku czci Dionizosa, pieśni biesiadne, sielanki - idylle, elegie, ody, erotikony - miłosne); Tyrtajos: "'Rzecz to piękna' zaprawdę, gdy krocząc w pierwszym szeregu, Ginie człowiek odważny, walcząc w obronie ojczyzny..." - poezja patriotyczna (tyrtejska - nawołuje do poświęcenia dla ojczyzny); Safona: pieśń weselna "Podnieście w górę dach", "Zazdrość" (uczucia kobiety zdradzonej przez ukochanego), "Pogarda dla nieznającej poezji"; Anakreont: pieśń biesiadna - "Słodki bój"; Symonides: treny, pieśni, "Nic nie ma trwałego w życiu, wszystko podlega losowi", "Los odmieni się, zanim Lotna mucha w powietrzu Zdąży przemknąć przed tobą"; Teokryt: sielanki realistyczno-krytyczne; RZYM Wergiliusz - "Eneida"; Horacy - "carpe diem", "Oda na cześć Apollina", "Pomnik stawiłem sobie trwalszy niż ze spiżu", zasada złotego środka, "słodko i zaszczytnie jest umierać za ojczyznę"; Owidiusz - "Sztuka kochania"; TEATR Geneza: święta Dionizosa (Dionizje), śpiewano dytyramby  dialog koryfeusza (przewodnika chóru) z chórem; Tespis (VI pne) wprowadził 1. aktora, Ajschylos - 2., Sofokles - 3.; etymologia: tragedia - "pieśń kozła", komedia - "pieśń procesyjna" (odmiana: dramat satyrowy); historia: VI pne: Tespis - wóz objazdowy, Choirilos - maski, ~500 pne - role kobiet grane przez mężczyzn; buty na koturnach; kolorowe szaty symbolizujące pozycję i nastrój; V pne (teatr ateński - klasyczny): Ajschylos (Oresteja), Sofokles (Król Edyp, Antygona), Eurypides (Elektra, Fedra, Medea, pomyślne zakończenie dzięki ingerencji bogów); IV pne: teatr hellenistyczny; Budowa tragedii wg Arystotelesa: prolog - wstęp, parodos - pieśń wejścia, epejzodiony - części, akty, stasimon - pieśń chóru, exodus - pieśń wyjścia; zasada decorum (3 jedności); Budowla: theatron, orchestra (okrągłe miejsce dla chóru, w V pne tam poruszali się aktorzy), parodos (przejście dla chóru), proskenion (scena), skena (budynek za sceną, 3 drzwi z frontu); kommos - żal, pieśń wyrażająca ból; katharsis - oczyszczenie, rozładowanie uczuć, wzruszeń (np. litości i strachu) pod wpływem tragedii scenicznej; tragizm - sytuacja, w której bohater musi dokonać wyboru między dwoma równorzędnymi racjami, każda podjęta decyzja ma negatywne skutki; konflikt tragiczny - istota tragedii - istnienie dwóch równorzędnych racji, między którymi nie można dokonać wyboru; ANTYGONA: racje Antygony: dobro ludzi, prawa boskie, miłość siostrzana; Kreona: dobro państwa i jego obywateli, karanie zdrajców, równość ludzi wobec prawa; BIBLIA Stworzenie świata, Adam i Ewa, Kain i Abel, Arka Noego, Wieża Babel, Sodoma i Gomora, Mojżesz & Niewola egipska; Księga Mądrości (Hiob); przypowieści o siewcy, synu marnotrawnym, Samarytaninie; psalmy; księga Koheleta ("A wszystko to marność i gonienie za wiatrem", "Vanitas vanitatum et omnia vanitas" - "Marnosć nad marnościami i wszystko marność"); Pieśń nad Pieśniami; Apokalipsa Św. Jana;

ŚREDNIOWIECZE teocentryzm - Bóg w centrum zainteresowania (Ad maiorem Dei gloria - wszystko na chwałę Boga); teologia - królowa nauk - uzasadnianie istnienia Boga; scholastyka - filozofia szkolna wykorzystująca zasady logiki Arystotelesa w dowodzeniu prawd wiary; uniwersalizm chrześcijański - koncepcja wspólnoty chrześcijan pod wzgl. religii, kanonów etyczno-moralnych (Tomasz z Akwinu, Franciszek z Asyżu); magia liczb i symboli; Wzorce parenetyczne (wzorce osobowe epoki): asceta (św. Aleksy), rycerz (Roland, wierny Bogu, królowi, ojczyźnie, odważny, honorowy), władca (Chrobry i Krzywousty w kronikach Gala Anonima); Formy teatralne: misteria - sztuki dramatyczne prezentujące historie z biblii; moralitet - sztuka mająca na celu skierowanie człowieka na właściwą drogę, dramaty liturgiczne - utwory wystawiane w kościołach z okazji świąt; Bohaterowie: Król Artur i rycerze okr. stołu (sir Lancelot) (ENG), opowieści o karłach - Nibelungach (GER), rycerz Cyd (ESP), pieśń o Rolandzie (FRA), słowo o wyprawie Igora (RUS), Zawisza Czarny (POL); Lektury: "Tristan i Izolda" (literacki symbol platonicznej miłości; konflikt między miłością a honorem rycerskim); żywoty świętych: legenda o św. Aleksym (skrajna asceza), "Kwiatki Św. Franciszka", "Pieść o Rolandzie" (śmierć wielkiego rycerza), "Bogurodzica", "O zachowaniu się przy stole" (utwór obyczajowo-dydaktyczny), "Pieśń o zabiciu Jędrzeja Tęczyńskiego" i "Satyra na leniwych chłopów" (krytyka osób łamiących hierarchię feudalną), "Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią" (danse macabre - taniec śmierci), "Boska komedia" (Dante Alghieri, "Ty, który wchodzisz, żegnaj się z nadzieją..."; alegoria sensu życia ludzkiego - dążenie do Boga); Sentencje łacińskie: quidqvid agis, prudenter agas et vespice finem! (cokolwiek czynisz, czyń roztropnie i patrz końca), Nullum est imperium tutum nisi benevolentia menitum (żadna władza nie jest pewna, jeśli nie zabezpiecza jej przychylność obywateli), Non compos mentis (niespełna rozumu), memento mori (pamiętaj o śmierci); SZTUKA Styl romański: (X-XIII) potężne, obronne budowle kamienne na planie koła i kwardatu, sklepienia półokrągłe, ozdobne portale, niewielkie okna (katedra Notre Dame, katedra w Pizie, kościół św. Andrzeja w Krakowie); Styl gotycki: (XII-XVI) strzeliste, smukłe, "lekkie" budowle na planie krzyża, wysokie, łukowe okna zdobiono witrażami (ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie);

Średniowiecze

Epoka historii i kultury europejskiej, między starożytnością a czasami nowożytnymi. Nazwy tej używano już w XVI w. Początek jej wiąże się najczęściej z r. 476 n.e., tj. z upadkiem cesarstwa zachodnio rzymskiego, schyłek zaś z wydarzeniami XV w. (1453 upadek cesarstwa bizantyńskiego, 1492 odkrycie Ameryki). W średniowieczu poszukuje się początków literatur narodowych większości krajów europejskich i określa daty początkowe według zachowanych zabytków w języku łacińskim i w językach narodowych, wyjątkowo tylko badacze powołują się na zabytki tradycji ustnej, zapisane dopiero w późniejszych stuleciach.

Zachowane dokumenty polskiego piśmiennictwa w języku łacińskim sięgają XII w. Są to:

• historiografia: kronika Galla Anonima(XII w.), kronika Wincentego zwanego Kadłubkiem (XIII w.), kronika Janka z Czarnkowa (XIII w.), Historia Polonica Jana Długosza

• pisma polityczne Pawła Włodkowica i Jana Ostroroga

• poezja łacińskojęzyczna; pieśni kościelne i satyry (XIII w.)

Przełom XIV i XV w. to początki piśmiennictwa w języku polskim. Powstaje:

• Psałterz floriański (czyli tekst Pisma św.)

• Biblia królowej Zofii zwana też Biblią szaroszpatacką

• inne teksty religijne: kazania (tzw. Kazania świętokrzyskie i Kazania gnieźnieńskie), apokryfy (np. Rozmyślania przemyskie), żywoty świętych

• pieśni religijne, m.in.: najstarsza Chrystus z martwych wstał jest (zapisana 1365), najsłynniejsza Bogurodzica (powstała prawd. w poł. XIII w.)

• świeckie pieśni okolicznościowe i satyryczne (Satyra na leniwych chłopów, Pieśń o zamordowaniu Andrzeja Tęczyńskiego)

• dialog Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią.

Polska literatura średniowieczna realizowała charakterystyczne dla epoki wzorce moralizatorskie.

NAZWA: termin „średniowiecze” pochodzi od łacińskiego sformułowania medium aevum - wiek średni. Właśnie tak pisarze XV i XVI w. określali epokę oddzielającą starożytność od renesansu. We współczesnej polszczyźnie używa się nazwy „mediewista” w odniesieniu do badacza kultury średniowiecza.

ETAP	EUROPA	POLSKA
początek	476 r. n.e. (data umowna) - upadek cesarstwa Zachodniorzymskiego	2. poł. X w. - 966 r. przyjęcie chrześcijaństwa, Polska pojawiła się na mapie Europy i wkroczyła w krąg cywilizacji zachodnioeuropejskiej
wczesne średniowiecze	V-X w. - gwałtowne wstrząsy polityczne, zniszczenie kultury starożytnej związane z najazdami Franków, Wizygotów, Wandalów, Longobardów	X, XI w. - kościół stopniowo umacniał swą pozycję ekonomiczną i polityczną, powstawały biskupstwa i klasztory - bardzo ważne ośrodki kulturotwórcze, tworzono pierwsze szkoły katedralne
rozkwit średniowiecza	XI-XIII w. Polityka: panował system feudalny, ustaliła się mapa polityczna kontynentu, kluczową rolę odgrywało Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, na tronie zasiadali władcy z dynastii Ottonów. Wzrastała rola papiestwa. Kultura: powrót do tradycji antycznej, próby powiązania jej z myślą chrześcijańską, rozwijała się literatura, filozofia, we Francji powstawała słynna poezja prowansalska (wzór świeckiej liryki europejskiej); powstały Pieśń o Rolandzie oraz Dzieje Tristana i Izoldy; powoli do literatury wkroczyły języki narodowe; tworzył Giotto, Marco Polo wyruszył w swoją wielką podróż. Nauka: założenie uniwersytetów w Bolonii (XII w.), Paryżu (Sorbona - XII w.), Cambridge, Padwie, Oxfordzie (XIII w.), Pradze (XIV w.); działali: św. Tomasz z Akwinu (1226-1274), św. Franciszek z Asyżu (1182-1226).	XII w. nastąpił bujny rozwój szkolnictwa, powstawały biblioteki; słabo rozwijała się kultura dworska; powstała Kronika Galla XIII w. w architekturze zaczął dominować styl gotycki (od poł. XIII w.), w obrządku kościelnym pojawił się język polski, w dalszym ciągu bujnie rozwijało się szkolnictwo, powoli zaczęła wkraczać do literatury polszczyzna XIV w. intensywny rozwój szkolnictwa wszystkich stopni, Polacy kształcili się na uniwersytetach europejskich, upowszechniły się nowe gatunki literackie, nastąpił rozkwit kultury dworskiej - dwór Jagiellonów 1364 r. - założenie Akademii Krakowskiej XV w. rozkwit Akademii Krakowskiej, rozkwit kultury dworskiej, doszło do równowagi między piśmiennictwem w języku łacińskim i polskim. Wiek XV nazywany bywa „wiekiem Wita Stwosza”, Kraków stał się stolicą polityczną i kulturalną Polski.
schyłek średniowiecza	XIV, XV w. twórczość łacińska wypierana przez twórczość w językach narodowych, powstawały traktaty filozoficzno-religijne, tworzyli wielcy średniowieczni mistycy (mistrz Eckhard, Tomasz Kempis), rozkwitał świecki dramat, stopniowo coraz wyraźniej zmieniało się spojrzenie na świat i człowieka; rozłam w kościele rzymskokatolickim; Dante Alighieri napisał Boską Komedię, w której wyraźne są pierwiastki renesansowe.	XV/XVI w. przewaga twórczości w języku polskim, obok tematyki religijnej szeroko znane były teksty o tematyce świeckiej, dworsko-szlacheckiej, społecznej, obyczajowej.
Czas trwania	Średniowiecze w Europie trwało ponad 10 wieków, ok. 1100 lat.	Średniowiecze w Polsce trwało 5 wieków, ok. 500 lat.

IDEOLOGIA

Teocentryzm - podporządkowanie spraw ludzkich Bogu. W centrum zainteresowań, poszukiwań i działań stał Bóg i wszystko, co z nim związane. Pierwiastki religijne zdominowały także sztukę, literaturę i naukę.

FILOZOFIA

Augustynizm: Kierunek filozoficzno teologiczny nawiązujący do koncepcji św. Augustyna (354-430). Był oficjalną filozofią katolicką przed tomizmem. U jego podłoża leżało przekonanie, że człowiek jest zawieszony między Niebem a Ziemią, rozdarty między dobrem i złem. Św. Augustyn twierdził, że celem życia człowieka jest poznanie Boga i swojej duszy. Człowiek może znaleźć prawdziwe szczęście jedynie w Bogu, od którego zależy ludzki los. To Bóg decyduje, komu będzie dane szczęście poznania duszy i Bożej koncepcji zbawienia świata. Miernikiem wielkości człowieka są jego wartości wewnętrzne.

Tomizm: Kierunek w filozofii stworzony przez Tomasza z Akwinu (1226-1274), który przystosował do potrzeb teologii chrześcijańskiej filozofię Arystotelesa. W 1879 r. uznany za oficjalną doktrynę Kościoła katolickiego. Św. Tomasz twierdził, że każdy człowiek znajduje się na ściśle określonym szczeblu drabiny bytów. Jeżeli właściwie pojmuje swe przeznaczenie, musi się starać wznieść wyżej walcząc z pokusami upadku, który prowadzi do wynaturzenia jego istoty i powołania.

Franciszkanizm: Program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do świata i wszelkiego stworzenia, miłości poddanej ewangelicznym - pojmowanym dosłownie - nakazom miłosierdzia, pokory, ubóstwa i braterstwa. Św. Franciszek z Asyżu (1182-1226) zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa. Świadectwem franciszkanizmu jest zbiór legend z życia świętego i jego towarzyszy: Kwiatki św. Franciszka z Asyżu (w przekładzie L. Staffa).

UNIWERSALIZM

W średniowiecznej Europie panowały:

- jeden ustrój: feudalizm;
- jeden język: łacina;
- ta sama religia: katolicyzm;
- w nauce panowała scholastyka;
- dominowała jedna idea: teocentryzm;
- jednakowe wzorce osobowe: wzór ascety, rycerza chrześcijańskiego, doskonałego władcy;
- te same style w sztuce: styl romański (do połowy XIII w.), gotycki;
- wykorzystywano czytelne dla wszystkich Europejczyków motywy, symbole i sformułowania: np.: motyw tańca śmierci, symbolika barw, roślin, kamieni szlachetnych itp.

Na tym właśnie polegał średniowieczny uniwersalizm. Europejczyk czuł się przede wszystkim chrześcijaninem, poczucie narodowe zostało zepchnięte na dalszy plan. Każdy człowiek wykształcony mógł swobodnie poruszać się po całej Europie, porozumiewać się, stąd powszechne studia za granicą, podróże. Bez przeszkód korzystał z literackiego i naukowego dorobku innych, ponieważ były one zapisywane w zrozumiałym dla niego języku. Więcej - mógł z nich dowolnie korzystać, umieszczając ich fragmenty we własnych dziełach (!). W średniowieczu nie znano pojęcia „plagiat”, celem twórcy było wyrażenie chwały i wielkości Boga, nie podpisywano dzieł, artystyczny dorobek traktowano jako wspólną własność, a Europę jak wielki, wspólny dom.

NAUKA I SZKOLNICTWO

W średniowiecznych szkołach panowała scholastyka. Za jej twórcę uznano św. Augustyna, który sformułował zasadę „uwierz, abyś zrozumiał” i był zwolennikiem racjonalnego (rozumowego) wyjaśniania prawd wiary. Za ostateczny autorytet ,uznano Biblię, dzieła Ojców Kościoła (najdawniejszych pisarzy chrześcijańskich) oraz pisma Arystotelesa. W przeprowadzaniu rozumowych dowodów poszczególnych prawd wiary posługiwano się logiką Arystotelesa (logika - nauka o zasadach poprawnego myślenia i wnioskowania).

W średniowieczu panował specyficzny system nauczania. Wykładano siedem sztuk wyzwolonych podzielonych na trivium: gramatyka, retoryka i dialektyka, oraz quadrivium: arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka. Ukończenie tych dwu stopni stanowiło przygotowanie do profesjonalnych studiów teologii, medycyny lub prawa.

ARCHITEKTURA

Styl romański - panował powszechnie do połowy XIII w. Budowle w stylu romańskim odznaczają się masywnością, ciężkością, mają grube mury i małe okna, charakteryzuje je regularność, zwarte proporcje, są proste i surowe. Budowle romańskie to przede wszystkim kościoły i zabudowania klasztorne.

Styl gotycki - był to styl związany z kulturą rycerską, mieszczańską i dworską. Jego cechy to: lekkość, strzelistość, smukłość, duże witrażowe okna, ostre łuki. W stylu gotyckim budowano kamienice mieszczańskie, mury obronne z licznymi basztami, okazałe zamki rycerskie, także kościoły i zespoły klasztorne.

Znane zabytki

	EUROPA	POLSKA
styl romański	kościół benedyktynów w Maria Laach, brama w murach obronnych w Avilli, kościoły w Tours, Piotiers, Tuluzie (Francja), Santiago de Compostella, Salamance (Hiszpania), Moguncji, Wormacji (Niemcy).	rotunda na Wawelu, katedra w Poznaniu (początki romańskiej architektury sakralnej), kolegiata w Tumie pod Łęczycą (ok. poł. XII w.), drzwi katedry gnieźnieńskiej, kościół św. Wojciecha i św. Andrzeja w Krakowie, kolegiata w Kruszwicy, kościoły we Wrocławiu, Płocku, Wiślicy, opactwo Benedyktynów w Tyńcu.
styl gotycki	katedra w Reims, katedra Notre-Dame w Paryżu, katedry w Chartres, Starsburgu, Kolonii, Palazzo Pisani w Wenecji, kościoły w Pradze i Wiedniu, opactwo w Canterbury (Anglia), w Segovii (Hiszpania), kościoły w Sienie, Florencji, Mediolanie.	Kościół Mariacki w Krakowie, dziedziniec Collegium Maius i starówka w Krakowie, Toruniu, Gdańsku, Wrocławiu, ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim.

WZORCE OSOBOWE

Święty-asceta (np. św. Aleksy) - życie podporządkowane Bogu, całkowite wyrzeczenie się spraw doczesnych i poświęcenie Bogu, życie w skrajnym ubóstwie, praktykowanie absolutnej pokory.

Rycerz chrześcijański (np. Roland) - wzór cnót chrześcijańskich - głęboko wierzy, całe życie podporządkowuje Bogu i Jego namiestnikowi na ziemi - swemu władcy, odważny, niezłomny, honorowy, wierny, walczy w obronie wiary chrześcijańskiej.

Doskonały władca (np. Karol Wielki, Bolesław Śmiały) - jest zastępcą Boga na ziemi, każde jego działanie ma na celu dobro ojczyzny i poddanych, ceni honor i wierność, jest mądry, rozważny, sprawiedliwy, ma kontakt z Bogiem (sny, widzenia), dzięki czemu zawsze podejmuje trafne i właściwe decyzje.

GATUNKI LITERACKIE

Liryka

Poezja liturgiczna - krąg utworów o tematyce religijno-filozoficznej, ich autorzy często nawiązywali do wątków i motywów biblijnych. Celem poetów było przybliżenie odbiorcy sfery sacrum, objaśnienie prawd wiary. Najbardziej rozpowszechnionymi formami poezji liturgicznej były:
- tropy - początkowo krótkie, retoryczne ozdobniki, którymi wzbogacano teksty liturgiczne. Z czasem przyjęły one formę całych zdań lub nawet grup zdań. Zwykle śpiewał je kantor w przerwach między śpiewami chóru, tropami nigdy nie posługiwał się wykonawca tekstu głównego.
- sekwencja - utwór składający się z szeregu zwrotek, początkowo układany tzw. prozą retoryczną (silnie rytmizowaną), z czasem nabierający coraz wyraźniej charakteru poezji (rym, zwrotka, wers). Sekwencje wykonywał zwykle pierwszy solista, potem śpiewał je chór.
- oficjum rymowane - duża forma składająca się z różnych gatunkowo pieśni łacińskich, w których przedstawiono kolejne fazy życia świętego. W Polsce pierwsze oficja powstały w XIII w., właśnie wtedy zostało napisane łacińskie oficjum brewiarzowe o św. Stanisławie.
- hymn - pochwalny utwór liryczny, którego zasadniczą treścią jest chwała Boga i świętych, na drugim planie pojawia się modlitwa o łaski. Pierwszymi twórcami hymnów byli św. Hieronim, św. Ambroży. W Polsce hymny zaczęły powstawać w XIII w., zwykle z okazji uroczystości kanonizacyjnych. Znany i do dziś śpiewany hymn Gaude, mater Polonia został napisany ku czci św. Stanisława.

Poezja świecka - krąg utworów dotyczących spraw doczesnych, życia świeckiego, zawierających informacje o obyczajowości, wiedzy, mentalności ówczesnych ludzi. Należą do niego następujące gatunki:
- epitafium - początkowo krótkie, z czasem coraz dłuższe napisy nagrobne, epitafium dla Bolesława Chrobrego (zachowane do dziś) zawiera informacje o jego bohaterskich czynach i ważniejsze fakty z biografii.
- lament (łac. planctus) - świecki utwór żałobny, utworem tego gatunku jest pieśń na śmierć Bolesława Chrobrego z Kroniki Galla Anonima.
- pieśń obozowa (kantylena) - bardzo popularna forma, której przykład odnaleźć można w Kronice Galla - pieśń Boleslave, Boleslave zawiera pochwałę Bolesława Krzywoustego jako wodza i żołnierza.

Epika

Nurt religijny epiki średniowiecznej reprezentują:
- żywoty świętych (żywotopisarstwo, hagiografia) - utwory zawierające biografię świętego pisane według stałego schematu:

a) narodziny świętego (i towarzyszące temu zdarzeniu cuda oraz znaki i zapowiedzi);

b) dzieciństwo i młodość (z uwzględnieniem wyjątkowych cech postaci);

c) godności kościelne, działalność misyjna, cuda;

d) męczeństwo, śmierć (i towarzyszące im cuda).

Spośród średniowiecznych zbiorów żywotów świętych największą popularnością cieszyła się Złota legenda (łac. Legenda aurea) Jakuba de Voragine, o czym świadczą ogromne ilości kopii. Spośród żywotów polskich świętych wymienia się: żywot św. Wojciecha, św. Stanisława, Jadwigi, Kingi, Jacka. Na uwagę zasługują rymowane żywoty świętych w języku polskim - Legenda o św. Aleksym, Legenda o św. Dorocie.
- kazanie - tekst przemówienia i tekst pisany wypowiedzi wygłaszanej przez duchownego do wiernych podczas nabożeństwa. Polskie kazania były początkowo oparte na wzorach europejskich (zwłaszcza francuskich). W XIII w., za sprawą dominikanów i franciszkanów rozminął się nurt tzw. kazań dla ludu. Choć zapisywane zwykle po łacinie, kazania wygłaszane były w języku polskim, dzięki czemu Kościół nabierał wagi ośrodka religijnego i kulturalnego. Najbardziej znane zbiory kazań polskich: Kazania świętokrzyskie - pocz. XIV w., Kazania gnieźnieńskie - pocz. XV w.

W nurcie świeckim epiki średniowiecza dominuje proza historiograficzna:
- roczniki (łac. annales) - krótkie bezimienne zapiski na marginesach tablic paschalnych (wykazy świąt ruchomych obejmujące okres kilkunastu lat). W Polsce roczniki zaczęto spisywać już w X w., powstawały jeszcze w XV w.
- kronika - tą nazwą określano w średniowieczu wszystkie dzieła o treści historycznej. Wydarzenia w nich przedstawione miały układ chronologiczny, autorzy nie stronili jednak od umieszczania w kronikach wydarzeń fikcyjnych (nieautentyczne mowy, listy itp.), często także nadawali tekstowi charakter dydaktyczny, moralizatorski. Relacje kronikarskie przesycone są także panegiryzmem (nadmierna skłonność do wychwalania). Najbardziej znane polskie zabytki tego gatunku: Kronika Galla Anonima (ok. 1112-1116, czyli I ćwierć XII w.), Kronika Wincentego Kadłubka (XIII w.), Kronika wielkopolska (ok. XIV w.), Kronika Janka z Czarnkowa (ok. 1377-1384), Kronika Jana Długosza (XV w).

Dramat

Dramat średniowieczny ma swe korzenie w religii. Już w XIII w. w polskich kościołach inscenizowano sceny z życia Chrystusa - przede wszystkim wydarzenia związane z Męką Pańską: ostatnia wieczerza, złożenie do grobu, odwiedziny u grobu. Te inscenizacje były traktowane jako uzupełnienie obrzędów mszalnych Wielkiego Tygodnia. Były to dramaty liturgiczne. Z czasem z dramatu liturgicznego wykształciły się:
- misterium - forma dramatyczna obszerniejsza niż dramat liturgiczny, złożona z kilku scen różnej długości, w których brała udział duża ilość aktorów (obok Jezusa, Marii, świętych, pojawiali się pasterze, żołnierze, pachołkowie, diabły). Cechą charakterystyczną misterium jest tzw. symultaniczność. Przedstawienia były rozgrywane na placu przed kościołem lub na rynku, wokół którego rozstawiano podia (sceny). Właśnie na nich rozgrywała się akcja misterium, przy czym aktorzy grali na wszystkich scenach równocześnie. W ten sposób wydarzenia toczyły się w kilku miejscach naraz, widzowie oglądali wszystkie dekoracje, niejednokrotnie mieli także okazję obserwować aktorów czekających na swoją kolej. Ilość scen w misterium była praktycznie nieograniczona, nieraz misterium trwało kilka dni (cykle misteryjne).
- moralitet - drugi, obok misterium, podstawowy gatunek średniowiecznego dramatu, którego bohater - przedstawiciel całej ludzkości - każdy (ang. Everyman, niem. Jedermann) zostaje pokazany w zmaganiu z doczesnością - walka z pokusami, uleganie wartościom doczesnym, walka dobra i zła o ludzką duszę, Boże miłosierdzie umożliwiające szczęście wieczne.
- intermedia - krótkie, komiczne scenki zwykle oddzielające poszczególne sceny misterium, często rubaszne, prostackie.
- mirakle - przedstawienia, w których eksponowano zwłaszcza cudowne wydarzenia z życia Marii Panny, świętych.

Ulubioną formą przekazu była w średniowieczu alegoria. Artyści dążyli do zobrazowania zjawisk i pojęć. Starano się plastycznie ukazać takie wartości, jak: cnota, grzech, prawda, kłamstwo. Dlatego posługiwano się alegorią, czyli obrazem lub opowiadaniem o umownym (ale stałym) znaczeniu przenośnym.

LITERATURA POLSKA

Pierwsze nazwy polskie

Na pierwsze ślady polskiego języka pisanego można się natknąć w zabytkach literackich pochodzenia obcego oraz w oficjalnych dokumentach państwowych. Są to zabytki językowe pisane po łacinie, ale zawierające polskie nazwy. Chronologicznie najwcześniejsze wydają się być trzy źródła:

1. Geograf Bawarski (IX w.) - geograficzno-historyczny zapis anonimowego autora, w którym wymieniono nazwy plemion zamieszkujących ziemie późniejszego państwa polskiego (Wiślanie, Goplanie, Ślężanie itd.)

2. Dagome iudex (powstały w 990 r., ale znany z późniejszego streszczenia z XI i XII w.) - dokument wydany przez Mieszka I, w którym książę oddawał Polskę pod opiekę Papieża. Znaleźć tu można kilka polskich nazw, m.in. Kraków, Odra, Gniezno, Szczecin.

3. Kronika Thietmara (XI w.) - Thietmar był merseburskim biskupem, w jego kronice znajdują się m.in. opisy konfliktów niemiecko-polskich z początku XI w. W łaciński tekst wplecione zostały polskie, zniekształcone zresztą, nazwy: Ślężanie, Głogów, Wrocław itd.

4. Bulla gnieźnieńska - Jest to wydana w 1136 r. bulla papieża Innocentego II, czyli dokument, w którym papież bierze pod opiekę Stolicy Apostolskiej arcybiskupstwo gnieźnieńskie wraz z jego uposażeniami. Rejestr tych dóbr zawiera 410 polskich nazw osobowych (m.in. Uniemysł, Jeż, Bogumił, Janowicy, Rudnicy) i miejscowych (m.in. Gniezno, Nakło, Kalisz, Zagorzyn, Chomętowo, Biezkorzyszcz).

5. Kazania Świętokrzyskie - Rękopis Kazań świętokrzyskich pochodzi z XIV w., jest jednak kopią starszego oryginału, datowanego na wiek XIII. Zachowały się jedynie fragmenty kilku kazań, pisanych językiem trudnym, przeznaczonym dla wykształconych zakonników, być może jako rodzaj konspektu.

6. Kazania Gnieźnieńskie - Kazania gnieźnieńskie to 95 kazań w języku łacińskim i 10 pisanych po polsku. Kazania są datowane na przełom XIV i XV wieku, z tym, że polskie powstały nieco później niż łacińskie. Język jest łatwiejszy, przystępniejszy dla szerszych rzesz wiernych niż ten, którym posługiwał się autor Kazań świętokrzyskich.

7. Psałterz Floriański - Psałterz floriański to przygotowany dla królowej Jadwigi zbiór psalmów Pisma Świętego. Psałterz pochodzi z przełomu XIV i XV wieku, gdyż przekładanie psalmów rozpoczęto w XIV wieku, przerwano po śmierci Jadwigi w 1399 r. i wznowiono po 1405, a wiec już w wieku XV. Psałterz jest trójjęzyczny, to znaczy że każdy wers zapisany jest najpierw w języku łacińskim, a potem następuje jego polski i niemiecki przekład.

8. Księga Henrykowska - Są to chronologicznie spisane w XIII wieku dzieje klasztoru Cystersów w Henrykowie na Ś1ąsku (stąd nazwa). W łaciński język dokumentu wpleciono pod datą 1270 pierwsze polskie zdanie ciągłe: „Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai (Daj, ać ja pobruszę "pokręcę żarnami", a ty poczywaj "odpocznij")”. Zdanie to miał, według tekstu, wypowiedzieć chłop, Bogwał, do swojej żony.

9. Bogurodzica - Uważana jest powszechnie za najdawniejszą polską pieśń religijną. Powstała najprawdopodobniej w pierwszej połowie XIII wieku. Najstarsza zachowana wersja (dwie zwrotki rękopisu wraz z nutami) pochodzi z 1407 r. Strofy te (do drugiego „Kyrie eleison”) cechuje wysoki kunszt artystyczny. Bogurodzica stała się pierwszym polskim hymnem narodowym (śpiewanym, według kronikarza Jana Długosza, przez rycerzy polskich w czasie bitwy pod Grunwaldem w 1410 r. i pod Warną) i pieśnią koronacyjną dynastii Jagiellonów.

Pierwsza zwrotka Bogurodzicy to modlitwa skierowana do Matki Bożej z prośbą o wstawiennictwo u Chrystusa w celu wyjednania wiernym obfitych łask. W drugiej zwrotce zbiorowy podmiot liryczny zwraca się do Syna Bożego, aby ten, przez wzgląd na Jana Chrzciciela, wysłuchał modlitw i zesłał proszącym łaskę pobożnego życia, po śmierci zaś zapewnił im życie wieczne w raju. Każda strofa jest zakończona zwrotem "Kyrie eleison" („Panie zmiłuj się na nami”).

Budowa: Bogurodzica jest liryczną pieśnią religijną wzorowaną na łacińskich hymnach kościelnych. Nie jest jednak przeróbką ani przekładem tekstu łacińskiego, ale w pełni oryginalnym utworem. Cechuje ją wysoki kunszt artystyczny. Dwie pierwsze strofy (tzw. Bogurodzica właściwa; pozostałe strofy dodawano stopniowo) to tzw. kontakia - kunsztowne pod względem formy, pełne rymów wewnętrznych, gier słownych. Cała pierwsza zwrotka to apostrofa do Marii, zawiera kilka wołaczy i zdania wyrażające prośbę.

Pod wzglądem formalnym Bogurodzica została napisana wierszem asylabicznym (wersy różnią się liczbą sylab), intonacyjno-zdaniowym (wersy to zdania lub ich człony, które mają podobne linie intonacyjne: rosnąca i rosnąco-opadająca). Ważną rolę pełnią w pieśni rymy - wyznaczają koniec wersu, czyli klauzulę. W Bogurodzicy można odnaleźć rymy wewnętrzne (np. sławiena - zwolena) i wewnątrzwersowe (Bogurodzica - dziewica).

10. Kronika Galla Anonima - Gall Anonim był najprawdopodobniej mnichem benedyktyńskim pochodzenia francuskiego (przydomek Gallus znaczy: Francuz). Żył na przełomie XI i XII wieku, do Polski przybył z Węgier. Kronika powstała na dworze Bolesława Krzywoustego, na którym Gall przebywał w latach 1112-1116. Inspiratorem przedsięwzięcia oraz opiekunem kronikarza był kanclerz Michał Awdaniec. Utwór, pisany na zamówienie króla, nosi cechy panegiryku, tekst ma więc charakter pochwalny, autor wysławia polskich władców (szczególnie Krzywoustego), Polskę i polskich dostojników. Kronika zbudowana jest z trzech części:
I - obejmuje najdawniejsze podania wielkopolskie, dzieje dynastii Piastów do narodzin Bolesława Krzywoustego;
II - lata 1086 - 1108;
III - lata 1108 - 1113.

Każda część opatrzona jest osobną dedykacją w formie listu, w każdą wplecione są trzy mowy i jeden rymowany wiersz.

W Kronice przedstawione zostały dwa wzorce osobowe doskonałych władców. Pierwszym jest Bolesław Chrobry, ukazany jako dobry, sprawiedliwy i kochany przez poddanych kró1. Drugim idealnym władcą jest Bolesław Krzywousty, którego Gall przedstawia jako wzorzec króla-rycerza. Krzywousty jest doskonałym dowódcą budzącym panikę w szeregach wroga. Kronika należy do epiki rycerskiej, jest pisana językiem żywym, obrazowym i choć prostym, to jednak nie pozbawionym licznych metafor i gry słów. Autor często stosuje pytania retoryczne, wykrzykniki, wołacze i apostrofy, starając się utrzymać podniosły styl krasomówczy.

11. Wiersz Słoty O zachowaniu się przy stole - Wiersz zapisany został około 1415 r., jego autorem jest Przecław Słota, szlachcic z Gosławic w ziemi łęczyckiej. Jest to utwór obyczajowo-dydaktyczny, zawierający średniowieczne zasady dobrego wychowania. Autor poucza, jak należy zachować się przy stole i zaleca mężczyznom dworne obyczaje oraz szacunek dla kobiet.
Wiersz o chlebowym stole (inna wersja tytułu) to próba przeniesienia na grunt słowiański dworskich i biesiadnych zwyczajów zachodnioeuropejskich, a także świadectwo wzrostu roli kobiet w życiu towarzyskim w Polsce. W utworze pojawiają się (zastosowane po raz pierwszy w polskiej poezji) rymy męskie: woł, stoł, koł.

RENESANS (lub odrodzenie; początek: odkrycia geograficzne, druk, reformacja); Wyznaczniki światopoglądowe: HUMANIZM - prąd stawiający w centrum zainteresowania czł. (antropocentryzm), głosi potrzebę poznania i kształtowania indywidualnej, silnej jednostki ludzkiej; czł. jest wielce wartościowy, liczy się jego talent i każde odrębne istnienie; Terencjusz: "człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce"; wzorzec herosa renesansu (czł. wszechstronny o ogromnej wiedzy): Leonardo da Vinci, Rafael Santi, Erazm z Rotterdamu - idea irenizmu, czyli pochwały pokoju - "Pochwała głupoty", W. Shakespeare, M. Kopernik; REFORMACJA - ruch religijny i narodowy mający na celu reformę kościoła (praktyk i doktryn); początek: wystąpienie Lutra (1517); powstają: luteranizm (indywidualne interpretacje Biblii i tłumaczenie na języki narodowe; GER), kalwinizm (teoria predestynacji - przeznaczenia, posiadanie staje się zasługą, bezczynność - grzechem; FRA, SUI, HOL), anglikanizm (Henryk VIII sam mianuje się głową kościoła, by uzyskać rozwód; ENG), Arianie (bracia polscy, potępianie poddaństwa chłopów, potrzeba wyrzeczenia się majątku; wygnani z POL w poł. XVII); makiawellizm - doktryna uznająca państwo za ideał, a jego dobro warte jest wszelkich działań (cel uświęca środki; Niccolo Machiavelli - "Książę"); panteizm - poszukiwanie Boga w naturze; F. Rabelais: "Gargantua i Pantagruel" (groteska); Montaigne: "Nie ma nic równie pięknego i godnego, niż dobrze i należycie spełniać swą rolę CZŁOWIEKA" ("Próby"); Teatr elżbietański: 1576 - pierwszy "The Theatre" w Londynie, 1599 - "The Globe" (otwarty, scena zadaszona, bez kurtyny, miejsca stojące i siedzące, krzesła dla VIP-ów przy scenie) na miejscu spalonego "The Theatre" (Szekspir współwłaścicielem); bogate kostiumy, mało rekwizytów, przedstawienia przy świetle dziennym, role kobiet grane przez chłopców; Teatr szekspirowski: zerwanie z zas. 3 jedności, łączenie elementów tragicznych i komicznych, elementy fantastyczne, psychologizacja postaci, brak chóru, skomplikowana intryga, problemy egzystencjalne; akcja: ekspozycja (wprowadzenie), powstanie konfliktu, rozwój konf., kryzys (punkt kulminacyjny), rozwiązanie; W. Szekspir: kroniki hist.: Henryk IV, Ryszard III, Komedia omyłek (1590-94), Romeo i Julia, Juliusz Cezar, Jak wam się podoba (1595-1600), Hamlet, Otello, Król Lir, Makbet (1600-06); RENESANS POLSKI wzorce osobowe: poczciwego gospodarza-ziemianina (Rej), patrioty (Kochanowski, Frycz-Modrz.), idealnego dworzanina, humanisty (poeta doctus, Kochanowski), sybaryty ("król życia", lubi dobrze zjeść, zabawić się, używać życia); Mikołaj Rej (1505-69; ps. Ambroży Korczbok-Rożek): sielanka krytyczna: "Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem" ("Ksiądz Pana wini, Pan Księdza, a nam prostym zewsząd nędza"), "Żywot człowieka poczciwego"; Jan Kochanowski (1530-84): fraszki: autobiograficzne ("Do gór i lasów", "Na lipę", "Do Hanny", "Na dom w Czarnolesie" - symbol "gniazda ojczystego" - wizja tzw. małej ojczyzny - "Inszy niechaj pałace marmorowe mają i szczerym złotogłowiem ściany obijają"), autotematyczne ("Na swoje księgi", "Do fraszek", "Ku muzom"), patriotyczne ("Na sokalskie mogiły"), obyczajowe ("O dr Hiszpanie", "Do wąsów", "Na Mateusza", "Na Konrada", "Do Piotra Myszkowskiego", "Do dziewki", "O kaznodziei", "O kapelanie", "O cnocie" - "Cnota... sama ona nagrodą i płacą jest sobie"), kalambury ("Raki"), filozoficzne ("O żywocie ludzkim"); pieśni: "Chcemy sobie być radzi" (biesiadna), "Nie zawżdy piękna Zofia" (miłosna), "Miło szaleć" (biesiadna), "Trudna rada w tej mierze", "Nie porzucaj nadzieje..." ("...Jakoć się kolwiek dzieje: Bo nie już słońce ostatnie zachodzi, A po złej chwili piękny dzień przychodzi"; "bo z nas Fortuna w żywe oczy szydzi, to da, to weźmie, jako się jej widzi"); "O spustoszeniu Podola" (z okresu bezkrólewia 1586; "Skujmy talerze na talery, skujmy, a żołnierzowi pieniądze gotujmy", "Nową przypowieść Polak sobie kupi, Że i przed szkodą i po szkodzie głupi"), "Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony" (nawiązanie do "non omnis moriar"), "O sławie", "Pieśń świętojańska o sobótce" (sielanka); TRENY (1580): I. "Błąd - wiek człowieczy!" (nawiązuje do "errare humanum est"), "Próżno płakać" - stoicyzm, nazywa śmierć niepobożną; VI - "Ucieszna moja śpiewaczko! Safo słowieńska!"; VIII - "Wielkie mi uczyniłaś pustko w domu moim, Moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim. Pełno was, a jakoby nikogo nie było, jedną maluczką duszą tak wiele ubyło"; IX - "Kupić by cię, Mądrości, za drogie pieniądze, która (jeśli prawdziwie mienią) wszytki żądze, Wszytki ludzkie frasunki umiesz wykorzenić", załamanie postawy mędrca: "Terazem nagle z stopniów ostatnich zrzucony I między insze, jeden z wiela, policzony"; X - szczyt bólu ojcowskiego, załamanie postawy chrześcijańskiej: "Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest, lituj mej żałości", "Pociesz mię, jako możesz, a staw sie przed mną Lubo snem, lubo cieniem, lub marą nikczemną"; XIII - lepiej, iż by dziecko się nie narodziło, bo zabrało mu całą radość życia; XIV - mówi o kamiennym sercu Boga; XV - utożsamia się z Niobe; XVI - porzuca postawę stoika ("człowiek nie kamień"); XVII - "Pańska mię ręka dotknęła, wszystką mi radość odjęła"; XVIII - pokora wobec Boga, "My nieposłuszne, Panie, dzieci twoje W szczęśliwe czasy swoje Rzadko cię wspominamy, Tylko rozkoszy zwykłych używamy", "Użyj dziś, Panie, nade mną litości"; XIX ("Sen") - wizja zmarłej żony i córki, "Skryte są Pańskie sądy, co się jemu zdało, Najlepiej, żeby się też i nam podobało", "Teraz mistrzu sam się lecz! Czas - doktór każdemu", "Tego się synu trzymaj, a ludzkie przygody, Ludzkie noś! Jeden jest pan smutku i nagrody" - dointerpretowanie słów "człowiekiem jestem..." # "Odprawa posłów greckich" (tragedia w stylu antycznym; Antenor: dobro ojczyzny ważniejsze od kaprysu jednostki (Aleksandra)): "O nierządne królestwo i zginienia bliskie, Gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość, Ma miejsca, ale wszystko złotem kupić trzeba", pieśń chóru "Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie": "Przełożonych występy miasta zgubiły I szerokie do gruntu carstwo zniszczyły" Kształt szczęścia wg J.K.: harmonia życiowa, umiejętność korzystania z rozumu, ale i przyjemność, "póki czas po temu", nieśmiertelna jest tylko sława poety, postawa optymistyczna; Andrzej Frycz-Modrzewski (1503-72, prekursor postawy pacyfistycznej, głosił zasady irenizmu); "Żadne korzyści z wojny nie są tak wielkie, aby mogły jej szkodom dorównać", "Człowiek nie urodził się sobie", "Takie będą rzeczpospolite, jakie młodzieży chowanie" (A.F.-M. lub Zamoyski); # "O poprawie Rzeczpospolitej" (o obyczajach, prawach, wojnie, kościele, szkole); postulaty: przebudowa państwa szlacheckiego w scentralizowaną monarchię, przyznanie własności dla włościan i osadnictwa na prawie czynszowym, zrównanie praw mieszczan i szlachty, równość ob. wobec prawa, podniesienie poziomu szkół, tolerancja religijna; ks. Piotr Skarga (1536-1612), "Kazania": "Gdy okręt tonie, a wiatry go przewracają, głupi tłumoczki swoje i skrzynki swoje opatruje i na nich leży, a do okrętu nie idzie, iż mniema, że się sam miłuje, a on sam się gubi. Bo gdy okręt obrony nie ma, i on ze wszystkim co zebrał, utonąć musi. Ten najmilszy okręt ojczyzny naszej wszystkich nas niesie, wszystko w nim mamy, co mamy (...), gdy dla bezpieczności jego wszystkim, co w domu jest nie pogardzamy: zatonie, i z nim my sami poginiemy"; Szymon Szymonowic "Żeńcy" - sielanka realistyczna, krytyczna; Mikołaj Sęp-Szarzyński (1550-81): sonety, metafizyczny niepokój (sprzeczny z renesansowymi ideami; człowiek to walka duszy - czysta, pełna najwyższych uniesień - z ciałem - siedliskiem szatana; przeciwnicy człowieka to: szatan, światło i ciało; głosił kruchość życia); Nawiązania Herbert: "Tren Fortynbrasa"

NAZWA: Polska nazwa "renesans" jest tłumaczeniem włoskiego słowa rinascita i francuskiego renaissance, co znaczy „odrodzenie”. Pojęcie to wprowadził wybitny XVI-wieczny włoski pisarz, malarz i architekt, Giorgio Vasari. Chciał w ten sposób zaakcentować odrębność nowej epoki od średniowiecza, które uważał za okres upadku kultury i sztuki. Odrębność renesansu miała polegać przede wszystkim na odrodzeniu idei antyku wraz z całym jego dorobkiem literackim, filozoficznym i kulturowym. Renesans to ponowne odkrycie starożytnej sztuki, architektury, antycznych kanonów piękna. Za kolebkę renesansu uważa się Włochy. To właśnie stamtąd idee odrodzenia promieniowały na północ i ogarniały kolejne kraje europejskie.

ETAP	WŁOCHY	EUROPA	POLSKA
początek	XIV w. odkrywanie i rozpowszechnianie kultury antyku, tworzyli Francesco Petrarca i Giovanni Bocaccio	XV/XVI w. coraz szersze wpływy antyku. Czechy - działalność Jana Husa - pierwsze próby reform; upowszechnianie druku (wynalazek Jana Gutenberga z 1450 r.); Kolumb odkrył Amerykę (1492)	XV w. Początki renesansu w Polsce wiąże się z takimi postaciami, jak Jan z Ludziska (w 1433 r. uzyskał doktorat z medycyny na uniwersytecie w Padwie); Grzegorz z Sanoka (ok. 1407-1477) - arcybiskup lwowski, poeta, historyk, znawca twórczości Wergiliusza; Jan Ostroróg (1436-1501) - pierwszy polski pisarz świecki; Biernat z Lublina (ok. 1465-ok. 1529) - pierwszy polskojęzyczny świecki pisarz polski, autor Żywota Ezopa Fryga i licznych bajek; Klemens Janicki (1516-1543) - najwybitniejszy poeta polsko-łaciński początków renesansu
rozkwit	XV w. tworzyli: Leonardo da Vinci, Rafael Santi, Tycjan, Michał Anioł; została założona Biblioteka Medyceuszów we Florencji	XVI w. ruchy reformacyjne; 1517 r. wystąpienie Marcina Lutra, nowe odłamy Kościoła: luteranie, kalwini, husyci. Erazm z Rotterdamu, najwybitniejszy humanista renesansowy, ukończył Pochwałę głupoty, tworzyli Hieronim Bosch, malarz niderlandzki Pieter Bruegel, działalność św. Teresy z Avila; we Francji powstała Plejada (m.in. Pierre Ronsard)	XVI w. Największy i najwspanialszy rozkwit polskiego odrodzenia to wiek XVI, określany mianem „złotego wieku” kultury i piśmiennictwa. Są to czasy rządów dwóch ostatnich Jagiellonów - Zygmunta I Starego (1506-1572) oraz Stefana Batorego (1576-1586), księcia siedmiogrockiego. XVI w. to okres największych osiągnięć nauki, literatury i myśli publicystycznej doby staropolskiej. To wtedy właśnie żyli i działali: Mikołaj Kopernik (1473-1543), Andrzej Frycz-Modrzewski (1503-1572), Mikołaj Rej (1505-1569), Jan Kochanowski (1530-1584), Mikołaj Sęp-Sarzyński (ok. 1550-1581) i Szymon Szymonowic (1558-1629). Jednoznaczne wskazanie dat granicznych „złotego wieku” polskiego odrodzenia jest bardzo dyskusyjne. Przyjmuje się, że początek tego kresu przypada na rok 1543, koniec zaś na 1584. W 1543 r. miało miejsce kilka bardzo ważnych wydarzeń: zmarli Mikołaj Kopernik i Klemens Janicki, drukiem ukazało się dzieło Kopernika O obrotach sfer niebieskich, Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem Reja oraz O karze za mężobójstwo Frycza Modrzewskiego. Z kolei rok 1584 to data śmierci Jana Kochanowskiego, najwybitniejszego polskiego twórcy renesansowego
schyłek	początek XVI w.	koniec XVI w. pierwsze sygnały baroku, rola rozumu, nowe tendencje filozoficzne	XVI/XVII w. Przełom wieku XVI i XVII to zmierzch renesansu, jako datę końcową tej epoki w Polsce wskazuje się rok 1620. Za ostatnie wybitne dzieło polskiego odrodzenia uważa się wydany w 1614 r. zbiór Sielanek Szymona Szymanowca
Czas trwania	ok. 200 lat	ok. 100 lat	ok. 150 lat

IDEOLOGIA

Renesans to ogromne bogactwo nowych prądów umysłowych i religijnych, spośród których za zdecydowanie najważniejsze uznać należy dwa: humanizm i reformację.

Antropocentryzm: W przeciwieństwie do średniowiecznego teocentryzmu (Bóg centrum zainteresowań), w renesansie zainteresowano się przede wszystkim człowiekiem. Właśnie dlatego tę epokę można nazwać antropocentryczną (nazwa pochodzi od greckiego antropos - człowiek). Renesansowi artyści, myśliciele, filozofowie zaczęli analizować zagadnienia takie jak: pozycja człowieka w świecie, przeżycia wewnętrzne, człowiek wobec śmierci, wobec Boga; zainteresowali się także światem, w którym żyją: przyrodą, obyczajowością, kulturą, stąd w utworach renesansowych dominuje tematyka świecka, a ich bohaterem jest ziemianin, dworzanin i...poeta. Warto bowiem pamiętać, że właśnie w renesansie powstały liczne traktaty tyczące poezji oraz roli i zadań poety.

Humanizm: Nazwa związana jest bardzo ściśle z charakterem epoki. Homo to po łacinie „człowiek”, zaś humanus - „ludzki”. Humanizm jest więc prądem, który, przeciwieństwie do teocentrycznego średniowiecza, przyniósł fascynację człowiekiem i wszystkimi sprawami związanymi z życiem ludzkim. Swoimi korzeniami humanizm tkwi w antyku, tu więc należy szukać przyczyn wzmożonych badań nad kulturą, sztuką, dokonaniami filozoficznymi i literackimi starożytności. To właśnie wzorce antyczne wpłynęły na ukształtowanie się ideału renesansowego humanisty, człowieka wyzwolonego z pęt autorytetu kościelnego, krytycznego i odważnego w poszukiwaniu prawdy, uniwersalnego, wszechstronnie wykształconego: znającego języki obce (w tym starożytne - grekę i łacinę), historię, retorykę, gramatykę, orientującego się w estetycznych kanonach piękna, stawiającego na pierwszym miejscu jednostkę jako wartość najwyższą, autonomiczną i niezależną. Był to przy tym człowiek społecznie zaangażowany, oddany ojczyźnie patriota. Naczelnym hasłem humanistów stały się słowa rzymskiego komediopisarza Terencjusza (II w. p.n.e.): „Homo sum, humani nil a me alienum puto” (Człowiekiem jestem, nic co ludzkie nie jest mi obce). Humanizm to także wiara w potęgę rozumu ludzkiego przeświadczenie o konieczności poznania człowieka i praw rządzących przyrodą jako podstawowym zadaniu filozofii, nauki i sztuki. Głównymi składnikami światopoglądu humanistów były prądy filozoficzne, wywodzące się ze starożytności: głoszono potrzebę rozważnego dążenia do przyjemności i szczęścia ziemskiego - epikureizm oraz wyrażano konieczność rozumowego, uwolnionego od zbędnych emocji spojrzenia na świat zewnętrzny - stoicyzm.

Irenizm (gr. eirene - pokój): Tendencia, która pojawiła się w wyniku reformacji i rozłamu w kościele katolickim. Irenizm to dążenie do przywrócenia jedności w świecie chrześcijańskim poprzez wzajemne ustępstwa doktrynalne. Prekursorem idei irenizmu w Europie był Erazm z Rotterdamu. W Polsce gorliwymi zwolennikami myśli o pokoju byli J. Łaski i A. Frycz Modrzewski.

REFORMACJA

Reformacja to ruch religijno-społeczno-narodowy, mający na celu reformę (łac. reformatio - przekształcenie) doktryn i praktyk znajdującego się w stanie kryzysu Kościoła rzymskokatolickiego. Pierwsze próby reformowania Kościoła miały miejsce już w XIII w. (ruch franciszkański) oraz na przełomie XIV i XV w. (husytyzm w Czechach). Jednak za początek reformacji powszechnie uważa się wystąpienie niemieckiego zakonnika, kaznodziei i teologa - Marcina Lutra, który w 1517 r. przybił do drzwi kościoła zamkowego w Wittenberdze 95 tez. Wypowiadał się w nich przeciwko odpustom (pobieraniu opłat za odpuszczanie grzechów) i za dogłębnymi reformami Kościoła rzymskiego. Luter szybko zyskał liczne grono zwolenników. Luteranie (protestanci) domagali się między innymi reformy instytucji kościelnych i liturgii, zniesienia celibatu, tłumaczenia Biblii z łaciny na języki narodowe, głoszenia kazań w językach narodowych, a więc zrozumiałych dla wiernych, zniesienia odpustów. Luter był zwolennikiem bezpośredniego obcowania z Bogiem, bez pośredników, stąd nieuznawanie przez protestantów papieża. Ponadto protestanci uważali, że dla osiągnięcia zbawienia ważniejsza jest sama wiara w Jezusa niż konkretne czyny.

Luteranizm stanowił niejako pierwszą fazę reformacji. Z czasem pojawili się inni odstępcy od wiary katolickiej. Najważniejszymi z nich byli bez wątpienia jeszcze bardziej radykalni niż luteranie kalwini, skupieni wokół przebywającego w Szwajcarii Francuza, Jana Kalwina. Kalwinizm stał się oficjalną doktryną narodowo-państwową Kościołów ewangelicko-reformowanych, min. w Szwajcarii, Holandii i w USA.

Reformacja w Polsce: Miała charakter raczej społeczno-narodowy niż religijny. Pokój religijny gwarantowała uchwała sejmowa z 1573 r., znana pod nazwą konfederacji warszawskiej. Luteranizm przyjął się w Polsce raczej wśród mieszczan, kalwinizm zaś wśród szlachty. Odrębny odłam reformacyjny stanowili bracia polscy, czyli arianie, odłam powstały po podziale wśród polskich kalwinów. Arianie głosili bardzo kontrowersyjne - szczególnie w owych czasach - poglądy i często nie znajdowali poparcia nawet wśród wyznawców innych nurtów protestantyzmu. Bracia polscy potępiali wszelki rozlew krwi, występowali więc nie tylko przeciwko wojnom, ale również postulowali zniesienie kary śmierci. Uważali ponadto, że należy znieść pańszczyznę i poddaństwo chłopów, co szczególnie rozjątrzyło szlachtę, oraz że wszelkim innowiercom należy się pełna tolerancja wyznaniowa. Arianie doskonale rozwinęli oświatę. Ich szkoły (zbory w Pińczowie i Lublinie) stały na bardzo wysokim poziomie. Niechęć do arian była ogromna. W 1658 r. zostali ustawą sejmową siłą nawróceni na katolicyzm, a oporni (czyli większość) wygnani z kraju. Ich majątki skonfiskowano, doprowadzając do całkowitego zniszczenia tego odłamu.

KONTRREFORMACJA

Kościół katolicki poczuł się poważnie zagrożony przez reformację, opracował zatem całą strategię przeciwdziałania fali protestantyzmu. Przeprowadzono szereg reform wewnętrznych, uzdrawiających sytuację w łonie katolicyzmu, ale przede wszystkim, na soborze trydenckim (1545-1563), wytyczono plany walki z innowiercami i wykorzystania dorobku kultury humanistycznej do celów religijnych. Ta kontrofensywa Kościoła katolickiego jest określana mianem kontrreformacji. Przewodził jej powołany do życia w 1534 r. zakon jezuitów.

WYBITNI TWÓRCY RENESANSOWI

Renesans to również wiek wybitnych twórców, nieprzeciętnych osobistości, do których na pewno należy zaliczyć takie postacie, jak:

- Leonardo da Vinci (1452-1519) - malarz, rzeźbiarz, architekt, muzyk, filozof, matematyk, fizyk, chemik, geolog, botanik, mechanik i konstruktor, a także poeta - jeden z najwszechstronniejszych talentów świata, o setki lat wyprzedzający epokę, w której żył. Autor m.in. fresku Ostatnia Wieczerza, obrazów Zwiastowanie czy Chrzest Chrystusa oraz portretów: Mona Lisa (Gioconda) i Dama z łasiczką;

- Erazm z Rotterdamu (1467-1536) - najwybitniejszy humanista renesansowy, autor m.in. Pochwały głupoty, zwolennik pokoju w świecie chrześcijańskim (tzw. idei irenizmu), ojciec duchowy reformacji;

- Michał Anioł, czyli Michelangelo Buonarroti (1475-1564) - malarz, rzeźbiarz i architekt; twórca m.in. projektu kopuły bazyliki św. Piotra w Rzymie, autor fresków w kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie (z Sądem Ostatecznym, Stworzeniem Adama), twórca wielu wspaniałych rzeźb (Pieta, Dawid);

- Rafael Santi (1483-1520) - malarz i architekt. Namalował m.in. Zaślubiny Panny Marii, portret Agnola Doni, obraz pt. Papież Leon X z kardynałami.

CECHY STYLU RENESANSOWEGO

W odróżnieniu od epoki średniowiecza w renesansie sztuka służyła przede wszystkim człowiekowi. Budowano zamki, pałace, ratusze. W malarstwie i rzeźbie ukazywano piękno ciała ludzkiego, przyrody i świata, eksponowano barwność i uroki doczesności. Sztukę renesansu cechują: prostota, umiar, harmonia, spokój, elegancja, łagodność linii i formy. W architekturze na dobre zagościł arkadowy dziedziniec, loggia (wnękowy balkon), stiuki, sklepienia kasetonowe. W wystroju wnętrz dominowały jasne barwy. Bujnie rozwinęło się malarstwo portretowe, starano się przedstawić indywidualne, charakterystyczne cechy modelu.

ZABYTKI SZTUKI RENESANSOWEJ

DZIEDZINA	EUROPA	POLSKA
architektura	bazylika św. Piotra w Rzymie (arch.: Donato Bramante, projekt kopuły: Michał Anioł), pałac Minelli w Wenecji	Kaplica Zygmuntowska na Wawelu, arkadowy dziedziniec na Wawelu, Sukiennice, ratusz w Poznaniu, zamek w Baranowie, zamek w Niepołomicach, dwór w Szymbarku
rzeźba	Dawid Michała Anioła	liczne nagrobki np. w katedrze wawelskiej
malarstwo	obrazy Boticellego, Belliniego, Leonarda da Vinci, Tycjana	portret Stefana Batorego z 1583 r. pędzla Marcina Kobera

WZORCE OSOBOWE

Humanista - człowiek wykształcony, esteta, doskonale zorientowany w kulturze i sztuce nie tylko epoki, w której żyje, ale i okresu przeszłości (zwłaszcza antyku), erudyta, znający łacinę i grekę; otwarty, tolerancyjny, ciekawy świata, który usiłuje dokładnie i systematycznie poznawać, śledzi rozwój nauki i sztuki; w jego światopoglądzie dominują elementy chrześcijańskie, ale nie brak też akcentów filozofii antycznej (epikureizm, stoicyzm), patriota, który ma na uwadze dobro ojczyzny; skłonny do zmian, zwolennik postępu, ceni radości i przyjemności wynikające z życia doczesnego, odkrywca piękna przyrody, postrzega świat jako harmonijny i uporządkowany - doskonałe dzieło Boga.

Ziemianin - „człowiek poćciwy” - przede wszystkim gospodarz doskonale znający swoje gospodarstwo i zasady gospodarowania; mądrze kieruje służbą, dogląda każdej pracy a poważniejsze sam wykonuje; zacny, uczciwy; żyje w harmonii z naturą i cyklem pór roku, wiedzie uporządkowane, spokojne, wypełnione pracą życie, rzetelnie wypełnia swe obowiązki, zachowuje umiar, potrafi czerpać z życia przyjemność i satysfakcję; wzorowy obywatel, patriota, czuje się gospodarzem części ojczyzny - swego majątku; skromny, mądry, honorowy.

Wzorowy dworzanin - wykształcony, erudyta, miłujący to, co polskie: język, obyczaje, strój, oczytany, orientuje się w najświeższych wydarzeniach kulturalnych, nie stroni od dworskich uciech i zabaw, darzy władcę wielkim szacunkiem; dużą rolę w jego życiu odgrywają kobiety, z którymi umie prowadzić klasyczny dworski flirt - gry i zabawy słowne; ma duże poczucie humoru; umie czerpać z życia radość

Epoka literacka między średniowieczem i barokiem, której rozkwit przypada w Polsce na wiek XVI. U źródeł przełomu renesansowego leżały przemiany społeczne i polityczne w Europie (rozpad struktur feudalnych, rozwój miast, odkrycia geograficzne). Ich konsekwencją stała się laicyzację nauki i obyczajów, zainteresowanie światem ziemskim i naturą ludzką oraz możliwościami poznawczymi i twórczymi człowieka świadomego dziedzica dorobku kulturowego przeszłości, a szczególnie tradycji antyku grecko-rzymskiego. Ten zespół poglądów złożył się na humanizm renesansowy.
Pionierami renesansu w Polsce byli ludzie dyplomaci wysyłani przez Jagiellonów na dwory obce, oraz przybysze z innych krajów (jak np. Włoch F. Buonaccorsi, zwany Kallimachem szukający w Polsce schronienia przed policją papieską)
Cechą szczególną piśmiennictwa renesansowego jest wyraźne współistnienie łaciny i nowoczesnych języków narodowych. Erazm z Rotterdamu, a w Polsce Mikołaj Kopernik czy Andrzej Frycz Modrzewski nie napisali ani słowa w języku ojczystym, odrodzona łacina była bowiem podstawowym językiem w studiach humanistycznych i dyplomacji, międzynarodowym środkiem porozumiewania się elit intelektualnych
Piśmiennictwo łacińskie w Polsce obejmuje:

• dzieła historyków i geografów, jak Maciej z Miechowa czy Marcin Kromer

• O poprawie Rzeczypospolitej i pozostałe rozprawy Frycza Modrzewskigo

• twórczość poetów wczesnohumanistycznych: Andrzeja Krzyckiego, Jana Dantyszka, Mikołaja z Husowa, Krzysztof Kobyleński oraz górujący nad całą tą grupą Klemens Janicki

• wczesna twórczość Jana Kochanowskiego, S.F. Klonowica, Szymona Szymonowica

Drugą ważną cechą wyróżniającą piśmiennictwo renesansowe była żywa działalność reformacyjna, a co za tym idzie, liczne przekłady całości i fragmentów Pisma św. na języki narodowe. Do najwybitniejszych osiągnięć XV wieku w tym zakresie należą:

• Psałterz Dawidów, przełożony prozą przez Reja, a wierszem przez Kochanowskiego

• seria tłumaczeń Starego i Nowego Testamentu, od Stanisława Murzynowskiego i Jana Leopolity po Jakuba Wujka

• kancjonały i mniejsze zbiorki liryki religijnej, zbiory postylli i innych kazań.

Spadek po średniowieczu, krzyżujący się z nowościami renesansowymi, zaznaczył się bardzo wyraźnie w twórczości pisarzy żyjących współcześnie z poetami łacinnikami (2 ćwierć XVI w.). Byli to krakowscy bakałarze pochodzenia mieszczańskiego, pracujący na zamówienie drukarzy nad przekładami na język pol. popularnych dzieł i dziełek łacińskich lub czeskich. Należał do tego greona m.in.:

• Biernat z Lublina, autor Żywota Ezopa i miłośnik przysłów

• "Kleryka", tj. kapelan królewski Stanisław Gąsiorek, autor panegiryków w języku polskim na cześć rodziny Jagiellonów

• Jan z Koszyczek, tłumacz Marchołta

• Jan z Sącza

• Andrzej Zacharzewski, tłumacz Historii murzyńskiej, tj. Etiopiki Heliodora, najgłośniejszego starożytnego romansu miłosnego

• anonimowy tłumacz Sowiźrzała

• anonimowy tłumacz Facecyj polskich (ok. 1570), zbioru humoresek pochodzenia łacińskiego i włoskiego

Współpracował z tym środowiskiem pisarz pochodzenia szlacheckiego, Marcin Bielski, autor kronik i dziejów świata, moralitetu, satyr obyczajowych z życia szlachty i mieszczan.
Najwybitniejsi twórcy polskiego renesansu to Mikołaj Rej i Jan Kochanowski. Wielki talent Kochanowskiego jest summą i najwyższym osiągnięciem polskiego odrodzenia. Przez współczesnych nazywany "kochaniem wieku tego", był powszechnie podziwiany i naśladowany. Następcy, choć w przypadku Kochanowskiego, poety miary europejskiej, trudno mówić o twórczej kontynuacji, rozwijali swą twórczość w dwóch nurtach:

1. Nurt szlacheckiej rodzimości, nazywany niekiedy szkołą Reja. Należeli do niego m.in.:

• Bartłomiej (Bartosz) Paprocki, autor dwu herbarzy, wierszowanego Gniazda cnoty i Herbów rycerstwa polskiego prozą

• Maciej Stryjkowski, autor Kroniki polskiej, litewskiej, żmodzkiej i wszystkiej Rusi

• Sebastian Fabian Klonowic, burmistrz lubelski i poeta; autor m.in. Flisa, utworu o spławie zboża Wisłą do Gdańska, oraz satyr Worek Judaszów zdradzającej doskonałą znajomość miejskiego świata przestępczego.

• Adam Czahrowski, autor zbioru wierszy nazwanego Trenami (żałosne losy żołnierza w służbie obcej)

2. Nurt dworski, reprezentowany głównie przez poetów, liryków, obeznanych z literaturą łacińską i włoską

• Szymon Szymonowic, poeta-dworzanin, przyjaciel hetmana Jana Zamoyskiego, organizujący założoną przezeń Akademię Zamojską. Wprowadził do literatury polskiej nazwę "sielanki" (po ukraińsku wyraz ten znaczy dziewczęta wiejskie) na określenie poetyckich obrazków z życia dworków i chat. Najbardziej znane jego sielanki to: Kołacze i Żeńcy (akurat mało sielankowa scenka z pańszczyźnianego pola).

• Mikołąj Sęp Szarzyński, zm. 1581, a więc przed Kochanowskim, uważany przede wszystkim za prekursora baroku

• poeci-dworzanie król.: J. Bielski, J. Smolik, A. Zbylitowski, autorzy gładkich panegiryków dworskich

• Łukasz Górnicki (prozaik), autor Dworzanina polskiego (druk. 1565), przeróbki parenetycznego traktatu humanisty włoskiego B. Castiglione.

Barok

Epoka literacka między odrodzeniem a oświeceniem, obejmująca zjawiska z końca w. XVI, XVII w. i 1 poł. XVIII.
Pochodzenie i pierwotne znaczenie terminu barok jest do dziś niewyjaśnione (portug. barocco nieregularna perła, baroco figura sylogizmu i in.). W XVIII w. we Francji termin ten stosowany był jako określenie pejoratywne, opisujące dziwactwa, nieregularności w sztuce. W podobnym duchu używa go Heinrich Wolfflin w pracy pt. Renaissance und Barock (1888), w której stworzył, dzięki porównawczym analizom formalnym sztuki klasycyzmu i baroku podstawy do wyodrębnienia swoistości stylu barokowego. W dalszych pracach przeciwstawił renesansowe i barokowe widzenie świata, ujmując różnice w 5 podstawowych kategorii: linearność malarskość; płaskość głębia, forma zamknięta otwarta; wielość, tj. koordynacja jedność, tj. subordynacja; jasność niejasność. Wskazywał też, iż cechy znamienne dla stylu barokowego pojawiają się na zasadzie nawrotów w innych epokach.
Termin barok jest więc zapożyczeniem z historii sztuki. Jako pierwszy użył go Edward Porębowicz (1893), na określenie stylu poezji Jana Andrzeja Morsztyna.

Wczesny barok kształtował się na przełomie XVI i XVII w. kiedy jeszcze rozwijała się literatura renesansowa. Obok najwybitniejszych poetów późnego renesansu, pojawili się w tym czasie twórcy krytycznie oceniający renesansową koncepcję poszukiwania ziemskiego szczęścia i harmonii. Nowi poeci, Mikołaj Sęp Szarzyński i Sebastian Grabowiecki, pojmowali życie jako epizod otwierający drogę do życia wiecznego, odwoływali się do dualizmu ludzkiej natury, w której tylko to, co duchowe, jest trwałe, a tym samym jest jedyną wartością. Z tych rozważań wyrasta barokowy nurt poezji metafizycznej. Była to poezja intelektualna, trudna, nawiązująca do zainicjowanej na soborze trydenckim (zakończ. 1563) kontrreformacyjnej idei "prawdziwej reformy" obyczajów w chrześcijaństwie. Obaj twórcy poszukiwali nowych środków wyrazu w wersyfikacji, strofice, składni, stylistyce, by poprzez złożoność formy wypowiedzi oddać dramatyczną złożoność myśli poetyckiej.

Następcy Sępa i Grabowieckiego sięgali do wzoru średniowiecza, jako epoki surowego kultu, poszukiwali motywów grozy i makabry, co doprowadziło do ukształtowania się w późnym baroku dewocyjnego nurtu poezji "rzeczy ostatecznych".
Skrajnie przeciwstawne stanowisko zajęła poezja "światowych rozkoszy", reprezentowana przez Hieronima Morsztyna, młodego Kaspra Twardowskiego, Szymona Zimorowica, upowszechniana przez liczne, anonimowo wydawane antologie. Główną cechą tego nurtu była fascynacja przemijającą urodą świata, gromadzenie obrazów urody natury, poszukiwanie w samym języku możliwości niezwykłych zestawień semantycznych, eufonicznych jako źródła estetycznych przeżyć. Najwybitniejszym reprezentantem tego nurtu stał się Jan Andrzej Morsztyn.
Kompromisowe stanowisko w sporze o nową filozofię człowieka zajęła poezja ziemiańska, wynosząca do rangi wzoru stoicką zasadę umiaru. Do końca epoki utrzymywała się i rozwijała konwencja opisu uroków wsi, w dyskusji o obowiązkach ziemianina coraz mocniej rysował się nurt krytyki zaniedbań, kultu "złotej wolności", najpełniej reprezentowany później przez Wacława Potockiego.

Podejmowano próby stworzenia nar. eposu rycerskiego. Wzorem był przełożony (1618) przez Piotra Kochanowskiego Gofred Torquato Tasso.
W prozie dominowała potrydencka twórczość religijno-polemiczna. Ważną rolę w dyskusji o kierunku przemian odegrał P. Skarga, jako twórca pełnej wyrazu poetyki kazań. Od schyłku XVI w. rozpoczął się coraz szerszy rozwój podstawowych form pamiętnika: diariuszy wojennych, raptularzy domowych i in.
Dojrzały barok (ok. 1620 ok. 1680) rozwijał się jednak w warunkach ograniczonej wolności twórczej, spora część dzieł z tego czasu pozostała w rękopisach.
Wojny 1648-60 doprowadziły do ogromnych zniszczeń (m. in. szkół, drukarń, zbiorów książek i dzieł sztuki), nie doszły do skutku projekty reform w duchu monarchicznym, co utrwaliło wewnętrzną anarchię, wygnanie arian ( 1658-81) zapewniło kontrreformacji pełne panowanie w kraju. Późny barok (ok. 1680 ok. 1740) był okresem najniższego w naszych dziejach upadku literatury. W pierwszym 20-leciu działali jeszcze trzej wybitni literaci okresu poprzedniego: Wacław Potocki. Wespazjan Kochowski, Stanisław Herakliusz Lubomirski, nie mieli jednak następców w 1 poł. w. XVIII. Kłopoty z drukiem i cenzurą doprowadziły do rozkładu życia literackiego. Przestrogą dla odważnych a dociekliwych był wyrok śmierci wykonany na K. Łyszczyńskim (1689), oskarżonym o autorstwo dzieła ateistycznego.

Oficjalnym poparciem cieszyła się jedynie twórczość religijna, poezja rzeczy ostatecznych nurt utrzymujący się jeszcze w 2 poł. XVIII w. (Józef Baka).
Dobrze rozwijały się też nie podlegające cenzurze teatr i pamiętnikarstwo (najwybitniejszy utwór tego typu, dzieło Jana Chryzostoma Paska), które stało się ważnym ogniwem rozwojowym prozy literackiej. Teatr dworski, po osłabieniu aktywności w 2 poł. wieku, odrodził się za Sasów, rozwinął się wówczas ważny dla kultury epoki oświecenia zwyczaj zakładania scen w pałacach magnackich. Teatry działały zarówno w szkołach jezuickich, jak i pijarski. Rozwinęła się opera pasyjna oraz widowiska bożonarodzeniowe.
Tradycje literatury barokowej utrzymywały się nie tylko w okresie przejściowym (1740-1775), ale w wielu dziedzinach twórczości i poza głównymi centrami kultury także później.

BAROK zach. Eur. (koniec XVI w.), POL (XVII-poł. XVIII); cechy charakterystyczne dla człowieka baroku: rozterki, dysonanse, przytłoczenie wolnością wyboru; kontrreformacja (sobór w Trydencie - 1545-63): powrót do dogmatów wiary, walka ze zeświecczeniem kleru, sztuka i literatura miała być orędziem walki o jedność kościoła, sztuka swym zdobnictwem, ornamentyką ma przyciągać ludzi do kościoła, indeks ksiąg zakazanych; utworzenie zakonu Jezuitów do walki z reformacją (mnich Loyola); 1618-48 wojna trzydziestoletnia powoduje w Europie głód i epidemię dżumy (śmierć 1/3 ludności); Nauka rozwija się matematyka, przyroda; wynalazki: teleskop, mikroskop, pojęcie i problem nieskończoności; Filozofia Błażej Pascal (autor "Zakładu" - słynnej gry z Bogiem, w której człowiek decyduje czy Bóg jest, czy nie), człowiek zawieszony jest w próżni, nieskończoności; "Czym jest człowiek w nieskończoności? (...) Kto się zważy w ten sposób (...) zawieszony między dwoma otchłaniami, Nieskończonością i Nicością, zadrży na widok własnych cudów"; "Człowiek jest tylko trzciną najwątlejszą w przyrodzie, ale trzciną myślącą"; Kartezjusz (Descartes) "cogito ergo sum" - myślę więc jestem; racjonalizm - człowiek jest istotą myślącą i to gwarantuje mu wolność; poznając świat człowiek wyzbywa się strachu; świadomie patrzy na rzeczywistość, może ją sobie przyporządkować; TWÓRCY: Marino (Gianbattista) Marini (ITA, "poezja dworska", tzw. marinizm, poezja konceptualna, poezja pięciu zmysłów - gabinetowa - intelektualna, cyzelatorstwo - przerost formy nad treścią), T. Tasso ("Jerozolima wyzwolona"); ESP: Luiz de Gongora (marinizm przerodził w gongoryzm - odwołuje się do mitol., do koncepcji poetyckich utrudniających dotarcie do istoty sensu, obrazy straszne, przerażające; kultyzm - kultywował działania na rzecz elit kulturalnych; eufuizm - kwiecisty, sztuczny, przesadny, afektowany styl mowy, pisma); Miguel Cervantes ("Don Kichot", donkiszoteria - straceńczy idealizm bohatera); La Fontaine (bajki), M. Boileau (teoretyk literatury, "Sztuka poetycka"), Pierre Corneire ("Cyd"); Molier: "Łatwiej o wiele jest nadąć się podniowłymi uczuciami (...) i wykrzykiwać zniewagi bogom, niż wniknąć w śmiesznostki ludzi i przedstawić w miły sposób na scenie ułomności całego świata", "Tartúfe" (atakuje mieszczańską i arystokratyczną obłudę, wszelkie dewiacje życia społecznego, wyśmiewał głupotę, fałsz, zakłamanie), "Skąpiec"; POEZJA Cel wiersza barokowego - olśnić, zaskoczyć, epatowanie (specjalne wzmocnienie) brzydotą - turpizm; Nowatorskie środki: koncept (pomysł), anafora (powtórki słów), oksymoron (zw. frazeologiczny o przeciwnym znaczeniu - lodowy ogień - paradoks), hiperbola (wyolbrzymienie), inwersja, puenta, peryfraza (omówienie), antyteza, wulgaryzmy, makaronizmy, gradacja (stopniowanie); poezja gabinetowa (Morsztyn, Naborowski), lit. szlachecka-sarmacka (nurt gloryfikujący - Pasek, Potocki, Sobieski; nurt krytyczny - Potocki); Poezja gabinetowa: Jan Andrzej Morsztyn (1620-93) marinizm, gongoryzm, kultyzm, eufuizm, sonety "Do trupa", "Do panny", "Cuda miłości" (pisał o miłości, o niezłomnych, niestałych białogłowach, tęsknocie, nienawiści, często żartobliwe), "Kanikuła albo Psia Gwiazda", "Lutnia", motto: "Czym dla oczu piękno, dla uszu harmonia, tym koncept dla umysłu"; Daniel Naborowski (1573-1640) "Marność", "Krótkość żywota", "Cnota grunt wszytkiemu", w poezji koncentruje się na czasie, przemijaniu, marności człowieka wobec ogromu wszechświata, "Dźwięk, cień, dym, wiatr, blask, głos, punkt - żywot ludzki słynie"; ks. Józef Baka - grafoman; SARMATYZM gloryfikujący: Jan Chryzostom Pasek "Pamiętniki" - portret szlachcica ziemianina, który puszcza majątek w dzierżawę i rusza na wojnę, fantazja, zaczepność, skłonność do burd, pojedynków, ksenofobia (wrogi stosunek do innych ludzi), megalomania (przesadne przekonanie o swojej wartości), wielotygodniowe wizyty sąsiedzkie; Jan Sobieski listy do Marysieńki; Wacław Potocki (1621-96), arianin (często najeżdżany), poemat epicki "Wojna chocimska" (bitwa pod Chocimiem - 1621 - hetman Chodkiewicz) "Porwi się biały orle, radź o sobie Lachu", "Osiądźmy Turkom karki i nastąpmy na nie", turpistyczny opis bitwy, nurt krytyczny: "Natura wszytkim jednaka" (ludzie są równi wobec Boga i natury), "Pospolite ruszenie" (wykpił tę przestarzałą formację, woli wojska zaciężne od pijanej szlachty), "Nierządem Polska stoi" (upadek władzy ustawodawczej i wykonawczej), "Na kaduki ariańskie" (tolerancja, występuje przeciw szlachcie katolickiej, która grabiła majątki ariańskie); TEATR komedia uczona (wzory antyczne) i "komedia del'arte" (ITA: improwizowana, na scenie aktorzy błaznowali, robili akrobacje); aktorzy: w maskach, stali bohaterowie: Arlekin (błazen), Kolombina (sprytna pokojówka, kokietka); SZTUKA Malarze: Caravaggio (religijne), Rubens (akty, sielanki), Rembrant (sceny biblijne, portrety; Architektura: budowle na planie centralnym - elipsa, prostokąt; owalne okna, bez witraży (jasne szkło); Bazylika Św. Piotra; nurt protestancki - bardzo skromny; rokoko: ornamenty - stylizacja małżowin, muszli, niesymetryczne, egzotyka, gipsowe figury; Muzyka: Händel ("Mesjasz"), Bach; opera: Monteverdi: "Orfeusz";

NAZWA: Nazwa epoki wywodzi się z architektury oraz sztuk plastycznych. Samo pojęcie "barok" pochodzi prawdopodobnie z języka portugalskiego (barocco) lub hiszpańskiego, gdzie słowo baruecco oznaczało w języku jubilerskim perłę o nieregularnym kształcie. Tło historyczne epoki to przede wszystkim wojny (z wojną trzydziestoletnią 1618-1648 na czele), powolne wyniszczanie miast oraz szalejąca kontrreformacja, charakteryzująca się coraz większą nietolerancją religijną. Barok w swoich gustach i kanonach estetycznych przeciwstawiał się renesansowi, stąd często jeszcze dzisiaj pokutuje w polskiej historii literatury XIX-wieczna ocena tego okresu jako „epoki upadku, kryzysu sztuki, zdziczenia obyczajów”. Na tak negatywny odbiór baroku złożyło się wiele faktów, między innymi niski stan wiedzy o literaturze barokowej - wiele XVII-wiecznych utworów pozostało aż do XX wieku w rękopisach.

Barok jako epoka historyczno-literacka obejmuje zasadniczo wiek XVII, choć korzeniami sięga końca XVI w., w niektórych zaś krajach trwa jeszcze w pierwszej połowie XVIII wieku.

ETAP	EUROPA	POLSKA
wczesny barok	koniec XVI w., pierwsze dziesięciolecia XVII w. tworzyli: Miguel Cervantes (autor Don Kichota), Lope de Vega (dramatopisarz), William Szekspir; powstały pomniki wczesnej architektury barokowej - kościół Il Gesu w Rzymie; malował Caravaggio, rozwijała się włoska komedia dell'arte i opera (Claudio Monteverdi), które zdobyły olbrzymią popularność; tworzyli mistycy hiszpańscy - Teresa z Avila, Jan od Krzyża, których dzieła miały wpływ na sztukę i literaturę dojrzałego baroku	1580-1620: Mikołaj Sęp Szarzyński napisał Sonety, pojawiły się utwory z kręgu tzw. poezji światowych rozkoszy autorstwa Hieronima Morsztyna i Szymona Zimorowica; działania kontrreformacyjne: rozwój szkół jezuickich, powstały indeksy ksiąg zakazanych
rozkwit baroku	XVII w. tworzyli znani artyści barokowi: malarze: Paul Rubens, Anton van Dyck, Diego Valazquez; architekci: Giovanni Lorenzo Bernini, Frencesco Borromini; dramaturdzy: Pedro Calderon, Pierre Corneille; Molier, Jean Racine; filozofowie: Blaise Pascal; w poezji zwraca uwagę twórczość: G. Marina, L. de Gongory; rozwijały się charakterystyczne dla baroku prądy artystyczne - marinizm, konceptyzm, gongoryzm; w 1635 r. została założona Akademia Francuska (ważny ośrodek kulturalny, miejsce kształtowania norm i gustów literackich)	1620-1680: tworzyli Jan Andrzej i Zbigniew Morsztyn, Daniel Naborowski - przedstawiciele nurtu dworskiego i Wacław Potocki - przedstawiciel nurtu sarmackiego; 1638 r. likwidacja ariańskiej Akademii Rakowskiej; 1658 r. ustawa o przymusowej zmianie wiary (w ciągu 3 lat arianie mieli przyjąć katolicyzm lub opuścić kraj)
schyłek baroku tzw. późny barok	koniec XVII - poł. XVIII w. stopniowo pojawiły się nowe tendencje	1680-1740: tzw. czasy saskie, kryzys kultury, pojawiły się nowe tendencje, zwłaszcza rokoko
Czas trwania	ok. 150 lat	ok. 160 lat

CECHY STYLU BAROKOWEGO

U podstaw estetyki barokowej legło przekonanie o subiektywizmie wobec piękna. Stwierdzono, że nie można zdefiniować piękna, gdyż zależy ono od gustów odbiorców. Dzięki takiemu stanowisku twórców można było wprowadzić na teren sztuki brzydotę jako pełnoprawny środek ekspresji. Wykorzystywali go tak wybitni twórcy barokowi jak Rembrandt, Caravaggio, Velazquez. Naturalizm, kontrast, iluzjonizm, alegoryczność to główne cechy barokowego malarstwa. Tematyka obrazów: sceny mistyczne i martyrologiczne (nagminnie, z przerażającą wręcz wiernością przedstawiano sceny męczeństwa), rozwinęło się także malarstwo portretowe i pejzażowe.

Barokowi rzeźbiarze przedstawiali głównie postacie mitologiczne i postacie świętych. Oddawali ruch, napięcie, przemianę, dynamizm postaci, jej indywidualizm, nie stronili od elementów brzydoty.

Cechy barokowej architektury to przede wszystkim wielkość, monumentalizm budowli, obfitość zdobień, zwłaszcza kolumn, często spiralnie skręconych. Architekturę świecką reprezentowały pałace, ozdobione attykami, wielkimi okuciami. Wnętrza dekorowano stiukami, rzeźbami, obrazami.

ZABYTKI SZTUKI BAROKOWEJ

	EUROPA	POLSKA
malarstwo	głownie twórczość Rubensa i Rembrandta, ale także Caravaggia, Murilla	liczne portrety trumienne, T. Dolabella Śmierć św. Władysława (kościół Kamedułów pod Krakowem)
rzeźba	Dawid, Apollo i Dafne G.L. Berniniego	rzeźby św. Anny w kościele św. Anny w Krakowie
architektura	F. Borromini: kościół S. Carllo alle Quattro Fontane w Rzymie, G.L. Bernini: plac - kolumnada przed bazyliką św. Piotra w Rzymie - Palazzo Rezzonico w Wenecji; kościół św. Mikołaja w Pradze, pałac w Wersalu, kościół Kartuzów w Grenadzie	Kolumna Zygmunta w Warszawie, kościół św. Piotra i Pawła, kościół św. Anny w Krakowie, kościół w Wiśniczu, kościół Karmelitanek Bosych we Lwowie, pałac królewski w Wilanowie, pałac Krasińskich w Warszawie

KONTRREFORMACJA

Na kształt całej epoki szczególnie mocny wpływ wywarła kontrreformacja, tryumfująca w Europie i ogarniająca swym zasięgiem również Polskę. Był to wielki ruch skierowany przeciw reformacji, właściwie kontrofensywa Kościoła katolickiego. W Europie kontrreformację zapoczątkował sobór trydencki (1545-1563), na którym opracowano program reform wewnętrznych Kościoła rzymskokatolickiego, określono również założenia walki z różnowiercami. Zakonem, który miał przewodzić kontratakowi Rzymu, byli istniejący od 1534 r. jezuici. W Polsce na czele kontrreformacji stanął król Zygmunt III Waza (1587-1632). Kontrreformacja to zanik tolerancji religijnej, walka z innowiercami, cenzura wszelkich wydawnictw, procesy o bluźnierstwo. W 1658 r. sejm podjął uchwałę dającą arianom trzy lata na "nawrócenie" się na katolicyzm. Po upływie tego czasu zmuszono braci polskich do opuszczenia Rzeczypospolitej, skonfiskowano dobytek arian, przejęto również ich zbory.

W 1717 r. zaatakowano pozostałe odłamy protestanckie, sejm zakazał innowiercom odprawiania publicznych nabożeństw i budowania zborów. Ich drukarnie przeszły pod nadzór duchowieństwa katolickiego. Cenzurowano wszystkie wydawnictwa, nic więc dziwnego, że wszelkie księgi uznane za "nieprzyzwoite" były niszczone, albo pozostawały w rękopisach przez wieki (na przykład dzieła Wacława Potockiego, arianina, czekały na druk 230 lat!). Rolę książek świeckich przejęły przeróżne kalendarze, zawierające porady lekarskie, przepowiednie astrologiczne czy próby literackie bardzo miernej jakości. Na początku XVII wieku został ogłoszony przez władze kościelne indeks ksiąg zakazanych. Szkolnictwo znalazło się w rękach jezuitów, którzy wnieś1i, co prawda, sporo dobrego (np. rozwinęli szkolnictwo bezpłatne), jednak stworzyli system, który bardzo szybko skostniał i stał się anachroniczny. Nauczano łaciny, religii, retoryki; odrzucano wszystko to, co niechrześcijańskie. Jezuici szybko zostali uznani za ludzi nietolerancyjnych, ingerujących we wszelkie przejawy życia tak religijnego, jak i prywatnego. To właśnie wtedy rozpowszechniło się przekonanie o Polsce jako przedmurzu chrześcijaństwa i obowiązkowym katolicyzmie wszystkich Polaków. Jeżeli renesans w swych założeniach odwoływał się do klasycznego antyku, barokowi o wiele bliżej było do mistycyzmu i dualizmu średniowiecza.

NURT DWORSKI I SARMACKI W BAROKOWEJ LITERATURZE POLSKIEJ

Moment przeniesienia przez Zygmunta III Wazę rezydencji królewskiej (czyli stolicy z Krakowa do Warszawy (1596) oznaczał w rzeczywistości likwidację silnego, centralnego ośrodka kulturalnego kraju; miejsca, skąd nauka i oświata mogły promieniować na całą Rzeczpospolitą. Rolę centrów kultury starały się przejąć dwory magnackie i dworki szlacheckie, co spowodowało rozwarstwienie się polskiej kultury na dwa nurty: dworski, którego przedstawiciele ulegali wpływom zagranicznym, czerpali z wzorców obcych i przejmowali nowinki literackie oraz ideowe; oraz sarmacki, dworkowy, którego twórcy skupiali się na poszanowaniu polskości i tradycji, unikali obcych wzorów i naleciałości. Z tego nurtu wywodzi się sarmatyzm, pogląd o szczególnym pochodzeniu szlachty polskiej. Zgodnie z XVI-wiecznymi historykami twierdzono, że polska szlachta wywodzi się od Sarmatów, starożytnego plemienia, zamieszkującego przed wiekami ziemie polskie (w rzeczywistości Sarmaci zasiedlali w połowie I tysiąclecia p.n.e. ziemie nad dolną Wołgą). Sarmatom przypisywano wiele wspaniałych cech charakteru, na przykład wrodzoną dumę, wa1eczność, odwagę, męstwo, wierność. Polska szlachta przypisywała sobie sarmackie pochodzenie - zaczęto poszukiwać własnych korzeni, wywodzić genezę całych rodów "od Sarmatów", stworzono właściwie wielki sarmacki mit szlachecki. Dzisiaj polski sarmatyzm utożsamiany jest z negatywnymi cechami XVII-, a przede wszystkim XVIII-wiecznej szlachty polskiej: megalomanią (przekonaniem o swej wyjątkowej wartości i wyższości nad innymi stanami), ksenofobią (1ękiem przed wszystkim, co obce), nacjonalizmem (poczuciem wyższości nacji polskiej nad innymi narodami), nietolerancją religijną, awanturnictwem, sobiepaństwem i skłonnością do pijatyk. Sarmatyzm to również pewna niechęć do nauki (za całkowicie wystarczające Sarmaci uważali wykształcenie wyniesione z kolegiów jezuickich).

Okres polskiego baroku zamykają tzw. czasy saskie, określane inaczej jako noc saska (nazwa pochodzi od panowania Augusta II Mocnego i Augusta III z saskiej dynastii Wettinów). Była to epoka kryzysu i zamierania dawnych wzorów ideowych oraz artystycznych. Z drugiej strony pojawiły się nowe tendencje w sztuce (rokoko), a także dążenie do odbudowy instytucjonalnej i duchowej kraju, czego wyrazem stała się wkrótce działalność Stanisława Konarskiego.

OŚWIECENIE (lata 40. XVIII - 1822); Empiryzm - (prekursor: Francis Bacon) nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata; odrzuca wszystko, czego nie da się potwierdzić doświadczalnie; Racjonalizm - (Kartezjusz: "Rozprawa o metodzie" - 'cogito ergo sum') głosi rozumowy pogląd na świat, odrzuca wszelkie uprzedzenia i przesądy; przedstawiciele: Wolter, Diderot; materializm - kierunek wywodzący się z założenia, iż świat istnieje obiektywnie, niezależnie od świadomości, która jest wtórna; Deizm - owoc racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom wiary; uznawał istnienie Boga jako stwórcy świata, uznawał też wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucał objawienie i wyznaniowe formy wiary (deiści: Diderot, Wolter); Ateizm - (lub materializm) pogląd odrzucający istnienie Boga (Paula Holbacha); sensualizm - zaufanie wobec zmysłów ludzkich jako najlepszej metody poznawania i badania świata; libertynizm - początkowo znaczył dążenie do wolności. W trakcie epoki nabrał negatywnego zabarwienia postawy ludzi bez moralności, rozpustnych, ucztujących i wyszydzających świętości; wolterianizm - (Wolter) istotą tej koncepcji jest wolnomyślicielstwo, tolerancja, prawo do posiadania i głoszenia swoich poglądów przy szacunku dla postaw innych ludzi; Postawę ludzi oświeceniowych znamionowały: utylitaryzm (najważniejszy cel postępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa), humanitaryzm, optymizm (skłonność do dostrzegania przede wszystkim dodatnich stron życia), krytycyzm; pod koniec XVIII: irracjonalizm; FILOZOFIA: John Locke źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe, człowiek rodzi się rodzi się jako "czysta karta" (tabula rasa), nie mając doświadczeń, wrodzonych idei czy zasad, które kształtują się dopiero w ciągu życia; kontynuator Dawid Hume: 'rozum ludzki ma nieograniczone możliwości'; Immanuel Kant - twórca nowej etyki, której podstawowym prawem stał się imperatyw kategorialny "Niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie", człowiek powinien wypracować w sobie system moralny, który nie krzywdzi innych; pod koniec XVIII Jan Jakub Rousseau - traktat "Umowa społeczna", wpłynął na powstanie sentymentalizmu ("nowa Heloiza"); Wolter - racjonalista, deista, libertynista, za tolerancją religijną, autor powiastek filozoficznych ("Kandyd czyli optymizm" - konfrontacja optymizmu z rzeczywistością ukazuje jego niedorzeczność); Encyklopedyści (dzieło: "Encyklopedia" Diderota, Woltera, Rousseau, Monteskiusza, d'Alamberta); TWÓRCY FRA - Diderot ("Kubuś Fatalista i jego Pan"; problemy człowieka i jego wolnej woli, rola przeznaczenia;), La'Fontaine (bajki), Rousseau ("Nowa Heloiza": 'Miłość pozbawiona uczuciowości traci swój największy powab', "Traktat Społeczny"), ENG - Defoe ("Robinson Cruzoe"), Stern ("Podróż sentymentalna"), Swift ("Podróż do wielu odległych narodów świata"); ITA - Pamiętniki Casanovy; WZORCE człowiek ogładzony (barok, ośw., romantyzm) - elita intelektualna, obyty, światowiec, wykwintne maniery, wszechstronnie wykształcony, choć nieco powierzchowny, towarzyski, błyskotliwy, pełen uwielbienia dla kobiet; czł. oświecony (wykreowany przez "wiek filozofów") - empirysta, racjonalista, encyklopedysta, wolnomyśliciel, wróg ciemnoty, zabobonów, fanatyzmu, zakłamania, tolerancyjny, czasem deista lub ateista, optymista wierzący w "królestwo rozumu"; czł. rewolucyjny (Wlk Rewol. FRA) - hasła: wolność, równość i braterstwo, wróg absolutyzmu królewskiego, zwolennik republiki, radykał, działacz społeczny, dąży do reform, porywający mówca (np. Danton); czł. sentymentalny - (pod koniec XVIII), kieruje się sercem, uczuciami, wrażliwością (człowiek łzawy), lubi prostotę, sielskość, szczery, dobrotliwy, religijny, szukający wytchnienia na łonie natury, współczuje ludowi; wolnomularstwo (rozpowsz. pod koniec XVIII) - masoneria, tajna organizacja powstała w Londynie, propaguje deizm, równość, kult wiedzy i filantropię; OŚWIECENIE w POL - charakter reformatorski, skonsolidowany wysiłek wielu światłych umysłów, plany reform wielu dziedzin życia, aby zapobiec upadkowi RP; pod koniec dynastii Sasów: upadek władzy ustawodawczej i wykonawczej (za Augusta III brak sejmów), brak armii, brak $, załamanie handlu, upadek szkolnictwa, kultury, moralności, rokosze, zajazdy, weto; postulowano: wzmocnienie władzy króla (dziedziczność), zniesienie liberum veto, wolna elekcja, zamiana pańszczyzny na oczynszowanie, rozbudowa wsi i miast, rozwój handlu, głęboka reforma szkolnictwa i prawodawstwa, skarbu, stała 100-tys. armia, walka o czystość języka i odnowę moralną; Stanisław KONARSKI 1740 - zakłada Collegium Nobilium - szkoła dla dzieci bogatej szlachty z językiem wykładowym POL, odejście od scholastyki, szeroki zakres nauk przyrodniczo-matematycznych, nauka praktycznego zawodu; 1766 - z inicjatywy Poniatowskiego powstaje Szkoła Rycerska (Korpus Kadetów), ma kształcić kadrę oficerów dla zreformowanej armii, pierwszym komendantem został ks. A. Czartoryski, hymn - "Święta miłości" Krasickiego, wychowankowie: Kościuszko, Bem, Puławski, Niemcewicz; 1773 - sejm powołał do życia Komisję Edukacji Narodowej, pieniądze uzyskano z sekularyzacji zakonu Jezuitów; zreformowano Akademię Krakowską i Wileńską; siecią szkół gminnych objęto całą RP, do nauki dopuszczono dzieci chłopskie, mieszczańskie i dziewczęta; Próby wpływu na zmianę prawa: Leszczyński ("Głos wolny wolność ubezpieczający" - zamiana pańszczyzny na oczynszowanie), Konarski ("Volumina Legum" - propozycja uporządkowania prawodawstwa); "O skutecznym rad sposobie" - reforma oświaty; 1753 - "Ustawy szkolne"; medal Sapere auso; Publicystyka: "Monitor" (1765-86, wzorowany na "Spektatorze" - ENG; pocz. redagowany przez Krasickiego, artykuły Bohomolca, Konarskiego, Czartoryskiego i Naruszewicza; krytykował zacofanie Sarmatów, postulował typ oświeconego szlachcica, bronił mieszczan i chłopów, poruszał problemy gospod. i polityczne, walczył o tolerancję relig., ostrożnie wprowadzał koncepcje Locka, Woltera, Rousseau, zajmował się też kulturą), "Zabawy przyjemne i pożyteczne" (Krasicki, Bohomolec, Naruszewicz, Kołłątaj); TEATR na pocz. XVIII sceny prywatne (w Puławach ks. Izabeli Czartoryskiej i Scena Baletowa Branickich w B-stoku); 1765 - pierwszy publiczny z inicjatywy króla (gmach d. Operalni Saskiej, 1. sztuka - "Natręci" Bielawskiego); Autorzy komedii: Bohomolec (tłumaczenia z FRA), Zabłocki ("Fircyk...", "Sarmatyzm"), Niemcewicz ("Powrót..."); nazwiska z kluczem; krytykowano ciemnotę, konserwatyzm szlachty, zgubne skutki złotej wolności, ośmieszano modę na cudzoziemszczyznę, pańszczyznę; Wojciech Bogusławski (1757-1829), aktor, reżyser, autor sztuk, w 1783 zreformował teatr (na Narodowy), został jego dyrektorem, otworzył Studium Aktorskie; Ignacy KRASICKI (literatura, czasopiśmiennictwo, teatr; bp warmiński): satyry (utwór krytykujący negatywne przejawy życia społecznego, politycznego przybierając formę metafory literackiej, kpina, komizm, sarkazm, ironia): "Do króla", "Pijaństwo", "Świat zepsuty", "Żona modna"; Bajki (utwór dydaktyczny epicki lub liryczny, alegoryczny, maski, morał): "Szczur i kot", "Jagnię i wilcy" ("Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie"), "Ptaszki w klatce", "Malarze", "Filozof", "Wół minister", "Lis i kruk" ("Bywa często zwiedzionym, kto lubi być chwalonym"), "Wstęp do bajek", "Lew pokorny", "Monachomachia" (ośmieszenie zachowania mnichów, krytyka instytucji klasztoru i zakonników; "Nie wszystko złoto, co się świeci"; "Prawdziwa cnota krytyk się nie boi"; "I śmiech niekiedy może być nauką jeśli się z przywar, nie z osób natrząsa"), "Mikołaja Doświadczyńskiego Przypadki" (Wyspa Nipu - utopia); Adam NARUSZEWICZ oda "Balon" (lot balonem nad W-wą Blancharda w 1789; "Rozum człowieczy wszędy przechodzi, niezłomny pracą i czasem"); satyra "Chudy literat" ("Któż się nad tym zdziwi, że wiek jeszcze głupi? Rzadko kto czyta księgi, rzadko kto je kupi"); SEJM 4-LETNI: stronnictwa: obóz królewski (Czartoryscy, S.A. Poniatowski; reformatorzy; fuzja ze str. patriotycznym); hetmańskie (staroszlacheckie, konserwatywne; hetman Branecki, Seweryn Rzewuski, Szczęsny-Potocki, Sapieha); Kuźnica Kołłątajowska - klub polityczny (Kołłątaj, Staszic, Jezierski -na rzecz reform); Julian Ursyn NIEMCEWICZ: dramat wystawiony w przerwie obrad "Powrót posła" (1791); dewiza Podkomorzego: "Dom zawsze powinien ustępować krajowi"; Starosta: "Człek Jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni"; Walery - poseł; Podkomorzyna; Starościna - żona modna; Franciszek ZABŁOCKI: komedia "Fircyk w zalotach", Fircyk - modny kawaler, Podstolina - wdowa, siostra Arysta; Aryst - Sarmata, ale nie zacofany; Klarysa - jego żona; Franciszek KARPIŃSKI (sentymentalizm): cykl sielanek miłosnych ("Do Justyny", "Tęskność na wiosnę", "Laura i Filon"), pieśni religijne ("Pieśń poranna", "Pieśń wieczorna" - "Wszystkie nasze dzienne sprawy"); Dionizy KNIAŹNIN (sentymentalizm): oda "Do wąsów"; Publicystyka Staszic: "Uwagi nad życiem J. Zamoyskiego" (ukrócenie anarchii szlacheckiej - liberum veto; wzmocnienie władzy i siły militarnej; zmiana modelu edukacji społeczeństwa); "Przestrogi dla Polski": wini możnowładców za upadek RP, chce zniesienia pańszczyzny; Kołłątaj: "O przyszłym sejmie...", "Prawo polityczne narodu polskiego" (zniesienie weta, prawa dla mieszczan, wolność dla chłopów); Jezierski: satyra "Katechizm o tajemnicach rządu polskiego" (uwł. chłopów, likw. veto, rozwój oświaty) ### "Prawda nie sprawia w świecie tyle dobrego, ile złego sprawiają jej pozory" /La Rochefoucauld/

NAZWA: Oświecenie przypada w krajach europejskich na wiek XVIII, choć korzeniami tkwi w stuleciu poprzednim. Nazwa jest związana z przeświadczeniem o szczególnej misji, jaką epoka ta miała odegrać w dziejach kultury europejskiej. Oświecenie to inaczej "wiek rozumu", "wiek filozofów", bo właśnie rozum ludzki miał być naturalnym światłem wskazującym drogę poznania świata i człowieka po okresie ciemności, za jaki uznano barok. To właśnie w epoce oświecenia gwałtownie rozwinęła się filozofia, nauka, dokonywały się wielkie przemiany społeczne, polityczne i ustrojowe. Za kolebkę oświecenia uważa się trzy kraje zachodnioeuropejskie: Anglię (koniec XVII w.), Holandię i Francję (XVIII w.).

ETAP	EUROPA	POLSKA - OD 1772 ZABORY
początek oświecenia	koniec XVII w. - Anglia: bezkrwawa rewolucja, w rządach zaczęło uczestniczyć mieszczaństwo, konstytucyjna Anglia stała się wzorem dla całej Europy; 1689 r. - ukazał się List o tolerancji J. Locke'a, odkrycia I. Newtona; 1715 r. - Francja: śmierć Ludwika XIV	lata dwudzieste XVIII w.: kryzys ideologii sarmackiej, krytyka mentalności, stylu życia, samowoli szlachty; pojawiły się echa nowego prądu; lata 1730-1764 (według jednego z badaczy oświecenia, M. Klimowicza) to w Polsce tzw. wczesne oświecenie, druga data - wstąpienie na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego; ok. 1752 r. - reforma szkolna zakonu jezuitów, 1740 r. - utworzenie Collegium Nobilium, 1747 r. - zbiory Biblioteki Załuskich zostały oddane do użytku publicznego
rozkwit oświecenia	połowa XVIII w. - Francja: tu nowe prądy przyjęły formę najbardziej radykalną - działali Wolter (wolterianizm), J. J. Rousseau (russoizm), D. Diderot i cały "obóz filozofów", którzy występowali przede wszystkim przeciwko absolutyzmowi; 1. 1751-1772 powstało 28 tomów Encyklopedii; obok nich działali znani filozofowie: D. Hume, Condorcet, swoje bulwersujące ogół powieści wydał markiz D. A. F. de Sade (idee libertynizmu wolnomyślicielstwa, sceptycyzmu wobec spraw religijnych); główne hasła tego okresu: wolność, własność, braterstwo, humanizm, dobroczynność, indywidualizm, ład, pacyfizm, niechęć do irracjonalizmu	1765-1787: "czasy stanisławowskie", wokół króla powstał silny ośrodek kulturalny i reformatorski; po 1 rozbiorze (1772 r.), który wywołał zmianę stanowiska szlachty, rozpoczęto reformę państwa; pisali: A. Naruszewicz, I. Krasicki, S . Trembecki, F. D. Kniaźnin, J. U. Niemcewicz; 1765 - powstał pierwszy teatr publiczny, czasopismo "Monitor" i pierwsza świecka szkoła - Szkoła Rycerska (Korpus Kadetów); 1. 1770-1788 "obiady czwartkowe"; l. 1770-1777 - wychodziły "Zabawy przyjemne i pożyteczne" - pierwsze czasopismo literackie; 1773 - powstała Komisja Edukacji Narodowej; 1783 - powstał ośrodek puławski skupiony wokół Czartoryskich
schyłek oświecenia	ostatnie ćwierćwiecze XVIII w. - kryzys idei, krytyka rozumu, doświadczenia jako niedoskonałych narzędzi poznania świata i człowieka; zaznaczyły się nowe dążenia (okres "burzy i naporu" w Niemczech), powstały filozoficzne dzieła I. Kanta zawierające już pierwiastki nowego, romantycznego spojrzenia na świat	1787-1795: stworzono nową koncepcję narodu szlachecko-mieszczańskiego: l. 1788-1792 - obradował Sejm Wielki (Czteroletni), na którym uchwalono Konstytucję 3 maja (1791 r); nastąpił rozwój publicystyki - H. Kołłątaj, S. Staszic, F. S. Jezierski; 1790 r. - powstał Powrót posła J. U. Niemcewicza; rozwinęły się teatr i opera - działał W. Bogusławski; działa Kuźnica Kołłątajowska - ważny ośrodek literacki; 1793 - II rozbiór Polski; 1795 r. - koniec polskiego oświecenia, III rozbiór Polski, całkowite załamanie idei oświeceniowych; odtąd coraz częściej pojawiało się pytanie: jak odzyskać niepodległość - właściwe już romantyzmowi
Czas trwania	ok. 80 lat	ok. 60. lat

IDEOLOGIA

Racjonalizm: najważniejszym prądem umysłowym oświecenia był niewątpliwie racjonalizm (łac. rationalis - rozumowy). Początek racjonalizmowi dał francuski filozof i uczony Kartezjusz (1596-1650). Według Kartezjusza jedynym źródłem rzetelnej wiedzy i kryterium prawdy jest ludzki rozum. Myśl tę rozwinął holenderski filozof Baruch Spinoza (1632-1677) utrzymujący, że prawdą jest tylko to, co można rozumowo określić i uzasadnić. Wynikiem rozwoju racjonalizmu była krytyka wierzeń religijnych, przejawiająca się w ateizmie (pogląd, zgodnie z którym odrzucano istnienie Boga) lub deizmie (traktowanie Boga jako czystej idei, stwórcy nie ingerującego w dzieje świata, odległego i niepoznawalnego).

Empiryzm: Obok racjonalizmu rozwinął się empiryzm. Za jego twórcę uważa się Francisa Bacona (1561-1626), angielskiego filozofa, prawnika i polityka. Według empirystów proces poznawania świata i prawdy powinien być oparty na doświadczeniu i eksperymencie. Prawdziwe jest więc tylko to, co można potwierdzić praktycznie, na drodze doświadczenia. Empiryzm stał się punktem wyjścia dla innego angielskiego uczonego, Johna Locke'a (1632-1704), który wprowadził słynne pojęcie tabula rasa (biała karta). Zgodnie z tym poglądem, umysł każdego człowieka jest początkowo podobny do nie zapisanej karty. Dopiero wszystko to, co składa się, na życie ludzkie (a więc wychowanie, wiedza, doświadczenie), zostaje utrwalone w umyśle i składa się na indywidualność każdego człowieka. Wynika stąd, że rozum ludzki można dowolnie kształtować, formować. Empiryści twierdzili, że wszelka wiedza ma więc źródło w doświadczeniu zewnętrznym (zmysły) i wewnętrznym (refleksja). Wielkie zasługi w umocnieniu racjonalizmu miał angielski matematyk, fizyk i filozof, Izaak Newton (1642-1727). Odkrył i określił trzy zasady dynamiki i prawo ciążenia, a także potwierdził odkrycia Mikołaja Kopernika.

Utylitaryzm: W oświeceniu upowszechniła się również postawa ideowa i społeczna, określana mianem utylitaryzmu. Utylitaryzm to dążenie do bycia użytecznym i pożytecznym dla innych, do osiągnięcia szczęścia powszechnego, rozumianego jako największe szczęście największej liczby ludzi. Zgodnie z utylitaryzmem, społeczeństwo nie powinno dążyć do szczęścia kosztem jednostki, podobnie zresztą jak jednostka nie może być szczęśliwa kosztem całej społeczności.

Punktem wyjścia prądów oświeceniowych był niewątpliwie humanitaryzm, akcentowanie godności i wartości każdego człowieka i zwrócenie uwagi na hasło braterstwa, wolności i równości wszystkich ludzi. Wraz ze zmierzchem oświecenia pojawia się na zachodzie Europy prąd przeciwstawiający się racjonalizmowi, czyli irracjonalizm. Irracjonalizm wynikał z przekonania, że w życiu człowieka nie może liczyć się wyłącznie to, co rozumowe, że wiele miejsca powinny zajmować również: uczucie, intuicja, wiara i instynkt.

WZORZEC OSOBOWY

Tak, jak w każdej epoce, również w oświeceniu wykształcił się charakterystyczny wzorzec osobowy. Przede wszystkim był to człowiek "oświecony" - gruntownie wykształcony, oczytany, zorientowany w najnowszych prądach kulturowo-filozoficznych. Nie lekceważył historii, przeszłości, ale i nie przeceniał ich wartości. Niechętnie odnosił się do autorytetów, obowiązujących obyczajów, konwencji, cechował go antytradycjonalizm zachowań, swoboda myślenia, skłonność do finezyjnego, lekkiego, kunsztownego dowcipu, umiejętność prowadzenia interesującej, eleganckiej, pełnej galanterii konwersacji. Człowiek "oświecony" to Europejczyk w pełnym znaczeniu tego słowa, doskonale zna ogólnoeuropejski język konwersacji i korespondencji - francuski, oraz oświeceniowe konwencje miłości, "maniery" mówienia, gestykulacji i mody. Jest ciekawy świata, otwarty, tolerancyjny, towarzyski, gotowy na przyjęcie tego, co nowe, nieznane.

Wolterianin - zwolennik filozofii Woltera. Wierzy w Boga jako podstawę prawa moralnego, a nie istotę miłości, okazuje mu cześć poprzez filozoficzne poddanie się temu, co nieuniknione. W stosunkach z ludźmi kieruje się uczynnością i sprawiedliwością - w ten sposób rozumie bycie moralnym. Wierzy w postęp, czyli wzrost dobrobytu i wolność, jest tolerancyjny, liberalny, otwarty, cechują go realizm i indywidualizm. W postępowaniu stara się być możliwie najbardziej skuteczny, obiera konkretny cel i konsekwentnie dąży do jego osiągnięcia.

SZTUKA OŚWIECENIA

Klasycyzm - w architekturze prąd ten przejawił się ponownym zainteresowaniem sztuką grecką i poszukiwaniu w niej ideału piękna. Zaczęto budować ściśle według wzorów antycznych, zerwano z nadmiernym zdobnictwem, barokowym chaosem i nieregularnością formy, na rzecz regularnych, uporządkowanych, monumentalnych, poważnych form.

W literaturze klasycyzm przejawił się dbałością twórców o czystość formy, jasność i elegancję języka oraz zaangażowaniem artystów w sprawy społeczne, polityczne, obyczajowe.

Sentymentalizm - kierunek w sztuce, którego głównymi środkami wyrazu stały się: uczuciowość, nastrojowość. Od poł. XVIII w. nurt ten towarzyszył klasycyzmowi. Zwolennicy sentymentalizmu entuzjazmowali się urokami pejzażu wiejskiego, prostotą życia na łonie przyrody. Urządzano ogrody sentymentalne - pełne nastrojowych zakątków, miejsc wymarzonych do lektury sentymentalnych romansów, ruin, sadzawek, altan ukrytych w malowniczej zieleni. Ale sentymentalizm to także specyficzny sposób bycia, przesadne, nienaturalne, teatralne okazywanie uczuć, czułostkowość, łzawość, tkliwość, przywiązywanie nadmiernej wagi do miejsc i pamiątek związanych z osobistymi przeżyciami. W modę weszła także ludowość: zabawy towarzyskie wzorowano na zabawach ludowych, często dla potrzeb towarzystwa "przysposabiano" pieśni ludowe. Zwolennicy sentymentalizmu uznali miłość za uczucie najsilniejsze i najważniejsze w życiu. Stąd właśnie ono jest tematem wielkich powieści sentymentalnych: J. J. Rousseau Julia, czyli nowa Heloiza, J. W. Goethe Cierpienia młodego Wertera.

W Polsce sentymentalizm pojawił się w ostatnim dwudziestoleciu XVIII w., a jego ośrodkiem stały się Puławy i dwór Czartoryskich.

Rokoko - nazwa pochodzi od francuskiego rocaille oznaczającego m.in. rodzaj dekoracji, w której na pierwszym planie znajdowały się fantazyjnie skręcone muszle, małżowiny, grzywy fal, rośliny morskie, płomienie. W architekturze styl rokoka cechuje lekkość, finezja, dbałość o drobiazg, szczegół. Zagościł on na dobre w sztuce użytkowej - wystrój wnętrz buduarów, gabinetów, meble, bibeloty, porcelana, wyroby złotnicze. Charakterystyczne cechy literackiego rokoka to: lekkość, wdzięk, operowanie maską, aluzją, groteską, hedonizm, literatura tego rodzaju miała służyć głównie rozrywce.

ZNANE ZABYTKI

STYL	ARCHITEKTURA	MALARSTWO	LITERATURA
klasycyzm	budowle D. Merliniego, A. Corazziego, Łuk Triumfalny w Paryżu	obrazy M. Bacciarellego	większość utworów poetyckich epoki
sentymentalizm	rezydencja Czartoryskich w Puławach	obrazy A. Watteau	twórczość Karpińskiego i Kniaźnina
rokoko	działalność lombardzkiej rodziny Fontanów; rezydencja Potockich w Radzyniu, Pałac Bielińskich w Starym Otwocku; przebudowa pałacu Ossolińskich, kościół Paulinów na Skałce w Krakowie	obrazy A. Watteau	twórczość J.A. Morsztyna, S. Trembeckiego

OŚWIECENIE WE FRANCJI

Encyklopedia i Encyklopedyści

Druga połowa XVII i początek XVIII wieku to okres zdecydowanego przewodnictwa Francji, zarówno w dziedzinie kultury i sztuki, jak i przemian społeczno-ideowych. We Francji tworzyli najwięksi racjonaliści, jak Wolter (Voltaire 1694-1778), czyli Franciszek Maria Arouet - mieszczanin paryski, prawnik, poeta, dramaturg, publicysta, powieściopisarz, historyk i filozof. Propagował rozum, tolerancję religijną, postęp i niezależność, zażarcie zwalczał natomiast instytucje feudalne (dwór i Kościół), krytykował również skostniałe obyczaje i przesądy. Z czasem wokół Woltera, a przede wszystkim Denisa Diderota (1713-1784), zebrała się grupa czołowych myślicieli, filozofów i naukowców francuskich. Postanowili oni opracować ogromne dzieło, mające wstrząsnąć posadami świata: Encyklopedię, czyli słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł. Encyklopedia była wydawana w latach 1751-1772 (w sumie 28 tomów, nie licząc późniejszych uzupełnień) i okazała się wielkim tryumfem ludzkiego rozumu, symbolem epoki oświecenia, ciosem w zacofanie, zabobon i feudalizm. Jej twórców określa się mianem encyklopedystów. Z encyklopedystami współpracowali: D'Alambert, Monteskiusz, Buffon, Turgot. Związany był z nimi przez pewien czas Jean Jacques Rousseau (1712-1778), lecz wkrótce ich drogi rozeszły się. Rousseau zaczął głosić idee zerwania z wyniszczającą człowieka cywilizacją i postulował powrót do natury. Bowiem tylko to, co pierwotne, było czyste, wolne od degradującego postępu. Zapoczątkował tym samym sentymentalizm, literacki i umysłowy prąd drugiej połowy XVIII stulecia, charakteryzujący się przesadną czułostkowością, wrażliwością, dominacją uczucia nad rozumem.

OŚWIECENIE W POLSCE

Pierwsze instytucje polskiego oświecenia

Jednym z pierwszych reformatorów był ksiądz Stanisław Konarski, wykształcony w Rzymie i Paryżu pijar. W 1740 r. z jego inicjatywy otwarte zostało Collegium Nobilium - szkoła dla młodzieży szlacheckiej, o zreformowanym systemie kształcenia. Reforma szkolnictwa polegała przede wszystkim na przywiązywaniu większej wagi do rozumowego przyswajania przez uczniów wiedzy na drodze analitycznej, przy jednoczesnym ograniczeniu pamięciowego przyswajania wiadomości. W miejsce przestarzałej scholastyki pojawiła się filozofia, a także nauki przyrodnicze i matematyka. Młodych ludzi uczono historii oraz zaznajamiano ich z prawem, a wszystko to celem wykształcenia świadomych OBYWATELI państwa. Równocześnie z troską o rozwój intelektualny młodych ludzi w Collegium Nobilium zwracano uwagę na rozwój fizyczny. Niezwykle ważnym elementem kształcenia było pojawienie się języka polskiego, choć jeszcze nie jako osobnego przedmiotu. Nadal językiem podstawowym była łacina, po polsku czytywano jednak dzieła Kochanowskiego, Górnickiego, Skargi. Młodzież miała możliwość uczenia się języków obcych - niemieckiego i francuskiego.

W 1747 r. oddano do użytku publicznego potężne zbiory Biblioteki Załuskich. Dokonał tego Józef Andrzej Załuski, a biblioteka, zwana Biblioteką Rzeczypospolitej, stała się centrum myśli naukowej kraju.

Instytucje polskiego oświecenia w czasach stanisławowskich

Najważniejsze polskie instytucje życia kulturalnego i politycznego XVIII wieku powstały po 1764 r. Naczelnym zadaniem obozu skupionego wokół króla stała się walka z sarmacką ciemnotą oraz propagowanie reform, koniecznych w zaistniałej sytuacji historyczno-politycznej. 1765 rok szczególnie obfitował w ważne wydarzenia kulturalne i polityczne. Po pierwsze, w tym właśnie czasie, z inicjatywy Stanisława Augusta, w Warszawie rozpoczął swą działalność pierwszy w Polsce stały teatr publiczny. Tutaj wystawiano sztuki Franciszka Bohomolca, Franciszka Zabłockiego oraz Wojciecha Bogusławskiego, w których atakowano zabobony szlachty, uleganie obcym wpływom, wyśmiewano głupotę i zacofanie Sarmatów. Teatr ten działał do marca 1767 r., później król został zmuszony do zawieszenia jego przedstawień.(W teatrze, czyli Operalni Saskiej, rozpoczęły występy trzy zespoły: francuski, włoski i polski. Ten ostatni zainaugurował sezon artystyczny 19 listopada komedią Józefa Bielawskiego Natręci. Choć sztuka nie odniosła sukcesu, zajmuje osobne miejsce w dziejach polskiej dramaturgii.)

W tym samym roku (1765), również z inicjatywy króla, powstało czasopismo „Monitor”, wzorowane na angielskim tygodniku "The Spectator" („Obserwator”). W "Monitorze" główną rolę odgrywał początkowo ksiądz biskup Ignacy Krasicki, a wspierali go między innymi: Franciszek Bohomolec, Stanisław Konarski i Adam Naruszewicz. Czasopismo pełniło podobną rolę jak teatr, tyle że na jego łamach walczono z ciemnotą i zacofaniem za pomocą słowa pisanego. W "Monitorze" propagowano nowe wzorce i nowe prądy w polityce, ekonomii oraz w literaturze, nawoływano do reformy kraju. Na łamach "Monitora" pojawiły się nowe formy literackie i publicystyczne, takie jak: esej, artykuł, felieton, reportaż, a nawet listy do redakcji i odpowiedzi na nie. "Monitor" ukazywał się w sumie przez dwadzieścia siedem lat, lecz najważniejsze i najbardziej radykalne artykuły pojawiały się na jego łamach w latach 1765-1767.

Rok 1765 to również data trzeciego ważnego wydarzenia: założenia przez króla pierwszej świeckiej szkoły państwowej. Była to Szkoła Rycerska, czyli Korpus Kadetów. Na jej czele stanął jako komendant książę Adam Kazimierz Czartoryski, bliski współpracownik króla. Celem Szkoły Rycerskiej było przygotowanie młodych ludzi do służby wojskowej, ale zwracano także uwagę na wykształcenie ogólne kadetów oraz wpojenie im wzorowej postawy patriotycznej i moralnej. Czartoryski opracował na użytek kadetów specjalny zbiór zasad, którymi młodzież mogła kierować się w swym postępowaniu. Był to Katechizm kadetów. Hymnem szkoły stał się wiersz Ignacego Krasickiego Święta miłości kochanej ojczyzny.

Lata 70. to okres tak zwanych obiadów czwartkowych. Były to spotkania króla (na Zamku lub w Łazienkach), na które przychodzili najwybitniejsi działacze polityczni oświecenia, a także najwybitniejsi poeci i publicyści. Dyskutowano, czytano nowe utwory, omawiano plany reform. Obiady czwartkowe odbywały się w latach 1770-1788, a uczestniczyli w nich między innymi Stanisław Konarski, Franciszek Bohomolec, Adam Naruszewicz, Ignacy Krasicki. Nieoficjalnym organem literackim obiadów czwartkowych stały się "Zabawy przyjemne i pożyteczne" (1770-1777), pismo pod redakcją Adama Naruszewicza. Było to pierwsze w Rzeczypospolitej czasopismo literackie, w którym drukowali swe utwory najwybitniejsi poeci polskiego oświecenia, zamieszczano tu także tłumaczenia twórców zagranicznych. Gdy papież przeprowadził kasację zakonu jezuitów, który w Polsce prowadził większość szkół, pojawiła się szansa na uzdrowienie sytuacji w polskiej oświacie. Państwo przejęło wtedy majątki i kolegia pojezuickie, a sejm w 1773 r. na wniosek króla powołał Komisję Edukacji Narodowej, czyli pierwsze w Europie ministerstwo oświaty. Naczelne hasło KEN brzmiało: „Stworzyć naród przez wychowanie publiczne”, a wprowadzano je w życie poprzez zdecydowaną reformę całej oświaty Rzeczypospolitej. Zreformowano obie Akademie (Wileńską i Krakowską), podporządkowano im szkoły średnie, a tym z kolei elementarne. Kolejnym ważnym krokiem na drodze reformy systemu nauczania było powołanie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, którego celem stało się opracowanie i wydanie nowych podręczników szkolnych. Uwieńczeniem wszelkich działań stronnictwa reformatorskiego stała się Konstytucja 3 maja uchwalona przez Sejm Wielki w 1791 r. Wykształcenie u znacznej grupy Polaków przez ideologię oświecenia poczucia własnej tożsamości narodowej, kulturowej oraz świadomości politycznej umożliwiło społeczeństwu przetrwanie nadchodzących 123 lat niewoli pod zaborami.

PUBLICYSTYKA OŚWIECENIA

Ostatnie ćwierćwiecze XVIII wieku stanowi w dziejach Rzeczypospolitej okres niezwykle trudny. Cała historia Polski przepełniona jest tragicznymi wydarzeniami, jednak po roku 1772 odnotowano ich szczególnie dużo: pogłębiający się kryzys wewnętrzny (spory stronnictw reformatorskich, patriotycznych ze środowiskami konserwatywnymi, antykrólewskimi), konflikty z sąsiednimi państwami (Rosją, Austrią i Prusami), w końcu trzy kolejne rozbiory Rzeczypospolitej (1772, 1793, 1795), które sprawiają, że Polska znika z map Europy. Publicystyka polskiego oświecenia koncentrowała się przede wszystkim na aktualnych problemach społecznych i politycznych kraju. Wielcy pisarze tego okresu podejmują rozpaczliwe próby zreformowania kraju, wzmocnienia wewnętrznego i odnowienia dawnej potęgi militarnej Rzeczypospolitej. W roku 1788 rozpoczyna swe obrady Sejm Wielki, zwany Czteroletnim. Jest to ostatnia szansa dla kraju. Po stronie obozu reform opowiadają się największe umysły osiemnastowiecznej Polski. Ludzie ci popierają zdecydowanie sejmowy obóz reform. Najwybitniejszymi publicystami oświecenia byli niewątpliwie Stanisław Staszic i Hugo Kołłątaj.

Epoka literatury i kultury polskiej obejmująca 2 połowę XVIII i początek XIX wieku; pierwsza nowożytna epoka kultury w Polsce.

Podstawę oświeceniowego światopoglądu stanowiły:

• przekonanie, że samodzielna, nieskrępowana przez autorytety religijne i polityczne myśl ludzka posiada nieograniczone możliwości poznawcze.

• istnieje idealna norma życia społecznego i indywidualnego, zgodny z naturą porządek moralny, racjonalne zasady rządzące światem.

Stąd płynęła wiara w możliwość reformowania systemów społecznych, obyczajów, ustrojów politycznych poprzez upowszechnianie wiedzy i oświecanie umysłów. Celem nadrzędnym literatury i filozofii miało być uwolnienie człowieka od przesądów, wypracowanie narzędzi umożliwiających indywidualne docieranie do uniwersalnych zasad rządzących światem i posługiwanie się nimi w życiu.

Na zachodzie Europy, we Francji, oświeceniowy ferment umysłowy towarzyszył rozkładowi monarchii absolutnej, kryzysowi związanych z nią norm i instytucji, który ostatecznie doprowadził do wybuchu rewolucji 1789 roku. W Polsce ruch oświeceniowy rozwijał się w warunkach zagrożonego bytu narodowego. Wynikało z tego niemal całkowite podporządkowanie aktywności kulturalnej i literackiej celom reformatorsko-wychowawczym. Dydaktyzm stanowi dominującą cechę polskiego oświecenia, nie ma w nim tak wyraźnego jak we Francji nurtu dyskusji religijnych, deklaracji deizmu czy libertynizmu, tym bardziej, że najwybitniejsi przedstawiciele literatury i kultury to duchowni. Bliższym i ważniejszym celem było twórcze przeciwstawienie się tradycji sarmackiej, stworzenie nowego modelu obywatela, świadomego swoich powinności i zaangażowanego w reformę kraju.

Początek ruchu oświeceniowego w Polsce wiąże się z działalnością dwóch instytucji:

• Biblioteki braci Załuskich, pierwszej polskiej i jednej z pierwszych na świecie biblioteki publicznej

• Collegium Nobilium Stanisława Konarskiego, zreformowanej szkoły pijarskiej (1740)

Jednakże pełny rozkwit oświecenia w Polsce wiąże się z faktem wstąpienia na tron polski w 1764 roku Stanisława Augusta Poniatowskiego i jego mecenatem:

• 1765 powstaje Szkoła Rycerska, wychowująca młodzież szlachecką w duchu nowoczesnego patriotyzmu, powstaje Teatr Narodowy, zaczyna ukazywać się "Monitor", najważniejsze czasopismo oświeceniowe.

• 1773 powstaje Komisja Edukacji Narodowej, pierwsze w Europie ministerstwo oświaty.

• król inicjuje projekt nowoczesnego opracowania dziejów Polski, którego efektem będzie dzieło Adama Naruszewicza Historia narodu polskiego

• król skupia wokół siebie pisarzy i poetów

Poza programem obozu królewskiego rozwijały się radykalne nurty oświecenia, tj. jakobini i Kuźnica Kołłątajowska.

Wychowawcze zadania literatury najszybciej podjął dramat (komedie Franciszka Bohomolca i Franciszka Zabłockiego, później komedia polityczna Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza i twórczość dramatyczna Wojciecha Bogusławskiego z Krakowiakami i góralami na czele) oraz publicystyka na łamach "Monitora". Realizowali je również poeci z kręgu stanisławowskiego, skupieni wokół królewskiej inicjatywy "obiadów czwartkowych" i czasopisma "Zabawy przyjemne i pożyteczne". Ich twórczość, w dużej mierze, okolicznościowa podlegała tradycyjnym podziałom poetyki klasycystycznej:

• ody (Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki)

• satyry (Naruszewicz, Ignacy Krasicki)

• bajki (Trembecki, Krasicki)

• list poetycki (Krasicki)

• poemat heroikomiczny (Krasicki, Kajetan Węgierski, Jakub Jasiński)

Obok tego nurtu rozwijała się również twórczość liryczna w duchu sentymentalnym (Franciszek Karpński, Franciszek Dionizy Kniaźnin) nastawiona na analizę stanów emocjonalnych, odwołująca się do wzorów poezji ludowej i języka potocznego.

Mimo dominującego w literaturze dydaktyzmu, zadania i właściwości literatury jako środka wypowiedzi artystycznej były również przedmiotem teoretycznych rozważań i dyskusji, a Franciszek Ksawery Dmochowski dokonał adaptacji na grunt polski słynnej L'Art poétique Boileau pt. Sztuka rymotwórcza.

Oświecenie to również początek nowożytnej powieści polskiej (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, Pan Podstoli Krasickiego, powieść sentymentalna z pocz. XIX wieku i in.) oraz rozwój nowożytnej publicystyki politycznej i myśli społecznej (Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, Franciszek Salezy Jezierski). Wszystkich publicystów epoki łączyło przekonanie o potrzebie zmiany stosunków społecznych w duchu humanitaryzmu (walka o prawa mieszczan i podmiotowość chłopów) i reform gospodarczych ustanawiających równowagę ekonomiczną kraju i obywateli.

W okresie walk politycznych Sejmu Czteroletniego, Konstytucji 3 maja, a później rozbiorów i insurekcji kościuszkowskiej, powstawała również anonimowa poezja polityczna (gatunki klasyczne ale również paszkwile, pamflety i trawestacje), służąca kształto

ROMANTYZM Chronologia zach. Europy: XVIII/XIX - 40. XIX; kolebka: GER (preromant.), dalej FRA, ITA, ENG; 2 oblicza "buntu młodych" - I. buntownicze, żywiołowe, optymistyczne, walka o przywrócenie wielkiego cesarstwa Narodu Niemieckiego; muzyka Wagnera, - to postawa burzy i naporu; II. "weltschmerz" - ból świata, Werter (GER), "Spowiedź dziecięcia wieku" Alberta Musseta (FRA), "Giaur" Byrona (ENG); postawa pesymistyczna, dalej buntownicza; POL - 1818-22 - preromantyzm (walka klasyków z romantykami); prądy irracjonalizm - antyrozumowy ogląd świata; intuicjonizm - widzenie świata przez pryzmat uczucia, wiary; spirytualizm - duchowy charakter rzeczywistości, romantycy zakładali ponadzmysłowe widzenie, słyszenie; mistycyzm - prąd religijno-filozof. uznający możliwość pozazmysłowego, bezpośredniego kontaktu człowieka z Bogiem przez intuicję; mesjanizm - wiara w przyjście Mesjasza (dla POL - "44"); aktywizm - tylko działając aktywnie można zmienić świat; transcendentalny absolut - byt niezależny od innych, bez przyczyny, doskonały, poza obszarem ludzkiego doświadczenia, mógł do niego dotrzeć prosty lud nieskażony cywilizacją, dzieci, ludzie chorzy, opętani; romantycy uważali, że świat to jedność antynomii (sprzeczności, np. widzialna materia+sfera ducha, dobro+zło); Idealizm rewolucyjny HEGLA (1770-1831) dzieje świata - pochód ducha świata - Weltgeista (byt idealny i absolutny, wciela się w wielkie jednostki, ducha narodowego, historycznego, sztuki, kultury, to najwyższy poziom rozwoju ducha absolutnego), byt=duch(teza)+przyroda(antyteza), byt(idea+duch)+przyroda=duch absolutny; tym 3 postaciom bytu odpowiadają: logika, filozofia przyrody i ducha (triada heglowska); dialektyczna metoda rozwoju świata (teza-synteza-antyteza), systemem triady rozwija się świat (kultura, przyroda, państwa, społeczeństwa, prawa, religie, sztuka, nauka), każda postać bytu - niezbędne ogniwo rozwoju (teza-antyteza); wniosek: najbardziej uniwersalna filozofia (nieograniczona ufność w abstrakcyjne siły umysłu ludzkiego), najwyższy przejaw Weltgeista - państwo, sztuka, religia, filozofia; "państwo jest boską ideą istniejącą na ziemi, państwo jest rzeczywistością idei moralnej, państwo jest uzasadnieniem racjonalnej wolności"; "Co jest rzeczywiste, to jest rozumne"; obraz historiograficzny: okresy: wschodni, grecki, rzymski, germański; piekno - synteza idei i zjawiska, rzeczywistości i myśli, treści i formy; dzieje sztuki - układ triady - sztuka wschodu (symboliczna), starożytna (klasyczna), romantyczna (chrześcijańska); istota heglizmu: idealizm, obiektywizm, logiczność, ewolucjonizm, konstrukcja; obyczajowość - skupienie uwagi na jednostce, wyobcowanie, wiara w siły nadprzyrodzone, przepowiednie; upodabnianie się do bohaterów, niechęć do służby wojskowej (kamizelki, długie włosy); kobieta - zwiewna, piękna, gorset, dekolty, szale, obiekt kultu, zdradzieckie - przyczyna wszelkiego zła; zarwano z tendencjami klasycystycznymi, nowy gat. patriotyzmu - naród=byt idealny, doskonałość etyczna; atrybuty - sztanbuch, list miłosny, amulet (medalion); dziwne, asymetryczne fryzury, bokobrody; powrót do wiary ludowej, wieści gminnej; emigracja po powst. list.: Komitet Tymczasowy Emigracji Polskiej (1831)  Komitet Narodowy Polski (Joachim Lelewel: powiązanie sprawy polskiej z rewolucjami w Europie); obóz Czartoryskiego (Hotel Lambert - wyżsi oficerowie, arystokracja, inteligencja: zniesienie pańszczyzny, uprawnienie mieszczan, POL: monarchia konstutycyjna, liczyli na pomoc ENG i FRA w przygot. powst.); leleweliści (środowiska wierne tradycji powst. list. "za naszą i waszą wolność"; Lelewel: zniesienie pańszczyzny, demokracja, wystąpienia rewolucyjne w Paryżu  rozwiązanie partii - 1832  tajna org. Zemsta Ludu); Tow. Demokrat. Polskie (Krępowiecki, Pułaski; "Mały Manifest" - zasady programowe, żądali walki wyzwoleńczej przy pomocy ludu i innych państw; 1836 - Wlk Manifest - POL musi walczyć własnymi siłami, chłopi uwłaszczeni w razie powstania); Gromady Ludu Polskiego (Grudziąż - w Londynie: równouprawnienie stanów; Humań - Praga); bohater werterowski nadwrażliwy, uczuciowy, patrzy na świat przez pryzmat uczucia, serca i wiary; egotyk, skupiony na własnej osobowości, wyalienowany, miłość - uczucie destruktywne, platoniczny charakter miłości, odrzucenie jej wzmaga determinację, reżyseruje własną śmierć - "romantyczna sztuka umierania"; atrybuty - listy, pistolety, werterowski strój); bohater byroniczny - Giaur: buntownik, spontaniczny, podlega impulsom zewn., zdecydowany, konsekwentny, tajemniczy, egotyk, dręczony przez dylematy egzystencjalne, rozdarty wewnętrznie, brak przyjaciół, zdarzenia życiowe spowodowały, że poważył się na czyn nieetyczny, żyje w obcym kulturowo państwie; nie popełnia samobójstwa z miłości, ale poświęca się idei nadrzędnej, nie mogąc odnaleźć szczęścia osobistego walczy o równość, niepodległość, sprawiedliwość; odrzuca postawę weltschmerzu, postawa buntownicza, agresywna wobec życia; POLSKA - wstęp: preromantyzm (1818-20) - walka romantyków (J. P. Woronicz, Wybicki, Godepski, Antoni Malczewski, Niemcewicz, Bohdan Zalewski) z klasykami (L. Osiński, Kajetan Koźmian, Alojzy Feliński, Jędrzej Śniadecki - nazwał lit. romant. szkołą zdrady i zarazy), 1822 - ballada "Romantyczność" - zwycięstwo romantyków; Adam MICKIEWICZ (1798 - 1855) - 1817 - zakłada tajne Towarzystwo Filomatów (Miłośników Nauki) i Towarzystwo Filaretów (Miłośników Cnoty); 1824 - zesłanie w głąb Rosji, 29 - ucieczka z Rosji, 31 - przybycie do Polski, pocz. emigracji; Oda do młodości (1820) klasyczna forma ody (ton podniosły, godnościowy), oświeceniowe wartości ("rozumni szałem"), kpina z przesądów, ciemnoty, samolubstwa, wątki mitologiczne; el. romant: typowe antynomie, propagowanie idei wolności, równości, braterstwa, altruizmu, będą ofiary, ale to zaszczytna śmierć w obronie ideałów; Ballady i romanse (historyzm+orientalizm+natura, lud nie skażony cywilizacją dociera do prawd żywych kierując się sercem i uczuciem, 22) - Romantyczność: "Czucie i wiara silniej mówi do mnie, niż mędrca szkiełko i oko"; "Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu, Miej serce i patrzaj w serce"; Świteź: Bóg ukarał wrogów śmiercią za atak na kobiety i dzieci; moralistyka: rzeczą żołnierską jest walka przeciw żołnierzom, nie wolno mścić się na kobietach i dzieciach; Świtezianka: największą zbrodnią dla romantyków jest złamanie przysięgi wierności; Lilie - żona rycerza chcąc uniknąć kary za zdradę zabija go, rola sprawiedliwego (wymierza karę) - przyroda; Dziady II (1823) - charakter społeczny - ludowe obrzędy z UKR, LIT, BAL; nastrój grozy, tajemniczości; 3 kat. duchów: lekkie (dzieci, "Kto nie zaznał goryczy ni razu, ten nie zazna słodyczy w niebie"), ciężkie (dziedzic, "Kto nie był człowiekiem ni razu, temu człowiek nic nie pomoże"), średnie (pasterka Zosia, "Kto ni razu nie dotknął ziemi, ten nigdy nie może być w niebie"); wniosek: kanon moral., lud., wiara w świat pozazmysłowy (Shakespeare: "Są rzeczy na niebie i ziemi, o których ani śniło się waszym filozofom"); Dziady IV (1823) - upiór, zjawa - Gustaw (kochał i został odrzucony, poeta, nieszczęśliwy kochanek) pojawia się w domu swojego nauczyciela - księdza; godz. miłości 3 rodz. śmierci: ciała, jednego z kochanków (godzi w oboje), śmierć ducha; g. rozpaczy - "Ty dla mnie ziemię piekłem zrobiłeś, i rajem, A to jest tylko ziemia"; g. przestrogi - "Kto za życia choć raz był w niebie, ten po śmierci nie trafi od razu"; Dziady III (1832) - wielki dramat narodowowyzwoleńczy, "Nasz naród jak lawa, z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi, plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi"; poezja to siła twórcza, płynie wprost z serca; wlk-imp Gustaw Konrad, "Ja i ojczyzna to jedno, nazywam się milijon, bo za milijony kocham i cierpię katusze", idea prometejska - indywidualistyczna, szlachetna idea buntu; przyczyny klęski K.: alienacja, samotność, pogarda dla ludzi, maksymalizm, nie umiał zapanować nad uczuciami, rola profety (wodza) głoszącego ideały tyrtejskie (pobudzanie zapału poezją, śpiewem), ale nie udźwignął tego emocjonalnie; wizja ks. Piotra: mesjanistyczne idea niepodległości Polski "Z matki obcej, krew jego dawne bohatery, a imię jego będzie 40 i 4" - zapowiedź zmartwychwstania, nakaz oczekiwania na cud; Sonety krymskie (1825) Stepy Akermańskie, Burza, Grób Potockiej, Pielgrzym, Ajudah (góra-niedźwiedź), Czatyrdah (góra-namiot), Bakczysaraj; A.M. tęskni do Litwy, słyszy jej głos; Konrad Wallenrod (1828) - bohater byroniczny; działanie indywidualne, podstępne, nieetyczne metody na rzecz wolności ojczyzny, płaci wysoką cenę, walka metodą lwa i lisa; "Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie"; poezja to skarbnica pamiątek narodowych, wymiar tyrtejski, "arka przymierza" między przeszłością i przyszłością; Pan Tadeusz (1833) "PT był kamieniem grobowym położonym na dawnej Polsce szlacheckiej" (Henryk Worcell); Jacek Soplica (boh. romantyczny nowego typu) - 1. szabla na LIT, zabijaka, autorytet, odważny, sławny; skazany na banicję i infamię po zabójstwie Stolnika; emigracja: poświęcenie się działalności patriotycznej, postać kwestarza - ks. Robaka, więziony, katowany, przygotowuje powst. na LIT; "Za mało miejsca na 2 orły w 1 gnieździe" - vs armii Napoleona; szlachta: dworska (pKom, Sędzia, PT, J. Soplica), gołota (Wojski, Gerwazy), zaściankowa (Dobrzyńscy); cechy: kult tradycji, tytułów, starszeństwa, patriotyzm, kosmopolityzm, pieniactwo, awanturowanie, dezorientacja polityczna; Skład zasad postulaty: tolerancja religijna, wolność słowa i osobista, równość ob. wobec państwa i urzędów, równouprawnienie Żydów i Słowian, kobiet; JULIUSZ SŁOWACKI (1809-1847) Kordian (1833) krytyka przywódców powst. list. (Józef Chłopicki - rokował z carem, Jan Skrzynecki - nieudolny, Jan Krukowiecki - poddał W-wę; politycy: M. Mochnacki, J. U. Niemcewicz, A. J. Czartoryski - przyjaciel cara, J. Lelewel); krytyka poglądów AM, pogląd: poezja spełnia swe zadanie, gdy pomimo klęski narodu potrafi dostarczyć narodowi siły i przechować wartości (nie prorokować i politykować), poeta: służący narodowi śpiewak, minstrel; Kordian: romantyczny kochanek werterowski skażony "chorobą wieku", patrzący przez pryzmat uczuć; w podróży pozbywa się dziecięcych złudzeń co do świata (o wszystkim decydują pieniądze) (Mt. Blanc) bojownik o sprawę narodową - polski Winkelried, zbuntowany przeciw rzeczywistości, gotów samotnie walczyć z wrogiem; "Polska Winkelriedem narodów!" - odrodzenie świata możliwe poprzez klęskę i upadek Polski i Polaków; działanie w pojedynkę - skazane na niepowodzenie; samotność, wyobcowanie - zabójcze dla K.; "Cóż ty wiesz, że nie jesteś jak ci obłąkani, Ty chciałeś poświęcić się za widmo, za nic"; Grób Agamemnona (1840) obraz Polski, którą zamieszkują niewolnicy, a "dusza anielska" (szczytne ideały) została uwięziona w czerepie rubasznym (zdrada, wstecznictwo); "Polsko! lecz ciebie błyskotkami łudzą, pawiem narodów byłaś i papugą, a teraz jesteś służebnicą cudzą", "Boś ty jedyny syn Prometeusza - sęp ci wyjada nie serce - lecz mózgi", po spełnieniu ofiary "naród się podniesie i ludy przelęknie"; Beniowski - poemat dygresyjny; "Chodzi o to, aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa", 'nie pójdę z wami waszą drogą kłamną, - pójdę gdzie indziej! - I lud pójdzie za mną!", Kocham lud więcej niż umarłych kości... Kocham... lecz jestem bez łez, bez litości", pożeganie z AM "Bądź zdrów! A tak się zegnają nie wrogi, lecz dwa na słońcach swych przeciwne Bogi"; poeta pragnie przewodzić narodowi; Testament mój "Żem dla ojczyzny sterał moje lata młode; A póki okręt walczył - siedziałem na maszcie, A gdy tonął - z okrętem poszedłem pod wodę", "Lecz zaklinam, niech żywi nie tracą nadziei, I przed narodem niosą oświaty kaganiec; A kiedy trzeba - na śmierć idą po kolei, Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec"; poezja: "siła fatalna", która "was, zjadaczy chleba w aniołów przerobi", Genezis z ducha istota świata - charakter duchowy, materię tworzą duchy, duch: twórczość, kreacyjność, burzenie, postęp ku dosk. (przez burzenie starych form - rewolucyjność); najdoskonalsze duchy - Polska - jeśli rozwój świata opiera się na gen. procesie hist. to my jesteśmy wzorem dla innych narodów - genezyjski wariant mesjanizmu; ZYGMUNT KRASIŃSKI (1812-59) Nie-boska komedia dramat rodzinny - poeta (błogosławiony: nie oddziela się od poezji przepaścią słowa, identyfikuje się z poezją, "On będzie kochał ludzi i wystąpi mężem pośród braci swoich"; nieszczęśliwy: życie to zaprzeczenie ideałów poezji, puste poetyzowanie), poezja (dziewica) wodząca męża na pokuszenie to szatan, odrywa Hr. od rodziny, "Błogosławoiny pośród stworzeń kto ma serce - on jeszcze zbawion być może"; sąd ZK: bycie poetą romantycznym uczyniło Hr. egoistą, odizolowało od problemów, rodziny, poezja - siła nieszcząca; dramat społeczny - rewolucjoniści chcą stworzyć nowy świat, muszą być ofiary (Pankracy); fanatyzm religijny, utworzenie sekty (Leonard), "Nam jedno - szlachtę czy bydło - rżnąć", frenetyzm romantyczny: mieszanina potworności, gwałtów, makabry, grozy; romantyczny prowidencjalizm: zakłada, że historia jest zaplanowana przez Boga; rewolucja nie przynosi sukcesu (Pankracy ginie: "Galilae victisi"), bo brakuje w niej miłości; ZK: powściągliwość w namawianiu do rewolucji; CK NORWID (1821-83) nurt internacjonalistyczny Do obywatela Johna Brown ("Bo pieśn nim dojrzy, człowiek nieraz skona, A niźli skona pieśń, naród pierw wstanie"), Bema pamięci żałobny rapsod (lud osiągnie cele zmarłego); n. patriotyczny Fortepian Szopena (wspomnienie Szopena i jego muzyki, pieśń skończona zbyt wczesną śmiercią kompozyt., każde dzieło to dopełnienie, "Ciesz się późny wnuku, Jękły - głuche kamienie, Ideał - sięgnął bruku"), Moja piosnka II, Język ojczysty ("Nie miecz, nie tarcz - bronią języka, Lecz - arcydzieła!"); n. filozoficzno-społ. Promethidion (sztuka - to piękno, "piękno jest kształtem miłości", "Praca - toć największa praktyczność na świecie" - to sztuka: "Lecz jak najwyższe z rzemiosł apostoła, I jak najniższa modlitwa anioła"; pieśń jest w stanie odrodzić Polskę; listy: "Polska jest ostatnie na globie społeczeństwo, a pierwszy na planecie naród"), Coś ty atenom zrobił Sokratesie, Klaskaniem mając obrzękłe prawice, Nerwy, Larwa; n. liryczny W Weronie, Poglądy na sztukę, Fortepian Szopena; GATUNKI LITERACKIE ballada - z tw. ludowej, fabuła - z podań ludu, postacie realne i fantastyczne, tajemniczość, irracjonalizm; "O pieśni gminna, ty arko przymierza" /pieśń Wajdeloty, K. Wallenrod/ przekazywana z pokolenia na pokolenie pieśni, baśnie, legendy, krzewi tradycję, kulturę (Ballady i romanse, Król Olszyn); dramat romantyczny odrzucenie; decorum (zasada 3 jedności: m-ca, akcji, czasu), ograniczenia osób, kompozycji zamkniętej; wzór: dramaty Szekspira; nawiązania do przeszłości - bohaterowie średniowieczni); synkretyzm, kompozycja otwarta, baśniowość, sceny realistyczne i fantastyczne, bohater romantyczny (Dziady, Kordian, Nie-boska komedia); powieść poetycka (poemat epicki) - pierwiastki epickie i liryczne; dramatyczna i tajemnicza akcja; inwersja czasowa, retrospekcja, narrator ujawnia własne uczucia (Giaur, Konrad Wallenrod); poemat dygresyjny dygresje - odautorskie wstawki komentujące fabułę, podejmujące dyskusję; akcja to tylko pretekst do dygresji (Beniowski);

NAZWA: Nazwę "romantyzm" przyjęto wywodzić od łacińskiego słowa romanus, które z czasem dało początek określeniom "romanca" (krótki utwór) i "romanta" (obszerna powieść o niezwykłych, awanturniczych przygodach), a także "romans" (powieść o miłości). W Anglii już w XVII wieku mianem tym określano dzieła Ariosta i Tassa. Jednak do języka polskiego termin "romantyzm" przeszedł bezpośrednio z języka francuskiego, gdzie "la romantisme" oznaczało całokształt zjawisk filozoficznych, literackich i ideowo-artystycznych, wpływających na pojmowanie świata, społeczeństwa i roli jednostki.

ETAP	EUROPA	POLSKA - ZABORY
preromantyzm	Anglia - ostatnie dziesięciolecia XVIII w. Wydarzenia historyczne noszące znamiona romantyzmu - rewolucja burżuazyjna 1640-1660; prekursor romantyzmu: W. Szekspir; rozwinął się sentymentalizm, tworzyli: S. Richardson, J. Macpherson opublikował Pieśni Osjana, powstał nowy typ ballady - T. Percy, S. Coleridge, W. Wordsworth. Francja 1879 r. - Wielka Rewolucja Francuska; prekursor romantyzmu J. J. Rousseau, tworzyli: Germaine de Stael, F. R. de Chateaubriand. Niemcy - druga połowa XVIII w. Druga połowa XVIII w. w Niemczech określana jest jako okres przedromantyczny (preromantyzm). Ogromny wpływ na kształtowanie się nowych prądów ideowych i artystyczno-literackich miała sytuacja polityczna i wewnętrzna kraju, przede wszystkim rozbicie wielkiego niegdyś Cesarstwa na szereg niewielkich, słabych militarnie państewek. Lata 1767-1778 to tak zwany okres "burzy i naporu" (Sturm und Drangperiode). Nazwa wywodzi się od tytułu dramatu Friedricha Maximiliana Klingera (1776). Okres ten zwiastował odejście od haseł i idei klasycystycznych, był jednocześnie zapowiedzią romantyzmu. W literaturze pojawiły się liczne nawiązania do historycznej świetności Niemiec, nie brak było również akcentów społecznych, demokratyczno-plebejskich. Pisarze tworzący w kręgu Sturm und Drangperiode (Johann Wolfgang Goethe, Friedrich Schiller) propagowali hasła, które stały się głównymi wyznacznikami literatury romantycznej: postulat oryginalności w tworzeniu dzieła sztuki, geniuszu artysty jako twórcy, dominacji uczucia i intuicji nad rozumem, zainteresowanie przeszłością narodową i naturą, rozumianą jako wielka potęga mająca ogromny wpływ na człowieka. Najważniejsze dzieła okresu "burzy i naporu" to, oprócz wspomnianego powyżej dramatu Klingera, ballady J. W. Goethego (m. in. Król Olch, Śpiewak, Rybak), jego dramat Gotz von Berlichingen (1773) i powieść epistolarna Cierpienia młodego Wertera (1774), a także dramat F. Schillera Zbójcy (1781). Rosja - początek XIX w. Pojawiły się pierwsze hasła wolnościowe; tworzyli poeci z kręgu dekabrystów: A. Bestużew, A. Odojewski.	Pierwsze sygnały zapowiadające romantyzm w Polsce zaczęły się pojawiać tuż po 1795 r. Ostateczna utrata niepodległości spowodowała konieczność zmiany spojrzenia na rolę literatury narodowej. Ten okres polskiego preromantyzmu zaowocował powstaniem wielu dzieł o charakterze elegijnym i patriotycznym, jak: Pieśń Legionów Polskich we Włoszech Józefa Wybickiego (1797), Oda na cześć Kopernika Ludwika Osińskiego, ody sławiące Napoleona autorstwa Kajetana Koźmiana, Hymn do Boga Jana Pawła Woronicza oraz Śpiewy historyczne Juliana Ursyna Niemcewicza. Również w tym okresie powstawały utwory sentymentalne, np. Romanse Malwina, czyli Domyślność serca Marii Wirtemberskiej (1816) oraz Julia i Adolf, czyli Nadzwyczajna miłość dwojga kochanków nad brzegami Dniestru Ludwika Kropińskiego (1810, druk 1824). Za początkową datę polskiego romantyzmu przyjmuje się powszechnie rok 1822, kiedy to ukazał się pierwszy tom Poezji Adama Mickiewicza, zawierający rozprawę O poezji romantycznej, wiersz Pierwiosnek, a przede wszystkim cykl Ballady i romanse, uważany za artystyczny i ideowy manifest młodego pokolenia.
rozkwit romantyzmu	Anglia - 1 poł. XIX w. Tworzyli: W. Scott (powieść historyczna), G. G. Byron (powieść poetycka, bohater bajroniczny). Francja - 1 poł. XIX w. 1827 r. W dramacie Cromwell W. Hugo ogłosił rozprawę o nowej dramaturgii, w tym okresie stworzył swe najbardziej znane powieści: Nędznicy, Katedra Marii Panny..., A. Dumas pisał powieści historyczne, tworzyli także: P. Merimee (Carmen), A. de Vigny, A. de Musset. Niemcy - 1 poł. XIX w. Lata 30. został wydany Faust Geothego, pisali przedstawiciele niemieckiej szkoły romantycznej: Novalis, L. Tieck, H. Kleist; rozwój filozofii: F. Hegel, F. Schlegel, W. Schelling. Rosja - 1 poł. XIX w. Tworzył A. Puszkin (Eugeniusz Oniegin, Borys Godunow), M. Lermontow, M. Gogol, T.Szewczenko.	1831-1848 Powstanie Listopadowe, Wielka Emigracja; powstały arcydzieła polskiego romantyzmu: Dziady, Nie-Boska komedia; zasłynął F. Szopen
zmierzch romantyzmu	Anglia - lata 50. XIX w. W literaturze pojawił się nowy kierunek - realizm, którego przedstawicielem jest Ch. Dickens; rozwój nowej, pozytywistycznej filozofii. Francja, Niemcy, Rosja - lata 50. XIX w.	Po 1848 r. śmierć najwybitniejszych polskich romantyków Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego; tworzył C. K. Norwid, pojawiły się sygnały nowego, już pozytywistycznego światopoglądu. W kraju tworzyli: T. Lenartowicz, K. Ujejski, W. Syrokomla, S. Moniuszko; 1863 r. - koniec epoki - wybuch powstania styczniowego.
Czas trwania	ok. 70 lat	ok. 60 lat

TŁO HISTORYCZNE EPOKI

Wydarzenia historyczne, ideowo bliskie romantyzmowi to: Wielka Rewolucja Francuska (1789) w imię wolności, równości i braterstwa; rewolucja burżuazyjna w Anglii w latach 1640-1660, która przyniosła radykalne zmiany w stosunkach społecznych.

Z romantyzmem związane jest przeświadczenie o konieczności walki z tyranią, ze zniewoleniem człowieka, z uprzedzeniami społecznymi i rasowymi. Przeświadczenie to zaowocowało wieloma zrywami o charakterze rewolucyjnym i narodowowyzwoleńczym, jakie miały miejsce w niemalże całej Europie: powstaniem w Grecji przeciwko okupacji tureckiej (1821 r.), powstaniem dekabrystów w Rosji (1825 r.), rewolucją lipcową we Francji (1830 r.), a w Polsce powstaniem listopadowym (1830 r.) i powstaniem styczniowym (1863 r). Przełom wieków XVIII i XIX przyniósł też wojny napoleońskie, które nie pozostały bez echa w większości krajów europejskich, zasadniczo wpłynęły również na sytuację w Polsce (Legiony Polskie - 1797, powstanie w Wielkopolsce, pokój w Tylży, utworzenie w 1807 r. Księstwa Warszawskiego, przekształconego po kongresie wiedeńskim w 1815 r. w Królestwo Polskie).

IDEOLOGIA

1. Mistycyzm - prymat uczucia nad rozumem, uznanie świata duchowego za prawdziwy obszar poznawania "prawd żywych".

2. Artysta, poeta jako genialna jednostka, wieszcz, przewodnik narodu i ludzkości w dążeniu do wolności, niezależności, absolutu; akt tworzenia jako powtórzenie kreatywnego pragestu Boga.

3. Sztuka realizacją „absolutu” zawierającą pierwotne pierwiastki bytu, uznanie, że tylko w sztuce można najdoskonalej wyrazić podstawowe prawdy dotyczące człowieka i świata.

4. Natura jako byt idealny, wolny od działania czasu, wieczny, symbol przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, panują w niej doskonałe, pierwotne prawa, jest wolna, niezależna, nieujarzmiona, potężna (stąd specyficzny pejzaż romantyczny: noc, chmury, blask księżyca, burza, wicher, skały, wzburzone morze).

5. Specyficzne rozumienie miłości, model miłości romantycznej, wiara w istnienie tzw. dusz bliźniaczych - przeznaczonych sobie - które, jeśli nie spotkają się na ziemi, połączą się po śmierci; wiara w boskie pochodzenie miłości (stąd kochanki romantyczne to bogdanki, anioły).

6. Uznanie wszelkich "odmiennych" stanów świadomości - choroby psychiczne, działanie opium, wysoka gorączka - za ułatwiające poznanie "prawd żywych", stąd w utworach pisarzy romantycznych ludzie chorzy, pogrążeni w letargu, dotknięci obłędem pełnią szczegó1ną rolę (związki z modernizmem).

7. Uczuciowość, wrażliwość, emocjonalizm, silne poczucie istnienia innej rzeczywistości (stąd często opozycja: świat żywych - świat zmarłych; świat realny - świat metafizyczny), dlatego romantycy uważali śmierć za początek nowego życia, przejście w inny świat, stąd także silna nastrojowość ich utworów.

8. Ludowość - fascynacja ludem podyktowana wiarą, że właśnie w tej warstwie, żyjącej w harmonii z naturą, przechowały się najbardziej pierwotne wartości, również narodowe.

9. Silne poczucie narodowości - patriotyzm, chęć poświęcenia się za ojczyznę, bunt w imię dobra narodu nawet przeciw Bogu (postawa prometejska).

10. Mesjanizm - koncepcja ocalenia narodów Europy, zmuszonych znosić rządy tyranów, przez jeden naród, który przyjmie na siebie rolę Mesjasza, poświęci się i przez śmierć dostąpi łaski zmartwychwstania.

11. Orientalizm - fascynacja tradycją, kulturą, obyczajowością i przyrodą Wschodu (podróże romantyczne), jako nieznanymi, egzotycznymi, jeszcze nie odkrytymi, które należy zgłębić, poznać.

TYPY BOHATERÓW ROMANTYCZNYCH

Bohater bajroniczny - wykreowany przez G.G. Byrona (Giaur, Wędrówki Childe Harolda). Charakterystyczną cechą tego bohatera jest bunt wobec świata, norm, konwencji i stosunków w nim panujących. Samotny i nie rozumiany walczy przeciwko tym normom, zwykle z wysokich pobudek (miłość, ojczyzna) i przegrywa. Jest tajemniczy, autor zwykle odsłania tylko fragmenty jego biografii. Przeżywa silne emocje i namiętności, którym się całkowicie poddaje. W końcu prowadzi to do zbrodni. Jest aktywny, dumny, niezależny, ma silne poczucie wyższości, własnego indywidualizmu. Bohater bajroniczny to przede wszystkim romantyczny buntownik.

Bohater werteryczny - wykreowany przez J. W. Goethego (Cierpienia młodego Wertera). W jego życiu główną rolę odgrywają uczucia, jest nadwrażliwy, delikatny, subtelny. Żyje wyobrażeniami, marzeniami o boskiej kochance i "komunii dusz", dlatego zazwyczaj stroni od świata. Nie umie walczyć o swoje uczucia, jest bierny. Godzi się na rzeczywistość, a ponieważ nie potrafi znieść cierpienia spowodowanego rozstaniem z ukochaną kobietą, popełnia samobójstwo. Bohater werteryczny to człowiek wykształcony, oczytany, obyty w towarzystwie, od którego nie stroni. Kiedy jednak znajduje swoją bogdankę, chce być tylko z nią, ubóstwia ją, traktuje jak nieziemską istotę. To romantyczny kochanek.

Bohater wallenrodyczny - typ wykreowany przez A. Mickiewicza (Konrad Wallenrod). Postać o cechach bohatera bajronicznego. Dodatkowo motorem jego działania jest patriotyzm, miłość do zniewolonej ojczyzny. W imię ojczyzny rezygnuje z osobistego szczęścia, jest gotów do największych poświęceń.

Romantyczny wieszcz - Konrad (III cz. Dziadów), człowiek obdarzony nieprzeciętną wrażliwością, wybitna indywidualność, poezja to dla niego narzędzie zmieniania świata i sfera, w której jest możliwe porozumienie z absolutem - Bogiem. To romantyczny buntownik (cecha bohatera bajronicznego), który jest gotów wystąpić przeciw wszelkim świętością w imię dobra ojczyzny i ludzkości (prometeizm).

Nurt w literaturze, sztuce i kulturze, którego dominacja przypada w Europie na okres między w. rewolucją francuską a Wiosną Ludów. W Polsce umowną datę początkową (1822 r.) wyznacza wydanie pierwszej serii Poezji Mickiewicza, datą zamykającą jest wybuch powstania styczniowego w 1863 roku.

Tym co przesądziło o kształcie polskiego romantyzm była utrata niepodległości, koniec legendy napoleońskiej i ostateczne przypieczętowanie nowego porządku europejskiego na Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku. Te najważniejsze w dziejach nowożytnej świadomości Polaków wydarzenia zdecydowały o konieczności zdefiniowania na nowo pojęcia narodu i jednostki, społeczeństwa i państwa, a także przeznaczenia i funkcji kultury, przede wszystkim literatury.

Młodzi polscy romantycy, traktowali bunt nie jako obowiązek młodości, czy modną pozę ale jako jedyny sposób odzyskania w pełni niezależnego bytu narodowego. Szukali oparcia w tym, co uznawali za odrębne, indywidualne, autentyczne i nieskażone przez cywilizację, a zatem i politykę.

Pierwsze utwory Mickiewicza: Ballady i romanse w t. 1 Poezji oraz II i IV cz. Dziadów w t. 2 (1823) ujawniły nowe w literaturze polskiej jakości. Znana z twórczości preromantyków niemieckich kategoria "ludowości" w koncepcji Mickiewicza zyskiwała nową oryginalną interpretację. Lud był w niej nie tylko skarbnicą wartości, ale przede wszystkim nosicielem "prawd żywych", naiwnie i szczerze obcującym ze światem niewidzialnym. Lud reprezentował niewzruszoną prawdę uniwersalną, z którą racja indywidualna musiała wejść w konflikt.

Napięcie między jednostką a zbiorowością stanowić będzie, poczynając od Dziadów kowieńsko-wileńskich, dominujący rys polskiego romantyzmu. Doprowadzi to do narodzin szczególnego typu bohatera romantycznego, rozdartego pomiędzy osobistym szczęściem, a powinnościami patriotycznymi (Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie).

Mimo iż romantyzm zrywał z klasycznymi podziałami gatunkowymi, szybko wytworzył własne: balladę, powieść poetycką, dramat romantyczny.
Klęska powstania stała się momentem zwrotnym w rozwoju romantyzmu. Polska podzieliła się na "emigrację", skupioną przeważnie we Francji i "kraj", na który spadły ciężkie represje polityczne. Centralną postacią tej fazy romantyzmu polskiego był Adam Mickiewicz, kreowany przez współczesnych na duchowego przywódcę narodu. Mickiewiczowska koncepcja Polski-Chrystusa Narodów i jego wizja społecznej roli poety naznaczyła zbiorową świadomość Polaków na ponad sto lat. Jego koncepcja poezji i języka poetyckiej wypowiedzi stała się dla innych twórców punktem odniesienia, w opozycji do którego zmuszeni byli budować własną poetykę (choć pomniejsi poprzestawali na mniej lub bardziej udolnym naśladownictwie) . Szczególnie wyraźnie widać to w rozwoju twórczym Juliusza Słowackiego . Osobne miejsce w krajobrazie romantyzmu polskiego zajmuje Zygmunt Krasiński ze swą oryginalną koncepcją romantycznego historyzmu i odmienną interpretacją chrześcijaństwa.

W cieniu wielkiego romantyzmu emigracyjnego druga i trzecia generacja romantyków stworzyła w kraju poezję spisku i powstania. Stoczywszy walkę z naśladowcami lamentów nieszczęśliwego kochanka z IV cz. Dziadów poeci ci usiłowali narzucić współczesnym inny kanon poezji, przeciwstawiającej "miłosnym pieniom" męski czyn, odrzucającej bezpłodne marzenia dla walki i zwycięstwa w boju za ojczyznę. Rolę wieszcza takiej poezji pełnił w kraju Kornel Ujejski. Obok niej rozwijała się poezja romantycznej ludowości (Teofil Lenartowicz, Władysław Syrokomla).

Późnym dzieckiem romantyzmu był Cyprian Kamil Norwid, pierwszy znawca i twórczy krytyk słynnych poprzedników. Jego twórczość wykracza poza romantyzm. W 1865 w przedmowie do cyklu Vade-mecum Norwid dowodził, że poezja pol. znalazła się "w krytycznej chwili", że romantyzm doszedł już do swego kresu, że zatem przyszedł czas aby zdjąć z literatury polskiej obowiązki, które nie należą do dziedziny sztuki, aby mogła powstać sztuka odpowiedzialna za siebie jako za sztukę, poezja nastawiona na poezję jako celową organizację języka. Taką poezję sam Norwid uprawiał

POZYTYWIZM Granice chronologiczne: Polska ~1870-90; Europa od 1840; 1890 - rozpoczęcie żywiołowego buntu Młodopolan (Galicja); Poglądy Comte'a: pozytywny = realny, użyteczny, pewny, ścisły; społeczeństwo to organizm (niedowład 1 organu powoduje chorobę organizmu); POGLĄDY ewolucjonizm - człowiek i społ. podlegają tym samym prawom, co wszystko żyjące na ziemi, a przede wszystkim prawie ewolucji; postęp sprawia, że człowiek i społ. stale się rozwija gospodarczo i intelektualnie /Herbert Spencer i K. Darwin/; utylitaryzm - wszelkie działania człowieka (nauka, sztuka, literatura) powinna cechować społeczna użyteczność /John S. Mill "O zasadzie użyteczności"/; scjentyzm - rozum i doświadczenie są jedynymi źródłami rzetelnej wiedzy, a wszelkie dociekania zmierzające do wyjaśnienia sensu życia i śmierci są zbędne, bo niesprawdzalne /A. Comte/; agnostycyzm - świata nie można do końca opisać i poznać, są bowiem rzeczy, których rozum nie ogarnia, należy je zatem dokładnie opisać nie wnikając w istotę; optymizm - istniejący świat jest najlepszym z możliwych, życie jest dobre, można więc osiągnąć w nim szczęście i doskonałość moralną; także wiara w lepszą przyszłość; tolerancja - wyrozumiałość dla cudzych poglądów, upodobań i wierzeń, dla cudzego postępowania; republikanizm - republika jest najlepszą formą rządu (najwyższe organy władzy w drodze wyborów); demokratyzm - wyznawanie zasad demokratycznych (władzę sprawuje lud bezpośr. lub przez przedstawicieli); materializm - tezy: poznawalność, niezależne istnienie świata, pierwotność materii i wtórność świadomości (świadomość to funkcja materii), przeciwieństwo idealizmu; Sytuacja w zaborach po powst. stycz.: rosyjski - "noc apuchtinowska", zamknięto UW, powołano Szkołę Główną; Król. Polskie  "Priwislanski Kraj", zakaz języka polskiego; konfiskaty, zsyłki; austriacki - większe swobody polityczne, rozwój szkół i kultury, wielka nędza chłopów, niechęć do ruchów powstańczych (ugrupowanie Stańczyków); pruski - antypolska polityka, germanizacja, ograniczenie kultury i oświaty, utrudnienia w osiedlaniu się, praca na rzecz utrzymania polskości (H. Cegielski, K. Marcinkowski, A. Cieszkowski); Hasła w-wskiego pozytywizmu: praca organiczna (EO Nad Niemnem, ABC..., BP Lalka), praca u podstaw, filantropia (BP Lalka, MK Miłosierdzie gminy), emancypacja kobiet (walka o równoupr. społ. i polit.; EO Nad Niemnem, BP Emancypantki), asymilacja mniejszości narodowych (Żydzi, UKR, BAL, LIT; EO Meir Ezofowicz, BP Lalka), zainteresowanie biednym uzdolnionym dzieckiem; kreacja Homo-Faber człowiek pracy - nowy wzorzec bohatera (racjonalnie ocenia rzeczywistość i hołduje wiedzy i rozumowi; EO Nad Niemnem, BP Lalka, HS Rodzina Połanieckich); Walka starej i młodej klasy "młodzi": pozytywiści, organicznicy, idealiści, entuzjaści (czasopisma: "Przegląd tygodniowy" Świętochowskiego, "Niwa" i "Ateneum" Chmielowskiego, "Przegląd Polski", "Kraj", "Tygodnik Wlkpol.", "Kurier W-wski"; "starzy": romantycy, konserwatyści, tradycje szlacheckich dworków i powstań narodowych, przeciwnicy postępowych zmian społ. (czasopisma: "Biblioteka W-wska", "Tygodnik Ilustrowany", "Czas"); Realizm (cechuje go: typowość, prawdopodobieństwo, skłonność do przekazywania czytelnikowi wiedzy encyklopedycznej) - kierunek ukazujący prawdę o otaczającym świecie w odzwierciedleniu panoramicznej wizji życia społeczeństwa, ma stwarzać iluzję rzeczywistości, prawdziwości (więcej dialogów, narrator wszechwiedzący), ukazane szczegóły geograficzne, polityczne, historyczne, wykluczono cudowność i fantastykę; przedstawiciele: Balzac Komedia ludzka, Stendhal Czerwone i czarne (FRA), K. Dickens Klub Pickwicka, Twist David Copperfield (ENG), Gogol, Czechow, Tołstoj Wojna i pokój, Dostojewski Zbrodnia i kara (RUS); realizm krytyczny - pojawił się pod koniec lat 70. w Pol. - EO Nad Niemnem, BP Lalka, Emancypantki, HS Rodzina Połanieckich; Naturalizm (twórca kierunku: Emil Zola) - literatura powinna fotograficznie (szczegóły flory i fauny, anatomii, obyczajów, tradycji) odzwierciedlać rzeczywistość, narrator wszechwiedzący obiektywny; nie ma tematów zakazanych; ukazywanie życia: lumpenproletariatu, kryminalistów, dewiatów, prostytutek, a także określonych profesji (górników, aktorów, rzeźbiarzy); przedstawiciele: Zola, Gustaw Flaubert, Stendhal (FRA), Czechow 3 siostry, Wyśniony sad (RUS), elementy: Nad Niemnem, Lalka, Szkice Węglem; zasada "weryzmu" - dosłowności (widząc kawę trzeba poczuć jej zapach); SZTUKA modernizm: Artur Grotter, Jan Matejko (Bitwa pod Grunwaldem, Kościuszko pod Racławicami, Konstytucja 3 maja, Hołd Pruski, Poczet Królów itd.); realizm: krajobrazy, obrazy historyczne, pogrzeb, martwa natura (Juliusz Kossak, January Suchodulski, Kostrzewski); naturalizm: dokładne przedst. natury (Garczyński, Słończyński); MUZYKA szkoły narodowe: Edwarg Grieg, Siergiej Rachmaninow, Antoni Dvorak, Jan Strauss (Nad pięknym modrym Dunajem); realizm (neoklasycyzm): J. Brahms, Mex Reger; opery: Giuseppe Verdi (Rigoletto, Traviata), Ryszard Wagner (Pierścień Nibelungów); Polska: Stanisław Moniuszko (1819-72, opery: Halka, Straszny dwór), Henryk Wieniawski, Ignacy Paderewski, Zygmunt Noskowski; HONORIUSZ BALZAC (1789-1850, pseudonim: Horace de Saint-Aubin), 1829 Szuanie, 1831 Jaszczur, 1833 - żeni się z Eweliną Hańską, 1834-5 Ojciec Goriot (część Komedii ludzkiej - 137 utworów); charakter twórczości: krytyczny i surowy obserwator życia Paryża, ukazuje mechanizm robienia kariery kosztem uczciwości i moralności, ukazanie świata na progu narodzin kapitalizmu (bezwzględny i niszczący); OJCIEC GORIOT Balzac bezwzględnie obnaża mechanizmy narodzin epoki wczesnego kapitalizmu (czasy określane mianem "hipnozy pieniądza"; Goriot robiąc karierę finansową nie miał czasu na wychowanie córek) stosując poetykę realizmu krytycznego; narrator ma autorytet poznawczy i moralny, Balzac szczegółowo opisuje ludzkie otoczenie, pokazuje powtarzające się typy postaci, zdarzeń, sytuacji; ELIZA ORZESZKOWA (szlachcianka, 1841-1910), dwukrotna kandydatka do Nobla; 1873 Marta, Meir Ezofowicz, 1885 Dziurdziowie, Mirtali, 1888 Nad Niemnem, Chama, 1910 Gloria Victis; NAD NIEMNEM dwa plany czasowe (1. - współczesny 1886; 2. - retrospekcje: XVI - panowanie Zygmunta Augusta - historia Jana i Cecylii, kampania napoleońska, powst. listop., powst. styczn. (polegli Jerzy Bohatyr. i Andrzej Korczyński)); dwie kat. ludzi (pracy: Benedykt i Witold Korcz., Marta, Maria Kirłowa, Justyna Orzelska; pasożyci społ.: Emilia i Zygmunt Korcz., Bogusław Kirło, Ignacy Orzelski, Teofil Różyc); Bohatyrowiczowie - szlachta zaściankowa, pieczętują się herbem, ale sami pracują na roli, kultywują tradycje; Wątki patriotyczne - mogiła powstańcza (1863), śpiewane pieśni patriotyczne, kultywowanie tradycji; powieść tendencyjno-dydaktyczna - kryterium wartości - stosunek do przeszłości i do pracy oraz utylitaryzm; kreacja homo-faber (Witold i Benedykt, Justyna, Janek Boh., Marta); podkreślenie roli oświaty w budowaniu społeczeństwa, demokratyzm i liberalizm w stos. społ.; BOLESŁAW PRUS (1847-1912. naprawdę Aleksander Głowacki), z rodz. Szlacheckiej herbu Prus, brał udział w powst. styczn., więziony na Cytadeli, początkowo dziennikarz, 1880 - powieść Anielka, nowele Powracająca fala, Kamizelka, 1886 Placówka, 1887-89 Lalka, 1894 Emancypantki, 1897 Faraon, 1905 Dzieci; LALKA: 2 narratorów (1. - obiektywny, wszechwiedzący, 2. - subiektywny - Rzecki - wojny napoleońskie, powst. list., kampania węgierska 1848, powst. stycz.), struktura utworu szkatułkowa (obie części mogą bez siebie funkcjonować); akcja 1878-79; społeczeństwo w Lalce schierarchizowane (o przynależności decyduje rodowód): arystokracja rodowa (wszyscy związani ze sobą, konserwatyści: książę, Łęccy, Krzeszowski, prezesowa Zasławska, Ochocki, Starski), mieszczaństwo (zróżnicowane narodowościowo i majątkowo: zdeklasowany szlachcic Wokulski, Krzeszowska, subiekci, p. Stawska; inteligencja: zarządca Wirski, radca Węgrowicz; Żydzi: Szlangbaumowie, dr Szuman; Niemcy: Minclowie; proletariat: Węgiełek, Wysoccy); Wokulski - cechy romantyka (wychowany na literaturze romant., romantyczna miłość do Izabeli, próba samobójstwa, pojedynek, fantazja i ryzyko) i pozytywisty (wiara w naukę, wiedzę, znamiona homo-faber, organicznik, filantrop, zwolennik asymilacji); idealiści: Wokulski (wierzył w szlachetność ludzkich działań, sprawiedliwość, uważał, że nędzę można zlikwidować zapewniając ludziom pracę), Rzecki (ideal. polityczny, wierzył w Napoleona, wierzył w konspirację i odzyskanie wolności), Ochocki ("ideal. naukowy", wyznawca pracy organicznej i scjentyzmu, wierzył w "świat bez granic", ludzi równych, wolnych i szcześliwych; HENRYK SIENKIEWICZ (1846-1916; noblista - Quo vadis 1905); nurty twórczości: społ.-obyczaj. (Szkice węglem, Za chlebem, Janko muz., Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, Sachem, Latarnik, W pustyni i w puszczy), powieści histor. (Trylogia, Quo vadis, Krzyżacy, Na polu chwały); TRYLOGIA (cel powieści: ku pokrzepieniu serc): elementy baśni (żywioł optymizmu, wiara w pokonanie zła, bohaterowie nie załamują się pod wpływem przeciwności, podział na bohaterów szlachetnych i złych  tryumf dobra nad złem), el. eposu antycznego (całe życie boh. to przygoda, heroiczni obrońcy ojczyzny, doskonali rycerze, popełniają błędy, ale dokonują ekspiacji - Kmicic  wojna obronna narodową świętością), el. westernu (dynamizm zdarzeń, stopniowanie napięcia, porwania, pojedynki, podstępy, ucieczki, nagłe zwroty akcji; bohaterowie nieskomplikowani, ale o silnych prostych charakt., szczerzy, podział na dobrych i złych); uświęcenie wojny (sacrum) "Rany odniesione w bitwie o ojczyznę nie bolą, trudy nie przygnębiają" /Kmicic/; cechy sarmatów: odwaga, waleczność, prawdomównośc, wierność, bezinteresowność, braterstwo, honor, wyrzeczenie dobra własnego na rzecz ojczyzny, pobożność; tchórzostwo, megalomania, ksenofobia, warcholstwo, pieniactwo, egoizm, NOWELISTYKA problem biednego uzdolnionego dziecka (BP Antek, HS Janko Muzykant, EO ABC...), nędza i zacofanie wsi polskiej (HS Szkice węglem, Bartek zwycięzca), nędza proletariatu miejskiego (MK Nasza szkapa), demaskacja fałszywej filantropii (MK Miłosierdzie gminy; EO Dobra pani); problem równouprawnienia mniejszości narod. (MK Mendel Gdański), losy emigrantów polskich (HS Za chlebem, Latarnik); ADAM ASNYK (1838-97), pochodził z rodz. szlacheckiej, więziony na Cyteadeli za działalność konspiracyjną przez powst. stycz., 1869 - debiut tomem poezji; kilka dramatów (Gałązka heliotropu, Kiejstut); nurty w twórczości: osobisto-patriotyczny (rozrachunek z przeszłością powst. - pamiętnik liryczny straconego pokolenia powst., wątek odpowiedzialności za klęskę powst. Sen grobów, Epilog do snu grobów), nurt pozytywistycznych deklaracji, którym proponował umiejętność pogodzenia idei pozytyw. z romant. (Dzisiejszym idealistom, Do młodych, Daremne żale), miłosny (Różowa chwilka, Abdykacja, Oświadczyny, Między nami nic nie było, Karmelkowy wiersz), filozoficzny (30 sonetów); "Do Młodych" - apel do młodych (manifest pozytywistyczny) - zachęcenie do działania, pracy, poznawania świata; wiara w postęp i ewolucję; cytaty: "Szukajcie prawdy jasnego promienia, szukajcie nowych, nieodkrytych dróg", "Każda epoka ma swe własne cele i zapomina o wczorajszych snach", "Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy, choć sami macie doskonalsze wznieść"

NAZWA: Termin "pozytywizm" jest związany z filozofią. Został opisany w dziele Francuza, Augusta Comte'a, pt. Kurs filozofii pozytywnej. „Pozytywny” znaczy tu: realny (co łączy się z odrzuceniem wszystkiego, czego nie da się naukowo udowodnić), użyteczny (taki, który ma konkretne, jasne cele i dąży do ich spełnienia), pewny i ścisły oraz względny (T. Bujnicki Pozytywizm).

ETAP	EUROPA	POLSKA - ZABORY
początek pozytywizmu	połowa XIX w. - pojawiły się sygnały nowego światopoglądu: 1830-1842 Kurs filozofii pozytywnej A. Comte'a; 1844 r. Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej A. Comte'a; 1852 r. Katechizm pozytywisty A. Comte'a; ukazały się dzieła H. T. Buckle'a, H. Spencera, H. Taine'a, J. S. Milla	1864 r. - upadek powstania styczniowego. 1871 r. na łamach "Przeglądu Tygodniowego" ukazał się artykuł A. Świętochowskiego My i Wy - manifest programowy polskiego pozytywizmu; 1870 - Teka Stańczyka Lata 70.: rozkwit literatury tendencyjnej, służącej propagowaniu pozytywistycznych założeń programowych
rozkwit pozytywizmu	Lata 70. i 80. - rozwój nauki, filozofii, kultury i sztuki: 1866 r. - A. Nobel wynalazł dynamit; 1869 r. - A. Mendelejew przedstawił układ pierwiastków; 1871 r. - K. Darwin przedstawił teorię ewolucji; 1876 r. A. Bell wynalazł telefon; zostały odkryte prątki gruźlicy (B. Kocha), zastosowano szczepionkę Pasteura. 1885 r. wynaleziono silnik samochodowy (Deimler, Benz); w Europie tworzyły się potęgi kolonialne: Anglia, Francja, Niemcy; 1869 - budowano Kanał Sueski; 1870 r. - H. Schliemann odkopał Troję; 1887 r. - powstał teatr A. Antoine'a w Paryżu (nowe koncepcje teatralne); 1889 r. - w Paryżu zorganizowano wystawę powszechną (zbudowanie wieży Eiffla) Ukazały się: Zbrodnia i kara, Idiota, Biesy, Bracia Karamazow Dostojewskiego, Anna Karenina L. Tołstoja, Ziemia, Nana, 0 powieści eksperymentalnej (1880 r.) E. Zoli; 1891 r. Przygody Sherlocka Holmesa A. Conan-Doyle'a	Lata 80. najważniejsze fakty literackie: 1884 r. H. Sienkiewicz Ogniem i mieczem; 1885 r. E. Orzeszkowa Nad Niemnem; 1886 r. H. Sienkiewicz Potop, B. Prus Lalka; 1888 r. H. Sienkiewicz Pan Wołodyjowski; 1882 r. - powstał Hołd pruski J. Matejki; 1887 r. - założono warszawskie "Życie" 1890 r. - przewieziono zwłoki Mickiewicza na Wawel Wynalazki: 1883 r. - Z. Wróblewski i K. Olszewski skroplili powietrze; I. Łukasiewicz wydestylował z ropy naftowej naftę; M. Skłodowska-Curie wraz z mężem odkryli rad i polon (Francja)
schyłek pozytywizmu	lata 90. XIX w. - obok idei pozytywistycznych wyraźnie widoczne były nowe - modernistyczne, powstały: Dzika kaczka Ibsena, Ślepcy M. Maeterlincka, Tkacze G. Hauptmanna; 1895 r. - bracia Lumiere wynaleźli kinematograf, zastosowano promienie Roentgena, wynaleziono radio i telegraf	1891 r. - debiut poetów młodopolskich: K. Przerwy-Tetmajera, A. Niemojewskiego, F. Nowickiego; ale: 1895 r. Quo vadis H. Sienkiewicza; 1888 r. Założenie Politechniki Warszawskiej, Budowa Gmachu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych; 1900 - Jubileusz Sienkiewicza; 1905 - Nagroda Nobla dla Sienkiewicza
Czas trwania	ok. 50 lat	ok. 20 lat

Choć rozkwit pozytywizmu przypadł na środkową część 2 poł. XIX w., właśnie wtedy wydano dzieła uważane za wielkie literackie manifesty literatury modernistycznej: słynne Kwiaty zła K. Baudelaire'a (1857 r.), Sezon w piekle A. Rimbauda (1873 r.), Popołudnie Fauna S. Mallarme'ego (1876 r). U schyłku pozytywizmu europejskiego powstał także manifest dekadentyzmu - Na wspak (1884) J. K. Huysmansa, powieść, której bohaterem jest typowy dekadent-dandys, postać już z zupełnie innej epoki.

FILOZOFICZNE PODSTAWY POZYTYWIZMU

A. Comte sformułował podstawy pozytywizmu w swoim dziele Kurs filozofii pozytywnej (sześć tomów, 1830-1842). Według Comte'a, kluczowe dla całego nurtu światopoglądowo-filozoficznego słowo "pozytywny" miało znaczyć mniej więcej tyle co: realny, użyteczny, pewny, ścisły, relatywny. Oznacza to w praktyce, że pozytywizm był prądem filozoficznym o nastawieniu socjologicznym, jego entuzjaści kładli nacisk na poznanie jednostki jako cząstki społeczeństwa i ludzkości. Pozytywiści głosili scjentyzm, którego głównymi wyznacznikami było: zaufanie do nauki, oparcie się na metodzie empirycznej i na naukach przyrodniczych. Cechowała ich również niechęć do metafizyki oraz wszelkiego irracjonalizmu. Myśl filozoficzną A. Comte'a podjęli i rozwinęli Anglicy J. S. Mill i H. Spencer oraz Francuz H. Taine.

John Stuart Mill (1806-1873) głosił utylitaryzm, czyli pogląd etyczny, u podstaw którego legło założenie, że to, co dobre, jest pożyteczne. Każda jednostka powinna dążyć do własnego szczęścia, lecz w swoim działaniu kierować się dobrem ogółu.

Herbert Spencer (1820-1903), opierając się na poglądach Karola Darwina (teoria powstawania nowych gatunków i walki o byt), głosił teorię ewolucjonizmu. Spencer, wychodząc z założenia, że cała rzeczywistość podlega ewolucji, czyli ciągłemu rozwojowi, przeniósł pojęcie ewolucjonizmu z nauk przyrodniczych do socjologii i wskazał analogie między żywym organizmem a organizmem społecznym.
Teoria Spencera miała wiele słabych punktów, o czym doskonale wiedzieli filozofowie i naukowcy mu współcześni. Przede wszystkim nie potrafił on wyjaśnić, skąd w ogóle pochodzi istnienie, życie, które próbował ujmować w kategoriach wyłącznie mechanistycznych, chemicznych. Odznaczał się przy tym doktrynerską pedanterią, co często narażało go na śmieszność. Jego drobiazgowe porównania między życiem zbiorowiska komórek a życiem zbiorowiska ludzi, T.H. Huxley żartobliwie komentował: „przecież ciałkom krwi nie wolno bezkarnie urządzać wieców, jak obywatelom brytyjskim, bo zaraz je naczelna władza fizjologiczna z siedzibą w mózgu oskarża o zbiegowisko...”

Hipolit Taine (1828-1893) to głosiciel determinizmu, poglądu, zgodnie z którym życie i działalność człowieka jest z góry określona, czyli zdeterminowana rasą (czynniki genetyczne), środowiskiem (warunki życia) oraz momentem historycznym.

PRĄDY LITERACKIE

Realizm - prąd literacki ukształtowany w pełni na przełomie lat 70. i 80. XIX w. Naczelnym zadaniem pisarza stało się obiektywne przedstawianie rzeczywistości. Odrzucono ograniczenia moralno-społeczne, starano się dokładnie, wnikliwie penetrować rzeczywistość. Pod względem artystycznym twórczość realistów charakteryzowała dbałość o stronę kompozycyjną i stylistyczną powieści. Najlepsze polskie powieści realistyczne: Lalka B. Prusa, Nad Niemnem E. Orzeszkowej.

Naturalizm - kierunek ukształtowany na początku lat 80. XIX w., pod wpływem pisarzy francuskich, zwłaszcza G. Flauberta i E. Zoli. Celem pisarzy naturalistów było możliwie najwierniejsze i najbardziej obiektywne odtworzenie rzeczywistości w oparciu o własne studia i badania, przy jednoczesnym unikaniu komentarzy odautorskich.

SYTUACJA POLITYCZNA W POSZCZEGÓLNYCH ZABORACH

Zabór rosyjski

Utworzone w 1815 r. Królestwo Polskie zostało po powstaniu styczniowym poddane wielu represjom. Zmieniono nazwę Królestwa na "Kraj Przywiślański" (Priwislienskij Kraj), natomiast Polaków poddano gwałtownej i brutalnej rusyfikacji. W latach 1864-1914 obowiązywał stan wojenny, pozwalający cenzurze ograniczać wolność słowa. W ramach walki ze wszystkim, co polskie w latach 1866-1869 wprowadzono do szkół język rosyjski jako obowiązkowy (w 1885 r. także do szkół elementarnych), uczniom zakazano nawet rozmawiać ze sobą po polsku, Szkołę Główną zmieniono na Carski Uniwersytet Warszawski. Zlikwidowano wszelkie pozostałości autonomii Królestwa, obciążono szlachtę wysokimi podatkami, kraj podzielono na gubernie i powiaty, wprowadzono aparat policyjno-wojskowy, wysokie stanowiska administracyjne obsadzano wyłącznie Rosjanami. Wydany w 1864 r. ukaz carski o uwłaszczeniu chłopów miał na celu odciągnięcie tej warstwy społecznej od udziału w powstaniu. Na podstawie ukazu dano chłopom wolność osobistą, zniesiono pańszczyznę i zależność od dworu i pana, ale jednocześnie pogrążono ich w nędzy (ustawa zniosła również obowiązek opieki nad chłopem i to zarówno ze strony pana-dziedzica, jak i ze strony carskiej administracji). Spowodowało to gwałtowną migrację chłopów do miast w poszukiwaniu pracy, częste stały się rozpaczliwe wyjazdy "za chlebem" do Ameryki. Jednocześnie pojawiła się nowa klasa społeczna - robotnicy (proletariat), co było związane z przejściem od ustroju feudalnego do wczesnej fazy kapitalizmu, a co za tym idzie, z gwałtownym rozwojem przemysłu. Robotnicy to głównie miejski plebs, a także chłopi, którzy z powodów ekonomicznych musieli opuścić wieś. Ponadto ustawa uwłaszczeniowa zapoczątkowała proces degradacji polskiej szlachty ziemiańskiej. Represje popowstaniowe, częste konfiskaty majątku zmuszały ich do opuszczania dawnych posiadłości i szukania szczęścia w miastach. Była to jedna z przyczyn wykształcenia się nowej warstwy społecznej - polskiej inteligencji. Coraz więcej było prawników, lekarzy, dziennikarzy i nauczycieli.

Zabór pruski

Naród polski poddany był szczególnie brutalnemu procesowi germanizacji. Kanclerz Rzeszy, Otto von Bismarck, zapoczątkował tzw. Kulturkampf, czyli walkę o kulturę. Wielkie Księstwo Poznańskie przemianowano na Provinz Posen, wprowadzono język niemiecki do urzędów, szkół i sądów, gwałtownie zaatakowano Kościół jako ostoję tradycji i kultury polskiej. Jednocześnie rozwinięto akcję wykupywania przez Niemców polskich majątków ziemskich w ramach organizowanej przez Hakatę (Związek dla Popierania Niemczyzny na Kresach Wschodnich) ekspansji na Wschód.

Zabór austriacki - Galicja

Galicja należała w latach 1861-1914 do monarchii austro-węgierskiej. Polacy w zaborze austriackim mogli cieszyć się sporą autonomią, szczególnie w zakresie samorządu lokalnego i szkolnictwa. W Galicji funkcjonowały dwa uniwersytety, krakowski i lwowski, w 1871 r. powstała Akademia Umiejętności. Cenzura nie była tak agresywna jak w pozostałych zaborach, działały również polskie teatry. W szkołach, sądach i urzędach dominował język polski, rozwijały się polskie instytucje kulturalne. Bardzo zła była jednak sytuacja ekonomiczna Galicji, wynikająca z ogromnego zacofania gospodarczego i społecznego. Dlatego też mówi się potocznie o "nędzy galicyjskiej" jako synonimie biedy i zacofania. W Krakowie powstała szkoła historyczna, której zwolennicy nazywani byli stańczykami (od tytułu programowego pamfletu politycznego Teki Stańczyka - 1870). Było to ugrupowanie konserwatywne, niechętne spiskom politycznym, powstaniom zbrojnym i wszelkim rewolucjom. Głównymi przedstawicielami krakowskiej szkoły historycznej byli czołowi galicyjscy intelektualiści, autorzy Teki Stańczyka: Józef Szujski, Stanisław Tarnowski, Ludwik Wodzicki i Stanisław Koźmian, a także uczeni: Michał Bobrzyński i Stanisław Smolka. Postulowali oni lojalizm, czyli działania zgodne z narzuconym przez zaborców prawem, lecz mające na celu wzmocnienie gospodarcze, moralne i polityczne struktur państwowych, a w dalekiej perspektywie odzyskanie niepodległości. Stańczycy przywiązywali ogromną wagę do historii Polski, szukając w niej przyczyn upadku potężnej niegdyś Rzeczypospolitej i próbując wyciągnąć z niej wnioski na przyszłość.

PROGRAM POLSKICH POZYTYWISTÓW

W dziedzinie polityki polscy pozytywiści postulowali:
a) potrzebę trzeźwej oceny możliwości i układu sił, a co za tym idzie odrzucenie wszelkich form walki zbrojnej oraz działalności konspiracyjnej;
b) potrzebę pracy organicznej, czyli wykorzystania legalnych możliwości samoobrony narodu poprzez stopniowe zwiększanie sił ekonomicznych i kulturalnych społeczeństwa. Miało się to odbywać drogą propagowania unowocześnionych sposobów produkcji w przemyśle, rolnictwie i handlu.

W dziedzinie ekonomii apelowano o:
a) postawę przedsiębiorczości, gospodarności, fachowości, co miało pomóc w rozwijaniu gospodarki narodowej - zakładanie fabryk, unowocześnianie rolnictwa, rozwój rzemiosła, organizowanie szkolnictwa narodowego.

W sprawach społecznych pozytywiści wysunęli następujące hasła:
a) edukacja społeczeństwa, upowszechnianie nauki i oświaty, co miało być gwarancją moralności i wzrostu świadomości narodowej;
b) stworzenie wolnokonkurencyjnego ustroju kapitalistycznego i cywilizacji przemysłowej, co według pozytywistów umożliwia osiągnięcie społecznego dobrobytu;
c) organizacja sprawnie działających instytucji charytatywnych w celu zapobiegania przypadkom indywidualnych nieszczęść i stworzenia warunków sprzyjających konsolidacji (zjednoczeniu) społeczeństwa;
d) praca u podstaw, czyli krzewienie oświaty ogólnej i zawodowej oraz świadomości narodowej wśród ludu, aby warstwa ta stała się pełnoprawną częścią polskiego społeczeństwa;
e) emancypacja i równouprawnienie kobiet poprzez kształcenie, przygotowanie do pracy zawodowej; stworzenie wizerunku kobiety jako partnerki a nie ozdoby mężczyzny;
f) asymilacja Żydów (uznanie Żydów za pełnoprawnych członków społeczeństwa) przy jednoczesnym zachowaniu przez nich własnej religii i kultury;
g) tolerancja dla odmiennych wierzeń i przekonań, prawo jednostki do wolności i niezależności, laicyzacja obyczajów (wyzwolenie różnych dziedzin życia społecznego i kulturalnego spod wpływu Kościoła i kleru).

WZORZEC OSOBOWY

Człowiek starannie wykształcony, ufny w potęgę rozumu i możliwości nauki. Największą wartością w jego życiu jest praca. Stąd charakterystyczne cechy pozytywnego bohatera: zaradność, trzeźwe obliczanie środków i celów, skuteczność w działaniu, obowiązkowość, czystość moralna. Pracuje dla wspólnego dobra, dlatego własne interesy podporządkowuje dobru ogółu. Wykorzystuje legalne możliwości działania dla dobra narodu. Daleki od lojalizmu wobec zaborców. Tolerancyjny, pozbawiony wszelkich uprzedzeń (por. Wokulski z Lalki B. Prusa, Bohatyrowicze z Nad Niemnem E. Orzeszkowej, bohaterowie nowel i opowiadań).

PRACA ORGANICZNA I PRACA U PODSTAW

Powstanie styczniowe zakończyło okres wielkich zrywów narodowowyzwoleńczych. Naród polski, wykrwawiony i zniechęcony kolejnymi klęskami zbrojnych wystąpień przeciwko zaborcom, potrzebował innego programu politycznego. Nowe ideały musiały zostać oparte na nowych zasadach. Młode pokolenie sformułowało swoje poglądy, opierając się na dwóch podstawowych postulatach: pracy organicznej i pracy u podstaw.

Postulat pracy organicznej wywodził się z teorii H. Spencera, który wskazał analogie między organizmem społecznym a żywym organizmem. Pozytywiści uważali, że społeczeństwo polskie jest takim, właśnie organizmem, a jego poszczególne warstwy (a co za tym idzie przynależne do nich jednostki) spełniają funkcję określonych organów. By cały organizm był silny i zdrowy, silne i zdrowe muszą być wszystkie jego części. Tak więc organicznicy postulowali unowocześnienie przemysłu, handlu, rolnictwa i całej gospodarki kraju, bowiem tylko mocny ekonomicznie naród może myśleć o odzyskaniu niepodległości. Rolnictwo czy przemysł traktowane były jako poszczególne organy, ich sprawność miała decydować o sprawności i potędze przyszłej Polski. Podstawy pracy organicznej zostały sformułowane między innymi w Szkicu programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa Aleksandra Głowackiego (Bolesław Prus), który ukazał się w "Nowinach", w 1883 r. Prus pisał między innymi: „Inaczej wygląda kraj zamieszkany przez ludność silną, pracowitą i oświeconą (...). Im doskonalsza jednostka, tym doskonalsze społeczeństwo, im szczęśliwsza jednostka, tym szczęśliwsze społeczeństwo i na odwrót”.

Z kolei postulat pracy u podstaw związany był z koniecznością należytego wykształcenia i oświecenia wszystkich grup społecznych, traktowanych jako równoprawne organy jednego organizmu. Ponieważ wieki ucisku i prześladowań szczególnie negatywnie odbiły się na warstwie chłopskiej, pozytywiści głosili postulat podniesienia poziomu oświaty ogólnej i zawodowej wśród tej najbardziej nieświadomej swej roli społecznej grupy. Warstwy oświecone a więc inteligencja, ma w myśl tego programu krzewić wśród ludu świadomość narodową, uczyć chłopów organizowania się w ramach samorządów gminnych, kółek rolniczych i sądownictwa, walczyć z analfabetyzmem (budowa szkół), wreszcie dbać o poprawę warunków życiowych tych wszystkich, którzy żyją w nędzy. Takie postulaty sformułował m.in. czołowy programotwórca polskiego pozytywizmu - Aleksander Świętochowski w artykule Praca u podstaw opublikowanym na łamach "Przeglądu Tygodniowego" w 1873 r.

SPORY PROGRAMOWE

Kiedy w 1871 r. na łamach "Przeglądu Tygodniowego" ukazał się artykuł Aleksandra Świętochowskiego My i Wy, będący w rzeczywistości manifestem programowym polskiego pozytywizmu, rozgorzał spór między zwolennikami nowej ideologii a "starymi", tkwiącymi korzeniami w romantyzmie. Byli to między innymi Kazimierz Kaszewski, Aleksander Tyszyński i Henryk Struve. "Młodych" reprezentowali przede wszystkim wybitni pisarze i noweliści, tacy jak: Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Adolf Dygasiński i Aleksander Świętochowski, a także krytyk teatralny Józef Kotarbiński, historyk literatury Piotr Chmielowski, filozof Julian Ochorowicz, krytyk literacki Feliks Bogacki i socjolog Leopold Mikulski. "Młodzi" głosili postulaty pracy u podstaw oraz pracy organicznej, poruszali kwestię równouprawnienia kobiet a także asymilacji mniejszości narodowych. W swoich poglądach opierali się na scjentyzmie, utylitaryzmie i ewolucjonizmie, uważali, że należy zaktywizować społeczeństwo, rozpowszechnić oświatę i podnieść poziom życia najuboższych. Z poglądami pozytywistów nie zgadzali się "Starzy", tradycjonaliści zebrani wokół czasopism "Gazeta Warszawska" i "Kurier Warszawski". Zarzucali oni "młodym" brak poszanowania dla tradycji narodowych i wiary katolickiej oraz osłabianie ducha społeczeństwa polskiego.

Okres w dziejach literatury polskiej, obejmujący twórczość wychowanków Szkoły Głównej Warszawskiej (1862-69), dla których przeżyciem pokoleniowym był wybuch i klęska powstania styczniowego.

Nazwę "pozytywizm" zaczerpnięto z dominującego w myśli europejskiej od lat czterdziestych XIX wieku nurtu filozoficznego (zapoczątkowany przez Comte'a, kontynuowany przez Littrego, Taine'a, Milla, Spencera, Buckle'a, Darwina), który przeciwstawiał się metafizyce i budował wiedzę o świecie opartą na badaniu faktów dostępnych rozumowi, sprawdzalnych empirycznie. Jego podstawę stanowiło zaufanie do nauki (scjentyzm), wiara w możliwość wykrycia i dostosowania praw rządzących przyrodą także do rozwoju jednostek i grup społecznych (determinizm, ewolucjonizm). W takiej koncepcji pokolenie postyczniowe szukało podstaw teoretycznych programu walki o przebudowę struktury społeczno-ekonomicznej zdziesiątkowanego narodu oraz unowocześnienia gospodarki krajowej. W poglądach pozytywistów polskich wyraźny jest agnostycyzm i antyklerykalizm, szeroko pojmowany liberalizm, utylitaryzm, czyli dążenie do szczęścia jednostki powiązanego z pożytkiem społecznym (stąd kwestia emancypacji kobiet i asymilacji Żydów), kult pracy i wiedzy, które stały się podstawą rozwoju ruchu oświatowego.

Rok 1863 wyznacza początek pozytywizmu polskiego, nie ma natomiast zgody co do daty końcowej; na ogół przyjmuje się, że pozytywizm skończył się w 1881 roku z chwilą ostatecznego bankructwa jego programu społecznego i politycznego. Należy jednak pamiętać, że dojrzała twórczość pozytywistów tworzy nurt równoległy do młodzieńczej, zdobywczej fazy modernizmu.

Pozytywizm polski miał swych poprzedników: pod względem programu społ. byli to liczni "organicznicy", tj. zwolennicy legalnej działalności na polu gospodarki i kultury w Księstwie Warszawskim, Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Poznańskim. Poprzednikami artystycznymi byli czynni nadal tzw. powieściopisarze krajowi (Józef Ignacy Kraszewski i Tomasz Teodor Jeż, w mniejszym stopniu Józef Korzeniowski).

Wystąpienia nowej generacji znane pod nazwą walki młodej i starej prasy, miały charakter kampanii publicystycznej, w której posługiwano się hasłami: pracy organicznej, wszechstronnego rozwoju organizmu społ. (przy zachowaniu zasady realizmu politycznego, tj. rezygnacji przynajmniej na czas najbliższy z dążeń niepodległościowych), oraz pracy u podstaw, czyli głównie działalności oświatowej, wspierającej rozwój najniższych warstw społecznych. Oceniając ten program należy pamiętać, iż sami jego twórcy zaznaczali wielokrotnie, że ich program jest koniecznością, wyznaczoną przez aktualną sytuację polityczną.

Pozytywistyczna koncepcja literatury przeciwstawiała romantycznemu pojęciu wieszcza, pisarza-obywatela, pracującego dla społeczeństwa i podlegającego jego ocenie, romantycznej koncepcji twórczości jako natchnienia pracę literacką opartą na wiedzy i świadomym "naukowym" zbieraniu materiału obserwacyjnego. Nowym bohaterem miał być człowiek pracy. Wyznacznikiem wartości dzieła stała się jego tendencja, zgodna z założeniem utylitaryzmu. Nowy typ literatury miał przyczynić się do likwidacji psychicznych skutków powstania styczniowego i reedukacji społeczeństwa w duchu nowoczesnych ideałów społecznych. Zadania te miała realizować powieść, uznana za najdogodniejszy gatunek wypowiedzi. Ceniono także in. formy narracyjne, np. opowiadanie, szkic powieściowy, nowelę. Gatunki dramatyczne pozostawały poza zakresem zainteresowania młodych, co wynikało ze szczególnej sytuacji teatrów warszawskich.

Rozczarowanie tego typu literaturą nastąpiło na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, wraz z "wydorośleniem" młodych, z nową sytuacją społeczną, dezaktualizującą program pozytywistów wobec narodzin ruchu robotniczego i narastających konfliktów społecznych, wreszcie z nową sytuacją w literaturze europejskiej (twórczość Zoli, Ibsena, Turgieniewa, Dostojewskiego i Tołstoja).

Najwybitniejszymi przedstawicielami pozytywizmu byli:

• Aleksander Świętochowski i Piotr Chmielowski (ideologowie i teoretycy)

• Bolesław Prus,

• Eliza Orzeszkowa,

• Henryk Sienkiewicz,

• Adam Asnyk,

• Maria Konopnicka,

• Wiktor Gomulicki,

• Adolf Dygasiński,

• Antoni Sygietyński.

Drukowali najczęściej w tygodnikach: "Przeglądzie Tygodniowym", "Niwie", "Opiekunie Domowym", "Wędrowcu", "Prawdzie", "Głosie"; miesięcznikach: "Ateneum" i od 1880 "Bibliotece Warsz."; W prasie codz. "Nowinach" oraz "Słowie". Wielu pisarzy publikowało w tygodniku "Kraj", wychodzącym od 1882 w Petersburgu.

Obok głównego nurtu literatury rozwijała się twórczość:

• krajowych epigonów romantyzmu (F. Faleński, J. Łuszczewska (Deotyma), L. Sowiński, A. E. Odyniec, J. Zachariasiewicz, J. Bliziński)

• przebywających na emigracji J. I. Kraszewskiego, T. T. Jeża, T. Lenartowicza, C. Norwida oraz Z. Kaczkowskiego (wyjechał z kraju pod naciskiem opinii publicznej).

• niezmiernie popularnej Marii Rodziewiczówny (debiut 1887).

Młoda Polska

Za początek epoki przyjęto umowną datę 1891 r., której towarzyszyły nowe tendencje ideowo-artystyczne, a za koniec 1918 r., czyli rok odzyskania przez Polskę niepodległości. Już pod koniec lat osiemdziesiątych XIX w. wyraźnie narasta krytyka programu pozytywistycznego, którą podejmują nie tylko zwolennicy nowych przeobrażeń w literaturze i sztuce, ale i sami pozytywiści. Atakom podlega nie tylko program, który zawiódł oczekiwane nadzieje, ale i literatura, która go rozpowszechniała, i która poprzez swój realizm i tendencyjność ograniczała swobodę twórczą pisarzy. Najczęściej stosowana nazwa epoki - Młoda Polska - pochodzi od tytułu programowych artykułów Artura Górskiego, opublikowanych w "Życiu" w  1898 r., będących manifestem ideowo-artystycznym młodego pokolenia. "Młodzi" pragnęli odrodzić Polskę poprzez kontynuację ideologii romantyzmu polskiego oraz stworzenie nowych norm i wartości etycznych i estetycznych. W związku z tym przyjęto też inną nazwę epoki - neoromantyzm, która miała podkreślać związek romantyzmu z epoką przełomu wieków XIX i XX, polegający głównie na powrocie tendencji idealistycznych, podniesieniu roli indywidualizmu i subiektywizmu, a przede wszystkim na podjęciu wysiłków prowadzących do odzyskania niepodległości państwowej. Obok tych dwóch nazw występuje termin modernizm, który podkreślał współczesność i nowoczesność epoki przeciwstawiającej się systemowi poglądów poprzedniego pokolenia. Kolejna nazwa - symbolizm, stosowana jest rzadziej, gdyż odnosi się nie tyle do cech całego okresu, ile raczej do głównego nurtu w sztuce młodopolskiej. Jedną z charakterystycznych właściwości poglądu ówczesnego człowieka na świat jest poczucie zagrożenia i niepewności. Gwałtowny rozwój przemysłu, odkrycia naukowe, rosnące napięcia społeczne, spowodowały przemiany, których skutki były trudne do przewidzenia. Strach przed życiem kształtuje specyficzną dla tych czasów postawę człowieka. Cechuje ją dekadentyzm, objawiający się poczuciem grożącej zewsząd katastrofy i bezsensem istnienia, niewiarą w wartość jakiejkolwiek idei, ogólną apatią i niechęcią do wszelkiego działania. Kierunki artystyczne w okresie Młodej Polski - dekadentyzm - modernizm - impresjonizm - zadaniem sztuki jest przedstawienie przelotnych wrażeń, gdyż nie ma możliwości dotarcia do obiektywnej prawdy o rzeczywistości,  a poznawanie świata ogranicza się do subiektywnych, przypadkowych odczuć napotkanych zjawisk; stąd w obrazach impresjonistów świadome zacieranie konturów malowanych przedmiotów, stosowanie obok siebie jasnych barw, by wywołać wrażenie nieustającej zmienności; malowani oni znakomite, urokliwe pejzaże, przeniknięte jasnym światłem; szukali tematów, dotąd rzadko spotykanych w malarstwie, których dostarczała im ulica, kabarety  i kawiarnie, gdzie tętniło życie naturalne i prawdziwe; - neoklasycyzm - symbolizm - rzeczywistość, która nas otacza, ma dwoistą naturę - składa się z materii i ducha; zadaniem sztuki powinno być odzwierciedlenie owej głębszej, duchowej, metafizycznej sfery ludzkiej egzystencji; świata duchów nie można przedstawić przy pomocy środków stosowanych przez sztukę realistyczną, gdyż nie jest on jednoznaczny i sprecyzowany; to co nieuchwytne, niewyrażalne, bo rozgrywające się poza światem zmysłów, można próbować przedstawić przy pomocy języka symbolów, który dopuszcza możliwość wielu interpretacji; symbol jako środek artystyczny ma dwa znaczenia: pierwsze, to postrzegalny zmysłowo obraz przedmiotu, osoby lub sytuacji, drugie, to podtekst, ukryte znaczenie, nie wypowiedziana jednoznacznie treść; - ekspresjonizm - ukazywanie przeżyć duchowych jako swoistej formy uczuciowego ekshibicjonizmu płynącego z głębin podświadomości. GŁÓWNI PRZEDSTAWICIELE MŁODEJ POLSKI: FILOZOFIA Filozofia niemiecka Friedrich Nietzsche - twórca tzw. "filozofii życia XIX/XX w."; - przedstawiciel IMMORALIZMU; - przeciwstawia się dekadentyzmowi - niesie kult życia, wiarę w jego sens i skuteczność energicznego działania - podstawą wszelkich ocen powinny być jedynie kryteria i wartości pozamoralne; - głosił, że jedynie słuszną zasadą jest działanie "poza dobrem i złem"; - w działaniu motorem jest "wola mocy", która decyduje o pozycji człowieka w społeczeństwie; - torował drogę ludziom silnym i bezwzględnym i usprawiedliwiał ich działanie, jednocześnie głosząc pogardę dla wszelkiej słabości; - głosił sens istnienia "rasy panów", "nadludzi"; tylko oni mogą uratować świat od szarzyzny i nijakości. Artur Schopenhauer - kształtował poglądy na rolę sztuki i jej twórców w życiu jednostki i społeczeństwa; - człowiek gnany bezrozumnym popędem nigdy nie pozna praw rządzących światem i nigdy nie osiągnie szczęścia; - jedynym ratunkiem jest ucieczka w świat sztuki bądź przez kontemplację i przeżywanie jej dzieł, bądź przez ich tworzenie. Filozofia francuska Henryk Bergson - antyracjonalistyczny pogląd na świat; - nie można odnaleźć żadnych przyczyn czy logicznych przesłanek w rozwoju świata; rozwój ten jest samorzutny i nieprzewidziany, a decyduje o nim "pęd życiowy" wszelkich organizmów żywych; - świata nie można poznać przy pomocy intelektu, lecz dzięki intuicji, instynktowi, który pozwala się uczyć świata poprzez doznawane wrażenia i przeżycia. POEZJA Poezja francuska Artur Rimbaud - autor ciekawych, poetyckich i nastrojowych wierszy, zadziwiających fantastycznymi wizjami i śmiałą wyobraźnią; - "Statek pijany" poprzez obrazy niezwykłych krajobrazów, egzotycznych mórz, sugeruje tęsknotę poety za ciekawszym, pełnym niespodzianek życiem, a jednocześnie zawiera w sobie niechęć do współczesnego świata (pogoń za bogactwem). Stefan Malarme - "Wiatr morski" - występuje tu pragnienie ucieczki od świata, który poza rozczarowaniami i nudą nie daje niczego, co zaspokoiłoby człowieka wrażliwego. Karol Baudelaire - "Kwiaty zła" bezsens ludzkiej egzystencji, absurd życia, które zagraża człowiekowi wiecznym cierpieniem, niepewnością każdego dnia, nieuchronnym przemijaniem zbliżającym do ostatecznego końca, do śmierci. - "Zegar", "Padlina". Poezja rosyjska Aleksander Błok - wizja świata, który jest wrogiem człowieka, niesie cierpienia i prowadzi do nieuchronnej śmierci. Poezja polska Kazimierz Przerwa-Tetmajer - kilkanaście powieści i 3 dramaty, opowiadania "Na skalnym Podhalu", powieść historyczna "Legenda Tatr"; - "Koniec wieku XIX" - nazywa się go manifestem pokolenia - wiersz pesymistyczny, rysuje sylwetkę dekadenta, dla którego życie jest udręką i wobec którego jest bezsilny; jest przekonany o bezsensowności  jakiegokolwiek czynu, jakiejkolwiek reakcji; - "Hymn do Nirwany" - wyraz tęsknoty za unicestwieniem, modlitwa o stan bezczucia, który oderwie poetę od zła, miernoty, od konieczności myślenia i patrzenia na świat; - "Evviva l'arte" - krytyka pod adresem społeczeństwa, w którym pogoń za dobrobytem, za pieniądzem przesłania te ludzkie potrzeby, które wzbogacają duszę. Jan Kasprowicz - do 1891 radykalizm, zainteresowanie problematyką chłopską; - wiersz "W chałupie", cykl 40 sonetów "Z chałupy"; - potem odchodzi od realizmu, porzuca postawę społeczną; staje się, symbolistą i impresjonistą; - "Krzak dzikiej róży" - krzak drży o swoje życie, stara limba dowodzi, jak szybko przemija czas, jak łatwo może się zmienić piękno i młodość w chorobę, brzydotę; - "Hymny" (8) - nawiązują do hymnów średniowiecznych; wykorzystuje ówczesne pojmowanie Boga, aby rozpatrzyć problem dobra i zła; - pesymistyczna postawa życiowa oparta na przeświadczeniu o nieuchronności katastrofy. Leopold Staff - rozpoczynał jako modernista, ale od początku próbuje przezwyciężyć dekadenckie nastroje - cykl "Sny o potędze"; - inspirowany nietzschenizmem i romantyzmem; - obowiązkiem człowieka jest praca nad samym sobą, wewnętrzne doskonalenie się, dążenie do duchowej potęgi; - "Kowal" (sonet) - niechęć do słabości, do niemocy serca; - tom "Gałąź kwitnąca" - wyżej od materialnych zdobyczy ceni dążenia do ideałów i marzenia, gdyż one kształtują człowieka i kształtują jego osobowość; - tom "Uśmiechy godzin"; te dwa tomy uczyniły go najwybitniejszym przedstawicielem klasycyzmu; - "Przedśpiew" - głosił afirmację życia, stworzył model człowieka dobrego i pogodnego, który ze zrozumieniem i spokojem przyjmuje zarówno szczęście, jak i cierpienie; - "Deszcz jesienny" dominuje tu melancholia, smutek, pesymizm; świadomość bezsensu istnienia. Tadeusz Boy-Żeleński - tłumaczenia z francuskiego ("Pieśń o Rolandzie", komedie Moliera, "Komedia ludzka" Balzaca, utwory Prousta, Gide'a i wiele innych); - "Słówka" - wiersze kabaretowo-satyryczne (kabaret "Zielony Balonik"). Tadeusz Miciński - świat widział w nieustannej walce dobra ze złem, a zwycięstwo dobra i prawdy w duchowym doskonaleniu się ludzkości; - posługiwał się symbolem, alegorią i groteską; - stawiał sobie zadanie moralnego odrodzenia społeczeństwa; - dramaty "Bazylissa Teofanu", "Kniaź Patiomkin"; - zbiór poezji "W mroku gwiazd" - jeden z wierszy "Ananke". PROZA - rezygnacja z odautorskiego komentarza, ocen, moralistyki; - poprzestaje na opisach, relacjach, działaniu bohaterów i ich monologach wewnętrznych; - rezygnacja z funkcji poznawczej na korzyść ekspresji; - wewnętrzne życie człowieka, jego stany psychiczne bez komentarzy; Proza angielska Herbert Wells - autor powieści fantastyczno-naukowych: "Wehikuł czasu", "Człowiek niewidzialny", "Pierwsi ludzie na Księżycu". John Galsworthy - "Saga rodu Forsytów" - cykl powieściowy. Joseph Conrad (Korzeniowski) - "Lord Jim", "Korsarz", "Zwierciadła morza"; sławił piękno i grozę morskich przygód, interesował go "nieopanowany ocean życia ludzkiego". Proza rosyjska Fiodor Dostojewski - reprezentował nurt psychologiczny; - poddawał swoich bohaterów głębokiej analizie moralnej; - "Zbrodnia i kara", "Biesy", "Idiota", "Bracia Karamazow". Lew Tołstoj - "Wojna i pokój", "Anna Karenina", "Zmartwychwstanie"; - podejmował próby odnalezienia drogi ratunku dla świata zagrożonego skutkami cywilizacji; - wszystko można przezwyciężyć drogą chrześcijańskiej miłości, wzajemnego zrozumienia, pokorą wobec losu; - wszystko zależy od wewnętrznych wartości człowieka (nakaz doskonalenia się moralnego). Proza polska Stefan Żeromski - zbiór nowel "Opowiadania" ("Doktor Piotr", "Zmierzch", "Zapomnienie", "Siłaczka"); - pierwsza powieść "Promień"; "Syzyfowe prace", "Ludzie bezdomni"; - powieść historyczna "Popioły"; "Duma o hetmanie"; - dramat "Róża"; "Ponad śnieg jaśniejszym się stanę", "Turoń", "Uciekła mi przepióreczka"; - tragedia "Sułkowski"; - powieści "Uroda", "Wierna rzeka"; - powieść "Przedwiośnie", poemat prozą "Puszcza jodłowa". Władysław Stanisław Reymont - "Pielgrzymka do Jasnej Góry", "Komediantka", "Fermenty", "Ziemia obiecana" (powieść o Łodzi); - "Chłopi" (nagroda Nobla), trylogia "Rok 1794". DRAMAT Trzy tendencje: - dramat naturalistyczny z przewagą komedii społecznych, wyrastający z tradycji realistycznych (G. Zapolska, K. Kisielewski, T. Rittner); - dramat symboliczny (S. Wyspiański, S. Przybyszewski); - dramat ekspresjonistyczny, zupełnie nowatorski; występują elementy ekspresjonizmu (wyrażanych ukrytych głęboko treści) - T. Miciński. Dramat belgijski Maurycy Maeterlinck - "Ślepcy" - ślepcy i sytuacja, w jakiej się znajdują, są symbolami egzystencji ludzi końca wieku. Dramat norweski Henryk Ibsen - "Nora", "Podpory społeczeństwa", "Upiory", "Wróg ludu", "Dzika kaczka"; - poruszają zagadnienie roli prawdy i kłamstwa w życiu ludzkim, problem moralnej odpowiedzialności za siebie i innych; - reprezentuje dramat realistyczny, ukazujący najbardziej zawiłe konflikty ludzkiego życia. Dramat polski Stanisław Wyspiański; - widzi konieczność podjęcia swoją sztuka walki z marazmem społeczeństwa polskiego, konieczność obudzenia w nim pragnienia podjęcia czynu zbrojnego, torującego drogę do niepodległości; - "Wesele" 1901 r., dwa wątki: realistyczny i fantastyczno-symboliczny; - "Wyzwolenie" 1903 r.; - po tematykę swych dramatów sięgał do epoki romantyzmu: "Warszawianka", "Lelewel", "Noc listopadowa"; dokonywał rozrachunku z historią; - sięgał także do czasów antycznej Grecji: "Akropolis", "Protestilas i Leodamia", "Meleanger", "Achilles", "Powrót Odysa"; nowa interpretacja ludzkiej egzystencji, sugeruje konieczność aktywnej i bohaterskiej postawy wobec przeciwieństw losu; - zainteresowania tradycją narodu polskiego: "Legenda", "Bolesław Śmiały", "Skałka"; - tragedie współczesne: "Klątwa", "Sędziowie". Gabriela Zapolska - nowele, powieści: "Kaśka Kariatyda", "Przedpiekle", tom nowel "Akwarele"; - dramaty: "Żabusia", "Moralność pani Dulskiej", "Skiz", "Ich czworo", "Panna Maliczewska"; - demaskuje środowisko mieszczańskie, jego obłudę moralną; - pani Dulska - symbol wszystkiego co wstrętne w ludzkiej moralności

NAZWA: "Młodą Polską" nazywamy epokę literacką trwającą od ostatniego dziesięciolecia XIX w. do końca 1 wojny światowej. Nazwa została zaczerpnięta od ukazującego się w 1898 r. w krakowskim "Życiu" cyklu artykułów Artura Górskiego, zatytułowanych właśnie Młoda Polska. Polska nazwa utworzona została przez analogię do podobnych ruchów artystyczno-ideowych, jakie w tym czasie przetoczyły się przez niemalże całą Europę: Młode Niemcy, Młoda Skandynawia itd. Przymiotnik "młoda" miał być określeniem grup twórców, którzy właśnie zdobyli znaczący wpływ na kształtowanie się prądów ideowych epoki i którzy chcieli w ten sposób odróżnić się od "starych", czyli spadkobierców ideałów pozytywizmu.
     W Europie na określenie nowych prądów przyjęto kilka terminów: modernizm (fr. modernisme), który oznacza sztukę nowoczesną, wszelkie przejawy artystycznego nowatorstwa; impresjonizm (fr. 1'impression - wrażenie), używany w odniesieniu do tego, co subiektywne, ulotne oparte na chwilowym wrażeniu, nastrojowe; symbolizm, stosowany na określenie artystycznych przekazów tego, co tajemnicze, przekazów, które charakteryzuje sugestywność, niejasność; neoromantyzm, nazwa sugerująca romantyczny rodowód nowych prądów; dekadentyzm (fr. decadence) stosowany w odniesieniu do pesymistycznych nastrojów schyłku stulecia.

ETAP	EUROPA	POLSKA
na przełomie epok	ostatnie dekady XIX w. la belle epoque - piękna epoka: rozwój przemysłu, wielkie odkrycia naukowe (fizyka, biologia), dobrobyt, społeczna akceptacja powszechnego prawa do nauki, równouprawnienia kobiet, tolerancji i demokracji, wolności, równości; nowa klasa społeczna - robotnicy (proletariat); Tworzyli: H. Ibsen, A. Strindberg (dramat); G. Flaubert, F. Dostojewski (powieść) ale: już w 1857 r. wyszły Kwiaty zła K. Baudelaire'a (poetycki manifest nowych idei), w tym okresie pisał także: P. Verlaine, w 1873 r. ukazał się Sezon w piekle A. Rimbauda	ostatnie dekady XIX w. pojawiła się krytyka ideałów pozytywistycznych, ale tworzyli najwybitniejsi przedstawiciele starej sztuki: H. Sienkiewicz, E. Orzeszkowa, B. Prus; 1895 r. - H. Sienkiewicz wydał powieść historyczną Quo vadis; Pojawiły się pierwsze utwory o zupełnie odmiennym charakterze: Żabusia G. Zapolskiej (dramat naturalistyczny); 1891 r. - data uznawana za początek epoki w Polsce - potrójny debiut modernistycznych poetów (K. Przerwy-Tetmajera, F. Nowickiego, A. Niemojewskiego; działalność warszawskiego "Życia")
„przełom modernistyczny”	koniec XIX w. Warunki: industrializacja i technicyzacja życia, zalew rynku szablonowymi, jednakowymi wyrobami, tandetność sztuki, bezstylowość życia, dążenie do pomnażania majątku, "ciułanie" powodem wytworzenia się "filisterskiej" mentalności, nasiliły się nastroje niemocy, znużenia, frustracji. Reakcja: odwrócenie wartości, powrót do metafizyki, transcendencji, ponowna chrystianizacja Europy jako odzew na nastroje zmierzchu, końca cywilizacji; powrót do średniowiecznej filozofii, rozwój hagiografii (zwłaszcza liczne żywoty św. Franciszka z Asyżu); zainteresowanie "ciemną" stroną średniowiecza - magią, ezoteryzmem, okultyzmem; w dziedzinie filozofii swe poglądy prezentowali: A. Schopenhauer, F. Nietzsche, H. Bergson; na rynku księgarskim pojawiły się dzieła F. Nietzschego: Jutrzenka, Tako rzecze Zaratustra, Zmierzch bogów, dramaty G. Hauptmanna, M. Macterlincka, A. Strindberga, powieść Głód K. Hamsuna	1891-1900 dominowały nastroje dekadenckie, powszechne kontakty z Zachodem (studia na uniwersytetach w Monachium, Berlinie, Paryżu); tworzyły się pierwsze grupy cyganerii, powstawały kawiarnie "artystyczne" w Krakowie: Turlińskiego, Cukiernia Lwowska Michalika; we Lwowie: Kawiarnia Schneidera, "Roma"; na rynku księgarskim na stałe pojawiły się nowe nazwiska: Jan Kasprowicz, Antoni Lange, Stefan Żeromski, Stanisław Wyspiański, Stanisław Władysław Reymont; w 1894 r. ukazało się polskie wydanie Kwiatów zła K. Baudelaire'a; 1898 r. w krakowskim "Życiu" ukazywał się cykl artykułów Artura Górskiego pt. Młoda Polska. W tym samym roku do Krakowa przybył Stanisław Przybyszewski, który w 1899 r. na łamach krakowskiego "Życia" opublikował słynny manifest artystyczny Confiteor
tendencje odrodzeńcze	w czasach rozkwitu przemysłu i techniki wielki powrót do natury, przyrody - działał John Ruskin, który sformułował program tzw. sztuki stosowanej, prowadzący do estetyzacji wyrobów rzemieślniczych; rozkwit secesji, która wkroczyła we wszystkie dziedziny życia: tkaniny, meble, naczynia; W literaturze pojawiły się nowe tendencje i motywy, zrezygnowano z dekadentyzmu na rzecz idei odrodzeńczych, pojawił się nowy bohater - człowiek silny, wybitny, który posiada moc zmieniania świata (Nietzsche); Rosła popularność optymistycznej filozofii H. Bergsona, zgodnie z którą życie to twórczy rozwój, aktywność, witalizm; nurty charakterystyczne dla tego okresu to: neoklasycyzm (powrót ładu, harmonii, klasycznej estetyki), franciszkanizm (pełna akceptacja życia), ale i ekspresjonizm (postawa niezgody, buntu)	1901 r. - w Krakowie powstało towarzystwo Polska Sztuka Stosowana, do którego należeli m.in.: Józef Mehoffer, Stanisław Wyspiański; odkryto piękno Podhala, istna eksplozja entuzjazmu górskim pejzażem, architekturą, obyczajami: Stanisław Witkiewicz (Ojciec Witkacego), K. Przerwa-Tetmajer, J. Kasprowicz; obok utworów-świadectw fascynacji góralszczyzną, pojawiły się teksty, w których występuje nowy typ człowieka, reprezentatywny jest Kowal L. Staffa; pojawiła się literatura zaangażowana politycznie i społecznie: 1900 r. - Ludzie bezdomni, S. Żeromski 1901 r. - Wesele, S. Wyspiański 1903 r. - Wyzwolenie 1904 r. - Noc listopadowa 1905 r. - rewolucja proletariacka w Rosji ; powstawała nowa literatura, której słowa-klucze to: życie, czyn, tworzenie, optymizm; nurt neoklasycystyczny (zwrot do tradycji, zwłaszcza romantycznej, ale i starożytności) reprezentują: L. Staff, ekspresjonistyczny - poezja J. Kasprowicza; franciszkański - L. Staff
schyłek epoki 1914-1918 I wojna światowa	całkowicie nowe tendencje w literaturze światowej: z jednej strony pesymizm spowodowany załamaniem się ideałów światopoglądowych i filozoficznych wypracowanych dotychczas. Z drugiej - nadzieje narodów na wolność, niepodległość	w Polsce pojawił się nowy temat związany z sytuacją państwa pozostającego pod zaborami - żołnierze armii zaborczych - Polacy często zmuszani byli do walki przeciw sobie. Pojawił się też nowy bohater - żołnierz. Forma utworów lirycznych przyjęła znamiona piosenki żołnierskiej, marszowej. W prozie charakterystyczna dla tego okresu jest twórczość A. Struga. 1918 r. - data końcowa epoki modernizmu
Czas trwania	ok. 30 lat; ostatnia dekada XIX w. - początek I WŚ

PRZEŁOM ANTYPOZYTYWISTYCZNY I KONIEC EPOKI

Za początek Młodej Polski przyjmuje się, jak już wiadomo, rok 1891. Nie jest to jednak data oczywista i określona w sposób jednoznaczny. Właściwie krytyka ideałów pozytywistycznych trwała już od lat 80, utworzone zaś w 1887 r. w Warszawie "Życie" (nie mylić z "Życiem" krakowskim!) w swoim dziale literackim prowadzonym przez Zenona Przesmyckiego zawierało wyraźne zapowiedzi nowych wartości w sztuce. Tak więc tendencje antypozytywistyczne nasiliły się około 1890 r., ale trudno określić jakąś jedną, konkretną datę. Podobnie jest z końcem epoki. Przyjmuje się, że pokrywa się on z datą historyczną. Rok 1918, to rok zakończenia I wojny światowej, odzyskanie, przez Polskę niepodległości i koniec literatury rozbiorowej. Jednak to również jest data umowna, bowiem już choćby sama literatura okresu wojny zdecydowanie różni się od literatury młodopolskiej.
Cezurami wewnętrznymi mogą być dla Młodej Polski: przełom wieków, rewolucja 1905, wybuch I wojny światowej (1914).

INNE POLSKIE NAZWY EPOKI (modernizm, neoromantyzm)

Określenie Młoda Polska zostało przyjęte jako nadrzędna nazwa okresu 1891-1918 w literaturze i sztuce polskiej. Okres ten obfitował bowiem w ogromną liczbę różnych, często bardzo się między sobą różniących, prądów ideowych i literackich. Nazwa Młoda Polska nie preferuje żadnego z nich, staje się próbą podsumowania całokształtu tendencji i dążeń artystycznych. Historycy oraz krytycy literatury wskazują jednak na dwie nazwy, które przez długi czas pretendowały do miana określenia całej epoki. Były to modernizm i neoromantyzm.

Modernizmem nazywamy dążenia zmierzające do zaakcentowania nowości (fr. moderne - nowoczesne) i odmienności dążeń artystycznych i światopoglądowych od wszystkiego, co zaistniało wcześniej, co "stare". Często było to związane z próbami odcięcia się od tradycji, od spuścizny minionych epok. Modernizm jest określeniem charakterystycznym przede wszystkim dla tendencji, jakie dominowały w literaturze młodopolskiej w jej pierwszym okresie, tj. w latach 1891-1900. Wtedy również sformułowano większość manifestów nowej epoki.

Neoromantyzm to z kolei określenie tych tendencji w literaturze i sztuce, które służyły podkreśleniu związków z tradycją, a w szczególności z tradycją romantyczną. Neoromantycy wskazywali na swoje powinowactwo duchowe z romantykami, na konieczność kontynuowania dążeń niepodległościowych, spowodowali wreszcie wzrost zainteresowania twórczością Mickiewicza i Słowackiego.

GŁÓWNE PRĄDY LITERACKIE MŁODEJ POLSKI (symbolizm, impresjonizm, naturalizm, dekadentyzm, ekspresjonizm)

Oprócz modernizmu i neoromantyzmu w epoce Młodej Polski pojawiło się wiele nurtów i kierunków literackich. Ich liczba sięga blisko dwudziestu, ale tych najwyraźniej oddziałujących na literaturę było kilka: dekadentyzm, symbolizm, impresjonizm, naturalizm i ekspresjonizm.

Dekadentyzm był jednym z najpopularniejszych prądów w literaturze ostatniego dziesięciolecia XIX w. Związany jest więc z określeniem fin de siecle (fr. koniec wieku). U jego podłoża leżało przekonanie, że wraz ze schyłkiem wieku pogłębia kryzys wszelkich wartości, przede wszystkim moralnych i kulturowych. Według dekadentów ludzkość stoi u progu zagłady, katastrofy. Postawa dekadencka charakteryzowała się przekonaniem o bezsensie działania i przeciwdziałania rozkładowi cywilizacji. Dominowało przeczucie nieuchronnie zbliżającej się katastrofy i wynikające z niego apatia oraz bierność. Właśnie ta bierność była charakterystyczna dla dekadentów, którzy nie buntowali się, nie starali zapobiec nadchodzącej zagładzie, ograniczali się tylko do pozy, gestu. Według dekadentów, otaczający ich świat był piekłem, samo życie zaś czymś tak nędznym i żałosnym, że sprawia egzystencjalny ból. Do najbardziej zdeklarowanych poetów-dekadentów okresu Młodej Polski należeli Kazimierz Przerwa-Tetmajer (szczególnie w pierwszych czterech tomikach swoich wierszy) oraz Stanisław Korab-Brzozowski (typowy dekadent "do końca" - popełnił spektakularne samobójstwo).

Symbolizm był zupełnie nowym kierunkiem związanym z silnie zakorzenionym w epoce przekonaniem o istnieniu obszaru i zjawisk niezbadanych, niepojętych, a mających rozstrzygające znaczenie dla ludzkiej egzystencji. Określano jako mare tenebrarum - morze ciemności, a nazwa była synonimem tego, co niezgłębione, zagadkowe, czego nie można wyrazić tradycyjnymi środkami przekazu. Dlatego posługiwano się symbolem - znakiem o nieograniczonej ilości znaczeń, za pomocą którego próbowano opisać stany, nastroje, zjawiska.

Symbolizm wprowadził do literatury belgijski pisarz, Maurycy Maeterlinck. W Polsce teoretykiem kierunku był Zenon Przesmycki (Miriam), który w artykule 0 symbolu i symbolizmie stwierdził, że prawdziwa, "żywa", mistyczna poezja nie istnieje bez symbolu. Mistrzem symbolizmu jest niewątpliwie Stanisław Wyspiański (Wesele), w malarstwie symbolizm reprezentuje Jacek Malczewski.

Impresjonizm był kierunkiem, który przeniknął do literatury z malarstwa. Jego założenia sformułowano po 1874 r. we Francji (fr. 1'impression - wrażenie), a nazwa pochodzi od obrazu Claude'a Moneta Impresja - wschód słońca. Impresjoniści, zwani "malarzami światła", zwracali szczególną uwagę na utrwalenie w obrazie ulotnego wrażenia, jakie wywarła na nich przelotna chwila, moment. Obrazy były malowane jasnymi barwami, nad kreską zdecydowanie dominowała plama, nad linią - punkt. W poezji impresjonizm polegał na podporządkowaniu świata przedstawionego podmiotowi lirycznemu i nastrojowości. Poeci, wychodząc z założenia, że cała przyroda ulega bezustannym zmianom, dążyli do uchwycenia (podobnie jak malarze) nastroju chwili, przekazywali subiektywny obraz świata. W praktyce oznaczało to zdominowanie poezji przez wrażenia zmysłowe, muzykę, barwy, światło, zapachy, doznania psychiczne.

Naturalizm jako kierunek literacki ukształtował się we Francji, w drugiej połowie XIX w. Za jego twórcę uważany jest Emil Zola, który w swojej Powieści eksperymentalnej (Le roman experimental, 1880 r.) wyjaśniał założenia kierunku. Punktem wyjścia naturalizmu było przekonanie, że człowiek, zdominowany przez instynkty, nie różni się w swym zachowaniu od zwierząt. Należy go więc poddać ścisłej obserwacji, kierując się w swych badaniach metodami charakterystycznymi dla nauk przyrodniczych. Przyjęto postawę scjentystyczną (scjentyzm to zaufanie do nauki). Upodobniono więc metody literackie do eksperymentalnych, nawiązując między innymi do teorii ewolucji Karola Darwina i determinizmu Hipolita Taine'a. Zadaniem naturalistów w literaturze było ukazanie rzeczywistości z fotograficzną dokładnością, co charakteryzowało się ogromną dbałością o szczegóły, skrajnym obiektywizmem w przedstawianiu świata, redukcją roli narratora i komentarza odautorskiego do absolutnego minimum, eliminacją moralistyki, a także podporządkowaniem fikcji regułom dokumentu społecznego. W literaturze polskiej naturalizm rozwinął się po 1880 r., głównymi jego przedstawicielami byli Jan Kasprowicz w poezji (W chałupie, Z chałupy), Stefan Żeromski w prozie (fragm. Rozdziobią nas kruki, wrony... i Ludzi bezdomnych) i Gabriela Zapolska w dramacie (Moralność pani Dulskiej).

Ekspresjonizm to kierunek literacki, który ukształtował się na niemieckim obszarze językowym około 1910 r., lecz swymi korzeniami sięga do przełomu wieków (Hymn J. Kasprowicza). Dla literatury i sztuki polskiej zdefiniowany został w 1918 przez Stanisława Przybyszewskiego w "Zdroju". Ekspresjoniści stawiali sobie za cel ukazanie obrazu świata wewnętrznego człowieka. Posługiwali się przy tym deformacją ukazywanej rzeczywistości, kontrastem, dysharmonią, mieszali patos z trywialnością, język wzniosły z wulgarnym.

POGLĄDY FILOZOFICZNE

Na kształtowanie się literatury Młodej Polski wielki wpływ miały poglądy filozoficzne formułowane w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Do filozofów, z których założeń czerpano najwięcej, należeli:

Artur Schopenhauer (1788-1860) - bardzo ważny dla pesymistów i dekadentów, którzy powtarzali za nim, że istotą życia ludzkiego jest popęd, pozbawiony celu oraz nie zaspokojony. Ludzie wciąż oczekują na coś, czego nigdy nie osiągną, a to powoduje, że ich życie staje się pasmem cierpień. Metodami walki z popędem mogły być: wyzbycie się pożądań i potrzeb przez ucieczkę w nirwanę (pojęcie rodem filozofii indyjskiej, oznacza zanik bytu indywidualnego, roztopienie się w niebycie), wzbudzenie w sobie współczucia dla innych cierpiących, uprawianie lub kontemplacja sztuki, ucieczka w świat przyrody.

Henryk Bergson (1859-1941) - wychodząc z założeń ewolucjonizmu, przyznawał intuicji naczelną rolę w poznawaniu świata. Przyroda i cały świat podlegają ciągłej, dynamicznej, samorzutnej, nieograniczonej i nieprzewidzianej przemianie. Bergson wprowadził pojęcie elan vital, czyli pędu życiowego: życie człowieka rozumiał jako strumień przeżyć i postępków. Każdy, kto może pokierować swoim działaniem, sobą samym, jest wolny.

Fryderyk Nietzsche (1844-1900) - głosił afirmację życia, indywidualizm, pochwałę człowieka mocnego, aktywnego i kształtującego swą siłę duchową. Stąd wzięła się właśnie koncepcja nadczłowieka, pana gardzącego podludźmi, których uznawał za niewolników. Nietzsche odrzucał wszystko, co słabe i niedoskonałe, także sprawiedliwość, altruizm oraz litość, poświęcenie dla innych. Zarzucano mu relatywizm moralny - celowe zamazywanie granicy między dobrem i złem. Nietzscheanizm rozwinął się w Polsce pod koniec XIX i na początku XX w., przykładem jego wpływów może być sonet L. Staffa Kowal.

Karol Marks (1818-1883) i Fryderyk Engels (1820-1895) - stworzyli filozofię marksistowską, będącą podstawą praktycznej ideologii proletariatu. Ich poglądy stały się jedną z głównych przyczyn rewolucji społecznych, wszczynanych pod hasłem wystąpienia klasy uciskanej przeciwko klasie uciskającej.

SZTUKA

Muzyka: Moderniści uważali muzykę za sztukę wyjątkową, widzieli w niej wyraz najbardziej subtelnych stanów i uczuć. Fascynowała ich twórczość Wagnera, zwłaszcza jego "opery metafizyczne": Parcifal, Tristan i Izolda, w których artysta przedstawiał fundamentalne dla młodych artystów stany i uczucia, jak miłość, śmierć, tęsknota. Muzyka stała się w tej epoce wyrazem rozdźwięku między światem rzeczywistym i metafizycznym, ponadzmysłowym. Cechowały ją: emocjonalizm, bogata gama dźwiękowa, skomplikowana harmonika. Najbardziej znani twórcy tego okresu: Franciszek Liszt, Gustaw Mahler, Edward Grieg, Ryszard Strauss, a w Polsce: Mieczysław Karłowicz, Karol Szymanowski.

Malarstwo: W tematyce dominowały wątki fantastyczne - legendy, mity. W Anglii powstał nurt "prerafaelitów" (m.in. Dante Gabriel Rossetti, Edward Burne-Jones, Gustaw Moreau, Arnold Bocklin, Max Klinger) - malarze podejmowali wątki starych greckich i celtyckich mitów a także średniowiecznych legend np. z kręgu króla Artura, dlatego malarstwo modernistyczne ma wybitnie literacki charakter, jest przesycone zmysłowością, erotyzmem. Obrazy są często wyrazem melancholijnego smutku, przeczucia śmierci, nastroju opuszczenia, tęsknoty. Pojawiają się na nich tajemnicze, zwiewne, ulotne postacie, często też używane są symbole.

Obok prerafaelitów malowali artyści fascynujący się obrazami pełnymi grozy, ekscytującymi wyobraźnię, bulwersującymi a zarazem pociągającymi. W ich malarstwie częste są motywy satanistyczne, uderza nagromadzenie zjawisk patologicznych (np. embriony, potwory, świat mikroorganizmów, wszelkie formy zwyrodniałe, okaleczone), makabryczna brzydota. Tego rodzaju obrazy malowali Edward Munch, Odillon Redon.

Secesja: Kierunek w sztuce będący efektem poszukiwań artystycznych, jakie miały miejsce na przełomie wieków, a dotyczących głównie formy. Charakterystyczną cechą twórców secesji był fakt, że zajęli się wszystkimi dziedzinami życia: tkaniny, meble, naczynia, ubiory. wystrój wnętrz, architektura, malarstwo. Posługiwali się falistą, niespokojną, dynamiczną linią, barwną plamą (barwy secesji to głównie: pastelowe róże, fiolety, błękity, zielenie), asymetrycznym kształtem; często przedstawiali motywy roślinne, egzotyczne zwierzęta. Do ulubionych motywów secesji należała kobieta, jej kształty, sylwetka.

0środkami secesji były: Wiedeń, Berlin, Monachium. Wśród twórców secesji wymienić należy: Gustawa Klimta (Wiedeń), Edwarda Muncha (Berlin), a spośród polskich artystów Stanisława Wyspiańskiego.

CECHY MŁODEJ POLSKI - WNIOSKI

Młoda Polska wyrosła na gruncie przemian społecznych, takich jak rozwój kapitalizmu, rewolucja przemysłowa, urbanizacja. Przemiany te powodowały jednocześnie zmiany obyczajowości oraz poczucie braku stabilizacji, wynikające również z klęski programów i haseł pozytywistycznych. Ludzie żyjący w ostatnim dziesięcioleciu XIX w. często czuli się zagrożeni przez cywilizację, bali się niepewnej przyszłości, która mogła przynieść, jak sądzili, zniszczenie wartości moralnych, etycznych, estetycznych i obyczajowych. Powyższe czynniki spowodowały wykształcenie się nowej postawy, zwanej dekadentyzmem, charakteryzującej się przekonaniem, że ludzkość stanęła u progu katastrofy. Postawa ta to również poczucie bezsensu wszelkiego działania czy przeciwdziałania rozkładowi cywilizacji. Istoty zła próbowano się doszukiwać w biologii, determinującej starzenie się cywilizacji i starzenie się każdego organizmu.

Z czasem ludzie zaczęli próbować uciec od dręczących ich problemów egzystencjalnych. Ukojenia i ratunku szukali często w przyrodzie, w naturze. Stąd tak częste w literaturze młodopolskiej motywy tatrzańskie, opisy górskiego krajobrazu, impresjonistyczna liryka pejzażowa. Innym środkiem ucieczki od cywilizacji była kontemplacja sztuki. Młoda Polska przyniosła przekonanie o niezwykłej roli sztuki i artysty w społeczeństwie. Sztuka traktowana była jak religia, najwyższa wartość dla człowieka. Artysta urósł do rangi kapłana, wybitnej jednostki stojącej ponad tłumem. Powodowało to poczucie elitaryzmu, wyjątkowości artysty w społeczeństwie, a nawet samotności. Najpełniej i najbardziej radykalnie o roli sztuki oraz artysty w społeczeństwie wypowiedział się Stanisław Przybyszewski w ogłoszonym na łamach krakowskiego "Życia" artykule programowym pod tytułem Confiteor.

Epoka literacka obejmująca l. 1890-1918, między okresem pozytywizmu a 20-leciem międzywojennym 1918-39.

Była dziełem generacji pisarzy, którzy urodzili się w l. 1860-70: Jan Kasprowicz, Zenon Przesmycki (Miriam), Antoni Lange, Stefan Żeromski, Andrzej Niemojewski, Kazimierz Tetmajer, Jan Lemański, Władysław Stanisław Reymont, Stanisław Przybyszewski, Stanisław Wyspiański, Lucjan Rydel, Artur Górski. Wszyscy dorastali w atmosferze klęski postyczniowej i fakt ten zaważył znacząco na ich stosunku do świata i poprzedników. Wyrażał się on w zbiorowym poczuciu kryzysu wartości oraz kryzysu systemów filozoficznych, rządzących myślą europejską XIX w.

Materialistycznym, przyrodniczym koncepcjom pozytywistów przeciwstawiał: pesymistyczną metafizykę Schopenhauera, immoralizm i filozofię życia Nietzschego, później intuicjonizm i witalizm Bergsona. Racjonalizmowi i obiektywnej naukowości przeciwstawiał irracjonalizm i idealizm.

Pokolenie to odczuwało swoją sytuację jako schyłkową, dekadencką, co wiązało się również z silnym przeżyciem końca wieku (fin-de-siecle). Buntowało się przeciw obyczajowości mieszczańskiej i stabilizacji politycznego status quo. Wiązał się z tym nawrót do romantyzmu polskiego jako wzoru politycznego i artystycznego.

Literatura okresu Młodej Polski to zjawisko różnorodne, stąd trudności ze znalezieniem ogólnego terminu, który ujmowałby wszystkie jej aspekty. Najbardziej ogólny z nich, "Młoda Polska", był tytułem publikowanego przez Artura Górskiego w "Życiu" krakowskim cyklu artykułów programowych. Już wcześniej funkcjonował termin "modernizm", którym określano nowatorskie zjawiska literackie. Przez "dekadentyzm" rozumiano schyłkowść i wyrafinowanie ówczesnej sztuki i filozofii, przy czym określenie to nacechowane było negatywnie i posługiwali się nim raczej przeciwnicy modernizmu. Nazwa "neoromantyzm" wskazuje na jedno z ważnych źródeł inspiracji epoki. Termin "symbolizm" to nazwa techniki artystycznej wywodzącej się z idealistycznych przesłanek światopoglądowych.

Pokolenie twórców Młodej Polski debiutowało poezją. Poetami, których rozwój był najbardziej znamienny dla pierwszej fazy ideowej epoki, okazali się Kasprowicz i Tetmajer. Ich poezję cechowały: niepokój moralny, gwałtowna ekspresja (Kasprowicz) oraz nastrojowość, pesymizm i śmiały erotyzm. Przyjazd Stanisława Przybyszewskiego do Krakowa w 1898roku, objęcie przezeń redakcji "Życia" i liczne manifesty tego pisarza (m. in. Confiteor) uczyniły z tych cech twórczości poetyckiej program artystyczny całej generacji.

Był to program "sztuki dla sztuki", rezygnacji z obywatelskich obowiązków literatury, kultu indywidualności i jej jednostkowych przeżyć, wyraźnie podkreślanej odrębności artysty i jego niezgody na wartości etosu mieszczańskiego.

Niewiele później nastąpiły młodopolskie debiuty prozatorskie Żeromskiego, Reymonta i Władysława Orkana. Podstawę ich twórczości stanowił, jak i w okresie poprzednim, nadal realizm, ale opatrzony nowymi zdobyczami artystycznymi. Są to głównie: liryzm i współczucie oraz ostre akcenty naturalistyczne. Jednocześnie jednak Żeromski, kreując wzory bojowników o prawdę moralną i postęp społeczną (dr Judym z Ludzi bezdomnych), na powrót wprowadził problematykę społeczną do literatury okresu.

Najpóźniej zaznaczyła się twórczość dramaturgiczna Młodej Polski. Chwilę po znakomitym debiucie Jana Augusta Kisielewskiego (W sieci, Szalona Julka, Karykatury), indywidualność Stanisława Wyspiańskiego przyćmiła innych dramaturgów. Wesele (1901) stało się sukcesem tej miary co Hymny Kasprowicza i Ludzie bezdomni Żeromskiego.

Charakter dramaturgii Młodej Polski określa również twórczość Gabrieli Zapolskiej, Tadeusza Rittnera, Władysława Perzyńskiego, Adolfa Nowaczyńskiego, Karola Huberta Rostworowskiego oraz Tadeusza Micińskiego.

Lata 1900-05 to szczytowa faza twórcza Młodej Polski. Jest to szczyt aktywności twórczej najwybitniejszych pisarzy tego pokolenia. Ukazuje się Wyspiańskiego Wesele, Wyzwolenie, Akropolis i Noc listopadowa, Żeromskiego Ludzie bezdomni i Popioły, Kasprowicza Hymny, Berenta Próchno, Irzykowskiego Pałuba, Reymonta pierwsze tomy Chłopów. Debiutują wtedy pisarze, których twórczość trwać będzie również po 1918 (Daniłowski, Berent, Miciński, Irzykowski, Wolska, Żeleński-Boy, Żuławski, Nowaczyński, Rostworowski, Staff, Leśmian, Brzozowski). Debiuty owe wnoszą nowe treści do wizerunku Młodej Polski, ale prawdziwy zwrot ideowy następuje w związku z wydarzeniami rewolucji 1905 roku.

Rewolucja staje się głównym tematem twórczości Andrzeja Struga, znajduje odbicie w takich dramatach jak Kniaź Potiomkin Micińskiego i Róża Żeromskiego. Natomiast wydane w latach następnych: Duma o hetmanie Żeromskiego, zbiór prozy poet. O bohaterskim koniu i walącym się domu Kasprowicza, a nade wszystko Ozimina Berenta są świadectwem znaczących przemian techniki artystycznej.

Literatura okresu M.P. rozwijała się w trzech ośrodkach: Krakowie, Warszawie i we Lwowie. Ważną rolę w kształtowaniu się wizerunku epoki odegrało czasopiśmiennictwo literackie: krakowski dwutygodnik "Świat" (1888-95), pod koniec istnienia zapełniony wystąpieniami i przekładami Miriama; tygodnik "Życie" (1897-1900) za redakcji Przybyszewskiego; krakowska "Krytyka" (1899-1914) oraz warszawska "Chimera" (1901-07) pod redakcją Przesmyckiego, czasopismo o wyszukanej szacie graficznej, na którego łamach dokonało się odkrycie poezji Norwida; lwowski "Lamus" (1908-13) i krakowski "Museion" (1911-13).

Warto też pamiętać, że najwybitniejsi pisarze pozytywizmu byli czynni w ciągu całego okresu Młodej Polski i że dopiero wtedy powstało niejedno z ich wybitnych dzieł: Bez dogmatu i Krzyżacy Sienkiewicza, Emancypantki i Faraon Prusa, Gloria victis i Ad astra Orzeszkowej.

PROZA SARTRE: 'Wolność jest możliwością powiedzenia nie wobec świata i historii', 'Wolność to właśnie owa wieść wewnątrz człowieka zmuszająca go do tego, by tworzył siebie zamiast być'; MOUNIER: 'W tym, czym jesteśmy i we wszystkim, co robimy udręka miesza się z radością, skłonność do zła z dobrą wolą, nicość z bytem'; CAMUS: 'Absurd rodzi się z tej konfrontacji: ludzkie wołanie i bezsensowne milczenie świata'; F. KAFKA: "Proces" (Józef K.: 'Z kłamstwa robi się istotę porządku świata', 'Nie trzeba wszystkiego uważać za prawdę, trzeba to tylko uważać za konieczne'); M. BUŁHAKOW: "Mistrz i Małgorzata" (Woland do M. Lewity: 'Na co by się zdało dobro, gdyby nie istniało zło i jak by wyglądała ziemia, gdyby z niej zniknęły cienie? Przecież cienie rzucają przedmioty i ludzie. (...) A może chcesz złupić całą kulę ziemską, usuwając z jej powierzchni wszystkie drzewa i wszystko, co żyje, ponieważ masz taką fantazję, żeby się napawać niezmąconą światłością? Jesteś głupi.', 'Rękopisy nie płoną'); Z. NAŁKOWSKA: 'Nie jest się takim, jakim my myślimy, że jesteśmy, ale takim, jakim widzą nas inni', "Granica" ('To, co dla jednych jest sufitem, dla innych jest podłogą i tej granicy nie da się przekroczyć'); W. GOMBROWICZ: "Ferdydurke"; S. WITKIEWICZ: "Szewcy"; B. SCHULTZ: "Sklepy cynamonowe"; SKAMANDER LECHOŃ: "Herostrates" ('A wiosną niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę'); TUWIM: 'Poezjo! Jakie twoje imię? Tworząca? Cóż ty tworzysz? Siebie', "Kwiaty polskie" ('Daj rządy mądrych, dobrych ludzi, mocnych w mądrości i dobroci', 'Poucz nas, że pod słońcem Twoim, nie masz Greczyna ani Żyda', 'Każda niech Polska będzie wielka'), "Ranyjulek", "Colloquium niedzielne na ulicy", "Wiosna - dytyramb", "Mieszkańcy", "Kamienice", "Pogrzeb prezydenta Narutowicza", "Do generała", "Do prostego człowieka"; SŁONIMSKI: 'Ojczyzna moja wolna, wolna, więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada'); FUTURYŚCI JASIEŃSKI: "Rzygające posągi", "But w buronierce", STERN: "Słońce w brzuchu", MŁODOŻENIEC: "XX wiek", CZYŻEWSKI: "Pastorałki"; AWANGARDA KRAKOWSKA PRZYBOŚ: "Notre Dame" ('Z miliona złożonych do modlitwy palców wzlatująca przestrzeń!'), "Gmach", "Z Tatr", "Na kołach"; ŻAGARY MIŁOSZ: 20-lecie: "Roki" ('I nienawidzieć pora, co kochałeś, I kochać to, co znienawidziłeś, I twarze deptać tych, którzy milczącą piękność wybrali'), "Obłoki", "W mojej ojczyźnie", "Kołysanka" ('Bo matka kołysze, lula nowego bohatera, w zapachu ognia i spalonych róż'), "Ptaki" ('czemu nad budziłeś? my byśmy powiązani skrzydłami w kolisko drzemali aż do chwili, kiedy On rozdzieli ciebie i nas');

SKAMANDER: Julian Tuwim (1894-1953; 1. tom: Czyhanie na Boga 1918): Do krytyków (zachwyt nad codziennością, zauroczenie samym faktem istnienia), ***Życie? (biologiczna natura człowieka okazuje się wystarczającą racją istnienia), Wiosna (erotyk, miłość przedst. jako tajemnica krwi, serca - ciała), Ranyjulek (radość istnienia, słownictwo gwarowe, potoczne); Wiosna - dytyramb (antyurbanizm, miasto okazuje się niszczącym molochem - bezwzględnym i okrutnym, fizyczna i duchowa agonia człowieka i jego destrukcja moralna), Sitowie (analiza dramatycznego konfliktu między słowem-pojęciem a rzeczą, która pod nim się ukrywa: rzeczą realną, istniejącą, podczas gdy słowo wydaje się martwe), Rzecz czarnoleska (ekspresjonistyczny niepokój o adekwatny wobec rzeczywistości kształt słowa poetyckiego), Zapach szczęścia (dzieciństwo jako czas arkadyjski - szczęśliwy), Mieszkańcy (posługując się kpiną i ironicznym żartem poeta demaskuje prymitywne wzorce życia, zakłamanie, fałsz); poemat satyryczny Bal w operze (rzeczywistość polityczna lat 30. w konwencji groteskowej, wulgaryzmy, kalambury, neologizmy; katastroficzna postawa poety przeczuwającego nadciągającą zagładę wojenną); Kazimierz Wierzyński (1894-1969; 1.tom: Wiosna i wino 1919): ***Jestem, jak szampan lekki (nastrój radości, beztroskiej zabawy), ***Hej! Świat się kręci! (fascynacja samym faktem istnienia), Pieśń ze środka miasta (bolesna refleksja nad kondycją człowieka wobec destrukcyjnych sił cywilizacji), Ojczyzna chochołów (nastrój obawy o przyszłość narodu polskiego, konflikt między ideą wolności Polski Piłsudskiego a słabością i egoizmem społeczeństwa), Skok o tyczce (pochwała młodości, tężyzny fizycznej i sił witalnych człowieka); Jarosław Iwaszkiewicz* (1894-1980; 1. tom: Oktostychy 1919): Szczęście (skrajny estetyzm, wyrażający się przekonaniem o wyższości sztuki nad życiem i artysty - dawcy piękna - nad zwykłym człowiekiem), Erotyk (kreowanie miłości, szukanie pięknych, obecnych w sztuce i kulturze porównań dla wyobrażanych doznań erotycznych), Aubada (- pieśń poranna, fascynacja kulturą Wschodu  słownictwo wyrafinowane), Jesień w Warszawie (powszechny dzień, ulica, prozaiczne wydarzenia, potoczne i kolokwialne słownictwo), Do Tadeusza Zielińskiego (znakomitego filologa klasycznego, badacza kultury starożytnej, rzecznika śródziemnomorskiej jedności Europy), Pozdrowienie (pragnienie jedności europejskiej w imię wspólnej tradycji i dziejów - na przekór nastrojom katastroficznym), Do przyjaciela wroga (przekonanie o jednoczącej roli kultury i sztuki mającej chronić przed przemocą, nacjonalizmem i wrogością, dramatyczna sytuacja Polski wobec bezwzględnej geopolityki), XXIV (nastrój niepokoju i lęku egzystencjalnego), Świątynia w Segeście (liryka "kultury" interpretująca arcydzieła dorobku artystycznego śródziemnomorza); Jan Lechoń (1899-1956; 1.tom: Karmazynowy poemat 1920): Herostrates (manifest niejednoznacznej postawy poety, z jednej strony jest silnie związany z tradycją kultury i literatury polskiej, z drugiej pragnie odejść od narodowej przeszłości, która nie pozwala budować przyszłości); Mochnacki (niejednoznaczny stosunek Lechonia do tradycji kultury i literatury polskiej), Toast (motywy bliskie młodopolskiemu poczuciu niemocy, beznadziejności istnienia, wszechobecnej perspektywy śmierci); Antoni Słonimski (1895-1976; 1.tom: Sonety 1918): Rafael (widoczna tradycja sztuki parnasistowskiej); Czarna wiosna (manifestacja ekspresjonizmu, zachwyt nad światem, życiem i wolnością); Smutno mi, Boże (poeta sięga do tradycji romantycznych); Kołysanka (niepokój spowodowany kryzysem kultury i cywilizacji europejskiej, dramatyczna i bolesna refleksja nad możliwym rozwojem wydarzeń - przeczucie zagłady); "SATELICI" SKAMANDRA: Kazimiera Iłłakowiczówna (1892-1983; 1.tom: Śmierć Feniksa i Poezje 1922); Powrót (fascynacja codziennością, pragnie powrotu do prostych rzeczy); Pejzaż (liryka pejzażowa, charakter opisowy i filozoficzno-metafizyczny); Nieświęta męka (liryka osobista, motywy religijne); Maria Pawlikowska-Jasnorzewska (1891-1945; 1.tom: Niebieskie migdały 1922): Miłość, Morze i niebo i Gwiazdy spadające (poetyckie miniatury zakończone zaskakującą puentą; ukazują miłość w sposób bezpośredni i szczery), Na zaduszki (obok motywów erotycznych - problem przemijania, starzenia się, śmierci); Mieczysław Jastrun (1903-1983; 1.tom: Spotkanie w czasie 1929): Wielki wóz (problemy natury filozoficznej i moralnej; nawiązanie do tradycji literatury i kultury polskiej - klasycyzm; poszukiwanie prawdy o ludziach i świecie w różnych obszarach kultury); Bajka (katastrofizm); Jerzy Liebert (1904-1931; 1. tom: Druga ojczyzna 1925): Druga ojczyzna (dramatyczny konflikt między "ziemską" ojczyzną a perspektywą wieczności); Kantyczka moribundów (obraz niszczącej siły choroby i bezradność człowieka); Jeździec (manifest światopoglądu - ostateczną racją istnienia człowieka jest Bóg); AWANGARDA KRAKOWSKA Julian Przyboś (1901-70; 1. tom: Śruby 1925): Cieśle (fascynacja świadomym wysiłkiem twórczym: pracą, dzięki której opanowuje się nieuporządkowaną i amorficzną materię), Dachy (fascynacja rozwojem cywilizacji), Notre-Dame (metaforyczna wizja gotyckiej katedry), Z Tatr (pamięci taterniczki, która zginęła na Zamarłej Turni), Lipiec (motyw autobiograficzny, nawiązanie do mitu ikaryjskiego - koniec roku szkolnego); FUTURYZM I NOWA SZTUKA Stanisław Młodożeniec (1895-1959, 1.tom: Kreski i futureski 1921): XX wiek (bunt wobec tradycyjnych reguł poezjotwórczych) Lato (eksperymenty w warstwie fonetycznej i brzmieniowej), Moskwa (Młodożeniec rozważa społeczne i narodowe miejsce poety futurystycznego, czy powinien działać "tam", gdzie dokonała się rewolucja, czy "tu", gdzie żyje naród); Bruno Jasieński (1901-39; 1.tom: But w butonierce 1921): Rzygające posągi (utwór obrazoburczy, poeta świadomie naigrywa się ze wszystkich, którzy chcieliby widzieć w sztuce źródło estetycznych doznań); Tytus Czyżewski (1885-1945; Pastorałki 1925): Kolenda (artystyczne dążenie do wniknięcia w świat najprostszych emocji, w gwarze góralskiej poszukuje nowej koncepcji języka); Adam Ważyk (1. tom: Semafory 1924): Sierpień (poetyka odległych skojarzeń, asocjacji umożliwiających swobodną grę wyobraźni - nawiązanie do surrealizmu), Postój; 20-lecie c.d. Leopold Staff* (1878-1957; debiut: Sny o potędze 1901): Wysokie drzewa (poezja klasycystyczna, fascynacja przyrodą), Świat (świat - dzieło Boże - to miejsce jedyne dla człowieka, na nim właśnie może on nieustannie odkrywać bogactwo istnienia), Gorce (poczucie jedności bohatera z naturą, a zwłaszcza pejzażem rodzimym - polskim), Ars poetica (manifest poetycki); Bolesław Leśmian (1877-1937; debiut: Sąd rozstajny 1912): Metafizyka (świat i wszelkie istnienie mogą przyjmować formy racjonalnie niepojęte i wymykające się tradycyjnym normom rozumienia); Dziewczyna (życie ludzkie to nieustanne poszukiwanie, przebijanie się przez mur niezrozumienia i przypadkowości); Śnigrobek i Dusiołek (świat poezji jest zaludniony niezwykłymi, fantastycznymi postaciami, fantastyka łączy się z zainteresowaniami tradycją kultury ludowej), poemat Łąka (przyroda jako niezniszczalne źródło istnienia wyraża odwieczne marzenie człowieka o nieśmiertelności), W malinowym chruśniaku (poetyckie wyznanie kochanka, który swoje doświadczenia erotyczne przedstawia z bezwzględną szczerością; miłość jest jedyną stałą wartością), Pan Błyszczyński, Urszula Kochanowska (spotkanie U.K. z Bogiem po śmierci); Władysław Broniewski* (1897-1962; debiut: Wiatraki 1925): Soldat inconnu (doświadczenia frontowe i w ogóle wojenne zrodziły refleksję nad daremnością cierpień żołnierzy, którzy ofiernie poświęcali swe życie walce za Polskę), Poezja (mickiewiczowskie pragnienie poezji czynu, aktywnie przeobrażającej świat i wspomagającej człowieka), Na śmierć rewolucjonisty (ukazanie bohatera w chwili ostatecznej próby, w dramatycznym powikłaniu ich poświęcenia i męstwa z poczuciem osamotnienia; ostatecznie gorycz ustępuje wierze w zwycięstwo sprawiedliwości), Łódź (warunki życia proletariatu), Józef Czechowicz (1903-39; debiut: Kamień 1927): Na wsi (motywy wiejskie łączą się z wizją arkadyjską i wspomnieniem snu dziecięcego i w ogóle dzieciństwa, uosabiającego dobro i bezpieczeństwo), Sam (podmiot lir. staje się "wygnańcem z Arkadii", skazanym na życie w oczekującym apokalipsy świecie), Ballada z tamtej strony (przeczucie rychłego nadejścia śmierci); Modlitwa żałobna (bolesne rozdarcie między świadomością nieuchronnej śmierci a pragnieniem życia - pełnego bogactw i niezwykłości; ŻAGARY Czesław Miłosz* (1911-, debiut: Poemat o czasie zastygłym 1933): Roki (wizja apokalipsy, wizja świata pogrążonego w niepamięci, ulega ostatecznej zagładzie), Obłoki (zapowiedź apokalipsy ujawnia się poprzez obserwację wszechświata i historii); Jerzy Zagórski (1907-84; debiut: Ostrze mostu 1933): Widzenie IV (odwołania do Ewangelii, motyw szatana potęguje pesymistyczny obraz zaniku wszelkich wartości  katastrofa); Aleksander Rymkiewicz (1913-83; debiut: Tropiciel 1936): Tropiciel (obraz świata ulega deformacji podkreślającej apokaliptyczny wymiar dziejów); Konstanty Ildefons Gałczyński (1905-53; debiut: powieść poetycka Porfidion Osiełek czyli Klub świętokradców 1929): Serwus, Madonna (podmiot liryczny przybiera postać błazna i prześmiewcy, który ucieka od fałszu świata i cynizmu - w rzeczywistość poezji nie skażonej kłamstwem i obłudą), poemat Koniec świata (autor dochodzi do przekonań bliskich katastroficznemu nurtowi liryki lat 30.), Strasna zaba (ośmiesza konformizm inteligencji, widząc w niej źródło moralnego i społecznego oportunizmu), Szekspir i chryzantemy;

Okres w literaturze polskiej, którego cezury wyznaczają daty historyczne: rok 1918 odzyskanie niepodległości i rok 1939 wybuch II wojny światowej.

Wraz z odrodzeniem państwa polskiego zaczęły odradzać się jego instytucje, a wśród nich instytucje życia literackiego:

• w 1920 w Warszawie powstaje Związek Zawodowy Literatów Polskich (Związek Literatów Polskich), instytucja, powołana do obrony interesów materialnych pisarzy. Niemal równocześnie powstają niezależne związki w Krakowie i we Lwowie. Ostateczne scalenie nastąpiło dopiero w r.1935

• w 1924 z inicjatywy Stefana Żeromskiego powstaje polska sekcja Pen Clubu, pierwszym prezesem zostaje Jan Lorentowicz

• w 1926 uchwalona zostaje ustawa o prawie autorskim.

Z nową siłą odżyły aspiracje wyjścia poza tradycyjny kanon literatury służącej sprawie wyzwolenia narodowego. Kształtowały się liczne ugrupowania artystyczne o odrębnych, nieraz sprzecznych programach. Obraz literatury niepodległej Polski formował się w żywym kontakcie z nowymi tendencjami w światowej literaturze, sztuce, nauce i filozofii.

Początkowo pierwszoplanowa rola kształtowaniu klimatu życia literackiego przypadła pokoleniu pisarzy, ukształtowanych jeszcze przez modernizm

• w prozie m.in. Stefan Żeromski, Wacław Berent, Andrzej Strug,

• w poezji m.in. Jan Kasprowicz, Antoni Lange, Bronisława Ostrowska, Leopold Staff (znaczący zwrot ku codzienności) i Bolesław Leśmian (aktywny, twórczy stosunek do języka).

Losy poezji rozstrzygnęło jednak młode pokolenie poetów, reprezentowanego przez programowo zróżnicowane rówieśnicze grupy literackie:

Skamandryci poeci skupieni początkowo wokół studenckiego czasopisma "Pro Arte et Studio", potem miesięcznika "Skamander" (zał. 1920). W skład ugrupowania weszli poeci prezentujący zróżnicowane postawy twórcze; każdy z nich był silną indywidualnością, każdy z nich w ciągu następnych lat okazał się ważną postacią życia literackiego. Byli to: Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jan Lechoń (Leszek Serafimowicz), Kazimierz Wierzyński i Jarosław Iwaszkiewicz. W kręgu oddziaływania "Skamandra" rozwijała się twórczość Kazimiery Iłłakowiczówny oraz Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. Od roku 1924 organem prasowym tego środowiska stał się założony i prowadzony przez Mieczysława Grydzewskiego tygodnik "Wiadomości Literackie".

Futuryści środowisko warszawskie i krakowskie, głoszące hasła radykalnego zerwania z tradycją, odwołujące się do strategii skandalu, prowokacji i ekscesu estetycznego i obyczajowego: Jerzy Jankowski, Tytus Czyżewski, Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern, Aleksander Wat

Ekspresjoniści eklektyczna grupa skupiona wokół poznańskiego dwutygodnika "Zdrój" (1917-22). Jego pierwszym redaktorem był Stanisław Przybyszewski, który tam właśnie opublikował swój słynny artykuł Powrotna fala. Naokoło ekspresjonizmu. Od marca 1918 roku nastąpiła jednak pokoleniowa zmiana warty i oblicze czasopisma oraz środowiska zaczęli kształtować młodzi twórcy: m.in. Jerzy i Witold Hulewiczowie (współzałożyciele i wydawcy), Jan Stur (Hersz Feingold), Emil Zegadłowicz, Józef Wittlin.

Awangarda Krakowska grupa skupiona wokół pisma "Zwrotnica" (1922-27). Jej teoretyk, Tadeusz Peiper, opracował oryginalny program liryki pojmowanej jako celowa konstrukcja intelektualna z rozbudowanym systemem reguł w zakresie składni i metaforyki (Tędy). Koncepcje te rozwijali twórczo: Julian Przyboś, Jan Brzękowski i Jalu Kurek, natomiast pokrewna im twórczość Adama Ważyka pozostawała w bliższym związku z ewolucją poezji francuskiej.

Czartak (zał. 1922), grupa literacka skupiona wokół Emila Zegadłowicza, przeciwstawiająca cywilizacji idee powrotu do natury i kultury ludowej oraz regionalizmu.
Istotne osiągnięcia prozy tego czasu to przede wszystkim powieści podejmujące problemy odrodzonego państwa oraz pierwsze rozrachunki z realiami społecznymi i politycznymi II Rzeczpospolitej. Należą do nich m.in.:

• Przedwiośnie (1924) Stefana Żeromskiego

• Romans Teresy Hennert (1924) Zofii Nałkowskiej

• Pokolenie Marka Świdy (1925) Andrzeja Struga

• oraz powieści Juliusza Kadena-Bandrowskiego: Generał Barcz (1923), Czarne skrzydła (prwdr. w "Świecie" 1925-26) i zbiór opowiadań Marii Dąbrowska Ludzie stamtąd (1925).

Dramaturgia lat dwudziestych to (z dzisiejszego punktu widzenia) przede wszystkim:

• Stefana Żeromskiego Uciekła mi przepióreczka (1925)

• Stanisława Ignacego Witkiewicza: Pragmatyści (wyst. 1921), Tumor Mózgowicz (wyst. 1921),Mister Price, czyli Bzik Tropikalny (wyst. 1926), Nowe Wyzwolenie (wyst. 1925), W małym dworku (wyst. 1923), Metafizyka dwugłowego cielęcia (wyst. 1928), Kurka wodna (wyst. 1922), Mątwa (druk. 1923, wyst. 1933), Wariat i zakonnica (wyst. 1924), Jan Maciej Karol Wścieklica (wyst. 1925).

Po śmierci uznanych twórców starszego pokolenia w końcu lat dwudziestych1939 (1925 Żeromski i Reymont, 1926 Kasprowicz), dotychczasowi "młodzi" przejęli rolę generacji dojrzałej. Na czołowe miejsce w życiu literackim wysunęła się grupa "Skamandra", oddziałująca silnie na ówczesne środowiska czytelnicze, m.in. poprzez "Wiadomości Literackie". Silny wpływ na poglądy środowisk inteligenckich poczęła wywierać prasa lewicowa ("Dźwignia", "Miesięcznik Lit.") oraz twórczość związanych z nią poetów, zwłaszcza Władysława Broniewskiego.

W dramaturgii na pierwszy plan wysunęła się nastrojowo-symboliczna twórczość Jerzego Szaniawskiego (Żeglarz, Adwokat i róże), psychologiczne sztuki Nałkowskiej (Dom kobiet, Dzień jego powrotu) komedie Słonimskiego i in. Czynni byli również autorzy starszej generacji (Rostworowskiego cykl Niespodzianka, Przeprowadzka, U mety).

W roku 1933 utworzono Polską Akademię Literatury, w której skład weszło 15 członków dożywotnich (prezesem został Wacław Sieroszewski, wiceprezesem Leopold Staff, sekretarzem generalnym Juliusz Kaden-Bandrowski). Jej protektorami i członkami honorowymi byli m. in. prezydent Ignacy Mościcki, Józef Piłsudski). Krytycznie odnosiły się do faktu istnienia i działalności PAL środowiska opozycyjne wobec rządu (np. Andrzej Strug odrzucił propozycję członkostwa).
Znamiennym zjawiskiem w literaturze lat trzydziestych był bujny rozkwit prozy powieściowej. Główne jej osiągnięcia to:

• Noce i dnie (1932-34) Marii Dąbrowskiej

• Granica (1935) Zofii Nałkowskiej

• Cudzoziemka (1936), Dwa księżyce (opowiadania, 1933) Marii Kuncewiczowej

• Dziewczęta z Nowolipek (1935), Rajska jabłoń (1937) Poli Gojawiczyńskiej

• Zmowa mężczyzn (1930), Panny z Wilka, Brzezina, Młyn nad Utratą (opowiadania), Czerwone tarcze (1934) Jarosława Iwaszkiewicza.

Równolegle rozwijały się różne odmiany powieści społecznej i środowiskowej (Helena Boguszewska, Jerzy Kornacki i stworzony przez nich w 1933 r. zespół Przedmieście. Wzrosło zainteresowanie literaturą dokumentalną i pamiętnikarską (głośne serie pamiętników chłopów, bezrobotnych, emigrantów), rozwinęła się publicystyka i reportaż (np. Ksawerego Pruszyńskiego i Melchiora Wańkowicza). Unowocześnił się warsztat powieści psychologicznej (Zazdrość i medycyna Michała Choromańskiego (1933), Całe życie Sabiny Heleny Boguszewskiej (1934), Niecierpliwi Zofii Nałkowskiej (1939), nowelistyka Iwaszkiewicza).
Odrębne miejsce zajęli w prozie międzywojennej: Stanisław Ignacy Witkiewicz (Pożegnanie jesieni 1927, Nienasycenie 1930), Witold Gombrowicz (Ferdydurke 1937), oraz Bruno Schulz (Sklepy cynamonowe 1933, Sanatorium Pod Klepsydrą 1937).
Rozwijała się również literatura popularna (Ferdynand Antoni Ossendowski, Tadeusz Dołęga-Mostowicz, A. Fiedler, Janusz Meissner, Kornel Makuszyński, Magdalena Samozwaniec).

W poezji lat trzydziestych dominującą postawą filozoficzną, wspólną wielu ówczesnym nurtom poetyckim był katastrofizm (liryka Mieczysława Jastruna twórczość Józefa Czechowicza) Katastroficzne niepokoje doszły również do głosu w liryce młodych poetów wileńskich, związanych z pismem "Żagary" (Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Aleksander Rymkiewicz). Inną reakcją na te same niepokoje była drwina i ucieczka we własny świat fantazji i groteski wyraźny np. w poezji Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego).

NAZWA: Określeniem dwudziestolecie lub międzywojnie przyjęto nazywać epokę historyczno-literacką, która przypadła na okres pomiędzy dwiema wojnami światowymi. Nowe, charakterystyczne dla niej wartości, wyraźne są po 1918 r. Często jednak pojawiają się stwierdzenia, że pierwiastki nowego światopoglądu pojawiły się już w 1915 r., w wyniku rewolucji robotniczej w Rosji i na ziemiach polskich.

ETAP	EUROPA	POLSKA NIEPODLEGŁA
początek dwudziestolecia	1918 r. - zakończyła się I wojna światowa. Wojna, obok wielu zniszczeń i śmierci setek tysięcy ludzi, była powodem gwałtownego rozwoju techniki, co po 1918 r. zaowocowało widocznym skokiem cywilizacyjnym. Zmieniały się ustroje w poszczególnych państwach - demokracja zastępowała monarchię, coraz potężniejsze stawały się wystąpienia rewolucyjne proletariatu (Rosja). Zmiany nastąpiły również w sferze obyczajowej. Zapoczątkowana już w XIX wieku emancypacja kobiet spowodowała coraz liczniejsze wstępowanie przedstawicielek płci pięknej na wyższe uczelnie, w ogó1e wzrosła rola kobiety w życiu społecznym. Rozwijała się prasa, pojawiło się kino, które zaczęło coraz mocniej oddziaływać na świadomość społeczeństw. Zmiany nastąpiły także w różnych dziedzinach sztuki. W literaturze pojawiły się nowe tendencje, rezygnowano z realizmu (jako kierunku, w którym nadrzędną rolę przypisywano odtwarzaniu rzeczywistości) na rzecz metafory, sugestii, skrótu myślowego. Pierwsze utwory literackie epoki były wyrazem protestu przeciwko wojnie: E. M. Remarque Na zachodzie bez zmian, A. de Saint Exupery Wielka wojna białych ludzi, E. Hemingway Pożegnanie z bronią, J. Hasek Przygody dobrego wojaka Szwejka.	1918 r. - zakończyła się I wojna światowa; 11 XI tego roku Polska odzyskała niepodległość. Samorzutnie i spontanicznie organizowano polskie życie kulturalne. W 1920 r. powstał Związek Zawodowy Literatów Polskich. Za podstawową uznano potrzebę szybkiego włączenia się literatury i sztuki polskiej w nurt sztuki europejskiej. Pomostem miedzy epoką modernizmu i dwudziestolecia jest twórczość L. Staffa i B. Leśmiana (poezja) oraz W. Berenta (proza). Coraz częściej pojawiały się nowe tendencje - eksperymentatorstwo językowe, odmienne obrazowanie. W wypowiedziach młodych twórców na pierwszym planie są radość, entuzjazm nie tylko z odzyskanej wolności państwa, ale i z wyzwolenia literatury od tematyki narodowowyzwoleńczej, żałobnej.
lata 20. i 30.	Najbujniejszy rozwój nauki, filozofii i sztuki związany z postępem cywilizacyjnym przypadł mniej więcej na "środkowe" dziesięciolecie epoki. W literaturze zapanował daleko posunięty indywidualizm, odrzucano normy, konwencje, wszystko, co krępowało, ograniczało: A. Gide Lochy Watykanu, twórcy stawiali pytania, prezentowali wątpliwości, stronili od tez, wniosków, odpowiedzi, na pierwszym planie rozważań pojawiło się zagadnienie wolności jednostki: L. Pirandello Sześć postaci w poszukiwaniu autora, A. Huxley Nowy wspaniały świat. W prozie pojawiły się tendencje nowatorskie, pogłębiono analizę psychologiczną postaci, ujawniano ukryte mechanizmy osobowości, ukazywano różne sposoby postrzegania rzeczywistości: M. Proust W poszukiwaniu straconego czasu (7-tomowy cykl powieściowy z 1. 1913-1927, powieść przełomowa w dziejach XX-wiecznej powieści). Stosowano technikę symultaniczną polegającą na ukazywaniu tych samych zjawisk widzianych oczami różnych bohaterów - J. Joyce Ulisses (1922 r.). Jednocześnie powstawały słynne sagi rodzinne, np. J. Galsworthy'ego Saga rodu Forsytów. Nowe tendencje nie ominęły poezji. Tu nastąpiła prawdziwa inwazja kierunków, stylów, poetyk : ekspresjonizm, futuryzm, formizm, dadaizm, nadrealizm (surrealizm); Nowe prądy pojawiły się też w psychologii i filozofii, co miało duży wpływ na artystów i oblicze nowej sztuki: efekty swoich badań publikowali : E. Husserl, R. Ingarden, E. Kretschmer, C. G. Jung, A. Adler i Z. Freud; Nastąpił bujny rozkwit teatru, pojawiły się nowe koncepcje inscenizacyjne i doktryny dotyczące sztuki aktorskiej: B. Brecht, E. Piscator. W dziedzinie filmu tworzyli Ch. Chaplin, S. Eisenstein. W 1930 r. wynalazek filmu dźwiękowego zrewolucjonizował przemysł filmowy. Właśnie wówczas powstały wielkie spółki kinematograficzne: Warner-Bros, Metro-Goldwyn. Niestety gospodarka po I WŚ była zrujnowana, co powodowało niezadowolenie i przygnębienie. W 1929 r. miał miejsce krach na giełdzie nowojorskiej, co zapoczątkowało Wielki Kryzys Ekonomiczny. Próby stabilizacji kończyły się niepowodzeniami. Wzrastały napięcia społeczne i międzynarodowe. Europa stanęła przed groźbą faszyzmu i nacjonalizmu.	Lata 20. - okres "jasny": Dominowały nastroje entuzjazmu, radości, optymizmu. Nastąpił wszechstronny rozwój poezji. Powstały grupy poetyckie: Skamander, Awangarda krakowska, futuryści, ekspresjoniści; proza została zdominowana przez tematy polityczno-społeczne. W 1925 r. wydane zostało Przedwiośnie S. Żeromskiego, tworzyli też A. Strug, Z. Nałkowska. Została stworzona legenda legionowa. Jej współtwórcą jest Jan Lechoń związany z Legionami Piłsudskiego. Działały kabarety, teatrzyki, rewie i kawiarnie sprzed lub z czasów 1 wojny światowej (kab. "Żywa mucha", "Czarny kot", warszawski teatr rewiowy "Momus"). Powstały też nowe. Najsłynniejszy to "Qui pro quo" powstały w 1919 r., a prowadzony przez M. Hemara, J. Tuwima i F. Jarossy'ego (Węgra). Był to także okres bujnego rozwoju kinematografii. Popularnością cieszyły się filmy Chaplina i westerny. W szkołach filmowych kształcono aktorów. Zekranizowano dzieła literackie: Chłopów, i Ziemię obiecaną Reymonta, Przedwiośnie i Wierną rzekę Żeromskiego. Wraz z rozwojem filmu pojawiły się czasopisma filmowe: "Kino", "Film" i inne. Warto pamiętać, że pod koniec lat 20. powstało polskie radio. W 1925 r. utworzono Polskie Towarzystwo Radiotechniczne, a w 1931 r. uruchomiono największą wówczas na świecie radiostację w Raszynie. Z kinem i radiem współpracowali polscy literaci: Z. Nałkowska, J. Tuwim, J. Czechowicz, Cz. Miłosz. Niestety już na początku lat 20. pojawiło się pierwsze poważne zagrożenie - wojna polsko-rosyjska 1920 r. W ślad za nią przyszły kryzysy rządowe, w państwie szalała inflacja, 16 X11 1922 r. doszło do zamachu na prezydenta Gabriela Narutowicza, co było dobitnym potwierdzeniem chaotycznej sytuacji politycznej w nowym państwie. Problemy gospodarcze związane były z różnicami w rozwoju ekonomicznym ziem poszczególnych zaborów. Podstawową sprawą stała się reforma walutowa, którą przeprowadzono w 1924 r. (Władysław Grabski). Marka polska została zastąpiona złotym. Niepokoje społeczne nie ustały. W dniach 12-14 V doszło do zamachu majowego J. Piłsudskiego. Rozpoczęły się rządy sanacyjne. Lata 30. - okres "ciemny": coraz większy kryzys ekonomiczny związany z Wielkim Kryzysem, przez państwo przetoczyły się fale strajków i manifestacji, robotnicy byli masowo zwalniani z pracy, panowały bezrobocie, nędza. W literaturze te nastroje zaowocowały katastrofizmem, wyraźnym zwłaszcza w twórczości żagarystów i Witkacego. Jednocześnie narastała potrzeba odprężenia, chęć czytania literatury popularnej, przeznaczonej dla przeciętnego czytelnika. Do tego nurtu należy np. twórczość K. I. Gałczyńskiego, i powieści T. Dołęgi-Mostowicza ze Znachorem i Karierą Nikodema Dyzmy na czele. W nurt nowoczesnej prozy, bliskiej kanonom światowym, wpisać należy twórczość B. Schulza, nowy typ powieści, w której duża rolę odgrywają analizy psychologiczne, reprezentuje Granica Z. Nałkowskiej. Wielkim powrotem do realizmu i konwencji sagi jest powieść M. Dąbrowskiej Noce i dnie. Kontynuowano działalność kabaretów. W tym okresie najbardziej znany był kabaret "Banda", gdzie występowały m.in. Hanka Ordonówna i Mira Zimińska, z kolei gwiazdami "Morskiego oka" byli Loda Halama i Eugeniusz Bodo.
koniec dwudziestolecia	1939 r. - wybuch II wojny światowej	1 IX 1939 r. - najazd hitlerowskich Niemiec na Polskę; 17 IX wkroczenie Armii Czerwonej na wschodnie tereny Rzeczypospolitej. Od połowy lat 30. w Polsce postępował niebezpieczny proces faszyzacji życia. Coraz głośniejsze stały się ruchy nacjonalistyczne, faszystowskie i antysemickie. Skrajna prawica, nierzadko przy udziale części duchowieństwa katolickiego, podburzała nastroje antysemickie, organizowała pogromy Żydów, prześladowała twórców pochodzenia żydowskiego (Julian Tuwim).

ZAGROŻENIA I KRYZYSY W DWUDZIESTOLECIU

Dwudziestolecie międzywojenne to epoka rozwoju cywilizacyjnego i postępu technicznego, ale również okres coraz gwałtowniejszych kryzysów gospodarczych, ekonomicznych i politycznych, które nasiliły się z końcem epoki i były zapowiedzią zbliżającej się nieuchronnie II wojny światowej. Do największych zagrożeń tych czasów należy zaliczyć:
- 1917 r. - wybuch rewolucji październikowej w Rosji, zakończonej zwycięstwem komunistów;
- 1924 r. - dojście do władzy Stalina. Komunizm i stalinizm stały się największymi zagrożeniami na wschodzie Europy;
- wynikający z polityki gospodarczej Stalina wielki głód na Ukrainie (wiele milionów ofiar śmiertelnych);
- 1929 r. - wielki kryzys ekonomiczny w Ameryce (krach na Wall Street) i w Europie;
- 1922 r. - dojście do władzy we Włoszech Benito Mussoliniego;
- 1933 r. - dojście do władzy Hitlera w Niemczech;
- zagrożenie Europy faszyzmem i nacjonalizmem.

DWUDZIESTOLECIE W EUROPIE

ROZWÓJ FILOZOFII I PSYCHOLOGII

Kierunki filozoficzne:

Intuicjonizm - kierunek, którego twórcą jest Henryk Bergson (1859-1941), filozof i literat, laureat literackiej Nagrody Nobla z 1927 r. Bergson stwierdził, że nie rozum, intelekt, ale intuicja i instynkt są właściwymi narzędziami poznania świata. Za siłę rządzącą światem uznał pęd życiowy - elan vital, który odczuwają ludzie szczególnie wrażliwi, zwłaszcza artyści. Pęd życiowy jest siłą kreatywną, twórczą i dzięki temu możliwy jest postęp odbywający się na drodze ewolucji.

Pragmatyzm - teoria Williama Jamesa (1842-1910), amerykańskiego filozofa i psychologa, który uważał, że wartość poznania zależy od tego, na ile jest ono korzystne dla poznającego. Twierdził, że poznanie to nie zbliżenie się do istoty rzeczy, do obiektywnej prawdy, ale środek zaspokajania ludzkich potrzeb. Poznajemy, bo chcemy zyskać, osiągnąć jakąś korzyść, a nie odkryć prawdę. Lub inaczej: większe znaczenie mają dla nas korzyści i zyski płynące z poznania, niż odkryta dzięki niemu prawda.

Fenomenologia - teoria Edmunda Husserla, zgodnie z którą wszelkie zjawiska to dostępne poznaniu aspekty rzeczywistości. Fenomenolodzy dążyli do wyeliminowania wszelkich spekulacji filozoficznych, formułowali tylko jasne i oczywiste stwierdzenia. Uważali, że poznanie bezpośrednich danych prowadzi do wiedzy absolutnej.

Polskim fenomenologiem był Roman Ingarden, który prowadził badania nad sposobem istnienia dzieła literackiego oraz jego strukturą, podkreślając jego związki z innymi dziedzinami sztuki.

Osiągnięcia psychologów:

Zygmunt Freud (1856-1939) - austriacki lekarz, który zajmując się leczeniem zaburzeń psychicznych doszedł do wniosku, że ich podstawową przyczyną są przeżycia tkwiące w podświadomości (id - "ono"), które są tłumione przez świadomość (ego - "ja"), a więc i rozum, normy moralne, a które ujawniają się w najmniej oczekiwanych momentach i i mocno wpływają na psychikę człowieka. Freud wyróżnił także superego - "nadjaźń" będącą zespołem norm, kanonem wyższych wartości.

Karol Gustaw Jung (1875-1961) - uczeń Freuda, uważał, że sfera indywidualnej podświadomości to tzw. podświadomość zbiorowa, ujawniająca się w archetypach, czyli pierwotnych mitach i pojęciach wspólnych całemu rodzajowi ludzkiemu.

Alfred Adler (1870-1937) - także uczeń Freuda, twierdził, że podświadomość zawiera dążenie do ujawnienia w pełni własnej mocy życiowej, która jest tłumiona przez tzw. kompleks niższości.

Iwan Pawłow (1849-1939) - rosyjski fizjolog, twórca teorii behawioryzmu, której głównym założeniem było badanie zewnętrznych objawów ludzkich zachowań, związane z brakiem narzędzi do poznania procesów wewnętrznych, zachodzących w psychice innych ludzi. Pawłow prowadził badania nad tzw. odruchami warunkowymi u zwierząt, a ich wyniki wykorzystywał do badań psychologii człowieka.

Ernest Kretschmer (1888-1964) - twórca teorii konstytucjonalizmu, zgodnie z którą cechy charakteru i osobowości człowieka są zależne od właściwości budowy jego ciała. Kretschmer wyróżnił trzy typy psychiki.

ROZWÓJ SZTUKI

Kierunki artystyczne:

- Ekspresjonizm - kierunek, którego podstawy programowe powstały w Niemczech w 1910 r., tuż przed wybuchem I wojny światowej.

Założenia ekspresjonistów:
a) intuicyjne i spontaniczne wyrażanie własnych treści wewnętrznych w sztuce (echa intuicjonizmu Bergsona);
b) dążenie do ekspresji, czyli siły wyrazu - ekspresjoniści opisywali gwałtowne uczucia, skrajne stany wewnętrzne;
c) w związku z powyższym: silny emocjonalizm literatury, operowanie groteską, karykaturą, poetyką krzyku, estetyką brzydoty (formy zniekształcone, zwyrodniałe, zdeformowane), kontrastem, wprowadzanie elementów fantastyki, grozy, niesamowitości;
d) sztuka wyrazem głębokich pokładów ludzkiej psychiki, "krzyk duszy".

Forma utworów ekspresjonistycznych: chaotyczna, w literaturze: liczne wykrzykniki, pauzy, zdania pocięte, urwane, niespokojny styl, operowanie skrótem, symbolem, alegorią.

Artyści: Ekspresjonizm widoczny jest zwłaszcza w sztuce lat 1910-1925, był inspiracją dla artystów tej miary co B. Brecht, W. Meyerhold, a w Polsce W. Berent, J. Kaden-Bandrowski, S. Przybyszewski. W dziedzinie malarstwa i grafiki kierunek reprezentują: E. Munch (Krzyk), G. Grosz, a w Polsce B. Linke.

- Futuryzm (łac. futurus - przyszły) - kierunek, którego rozwój nastąpił głównie we Włoszech (1909 r. - pierwszy manifest futurystyczny ogłosił włoski poeta, Filippo Tomasso Marinetti) i w Rosji. Futuryzm znalazł najpełniejszy wyraz w poezji.

Założenia futurystów:
a) całkowite zerwanie z przeszłością, bunt przeciw tradycji;
b) fascynacja techniką i urbanistyką, dążenie do oddania dynamiki;
c) łączenie kultu cywilizacji z kultem prymitywizmu, fascynacja życiem ludzi pierwotnych, stąd żywiołowość, spontaniczność twórczości;
d) pochwała brutalności, przemocy ("chcemy wielbić ruch agresywny (...), policzkowanie i uderzanie pięścią"), wojny (wojna jako "jedyna higiena świata").

Forma utworów futurystycznych: całkowicie nowy język poetycki, wprowadzenie pojęć z zakresu techniki, nauki, w rosyjskim manifeście pt. Policzek smakowi powszechnemu była mowa o "Nowym Pięknie Samoistnego Słowa", zwrócenie uwagi na dźwiękowe zestroje słów, wprowadzenie motywów ze świata mitów, podań.

Artyści: We Włoszech obok Marinettiego G. Papini. w Rosji W. Majakowski, W. Chlebnikow, w Polsce T. Czyżewski, B. Jasieński, W. Młodożeniec, A. Stern, A. Wat.

- Dadaizm (franc. dada - nazwa zabawki pochodząca od dźwięków, jakie wydaje niemowlę) - kierunek zainicjowany w 1916 r. w Szwajcarii, którego przedstawiciele jeszcze ostrzej niż futuryści manifestowali bunt przeciw wszelkim przejawom tradycji.

Założenia dadaistów:
a) anarchiczny bunt przeciw światu, doprowadzony na skraj absurdu;
b) kpina ze wszystkiego, totalny brak wiary;
c) programowy bezsens twórczości ("Włóżcie słowa do kapelusza, wyciągnijcie na chybił trafił, a otrzymacie poemat dada");

Forma utworów dadaistycznych: bezładny zlepek słów lub tylko dźwięków, wykorzystywanie sloganów, tytułów gazetowych; w plastyce posługiwanie się techniką kolażu - tworzenie kompozycji z różnych materiałów.

Artyści: T. Tzara, A. Breton, L. Aragon, P. Eluard, J. Cocteau, F. Picabia.

- Awangarda francuska (1908-1910) - grono poetów, w których twórczości pojawiły się nowatorskie idee i założenia, związanych ściśle ze środowiskiem malarzy-kubistów (P. Picasso, G. Braque), stąd nazywa się ich czasem poetami-kubistami. W skład grupy wchodzili G. Apollinaire (Polak z pochodzenia), M. Jacob, B. Cendrars.

Założenia:
a) chęć radykalnych zmian w języku poetyckim, potrzeba odnowienia skostniałych form przekazu poetyckiego, co miało doprowadzić do wyzwolenia wyobraźni;
b) dążenie do ukazania obrazu świadomości człowieka ich epoki;
c) chęć kształtowania nowej wrażliwości, która mogłaby w pełni odebrać zmieniający się świat.

Forma utworów: obrazowość poezji, stosowanie poetyckich skrótów, zestawianie partii lirycznych z na wpół prozatorskimi, wprowadzanie elementów fantastyki, groteski.

- Nadrealizm (franc. surrealisme) - kierunek, którego manifest został ogłoszony przez Andre Bretona w 1924 r., jego zwolennicy głosili tzw. nowy romantyzm. Ruch odegrał znaczną rolę w rozwoju wszystkich dziedzin sztuki.

Założenia nadrealistów:
a) bunt przeciw tradycjom klasycznym i racjonalizmowi;
b) kult swobodnej wyobraźni, chęć wyzwolenia psychiki od wszelkich kanonów i norm.

Forma utworów: zerwanie z logicznym następstwem słów, utwór jako potok luźnych skojarzeń, obrazów z pogranicza jawy i snu, będących wyrazem najgłębszych sfer psychiki artysty, motywy niezwykłości, cudowności, "gra wyobraźni".

Artyści: A. Breton, P. Eluard, T. Tzara, A. Artaud, a w Polsce A. Ważyk i J. Brzękowski w początkach twórczości, elementy surrealizmu można też odnaleźć w twórczości S. I. Witkiewicza.

- Neoklasycyzm - kierunek będący kontynuacją symbolizmu i tradycji klasycznej. Jego czołowym przedstawicielem był P. Valery.

Założenia neoklasycystów:
a) idea "poezji czystej" uwolnionej od treści dotyczących rzeczywistości. oddziałującej grą znaczeń, brzemieniem słów;
b) włączanie do poezji filozoficznych rozważań, problematyki moralnej, religijnej.

Forma: kunsztowna, rygorystyczna, będąca doskonałą realizacją klasycznych wzorców, operowanie aluzją, oryginalnymi zestrojami brzmieniowymi.

Artyści: P. Valery, T. S. Eliot, S. George, 0. Mandelsztam, w Polsce: L. H. Morstin, E. Leszczyński (artyści skupieni wokół pisma "Museion"), J. Iwaszkiewicz, P. Hertz.

Architektura i malarstwo: Nowa epoka przyniosła narodziny zupełnie nowej architektury, co związane było z postępującym procesem urbanizacyjnym. Pojawiła się nowa estetyka, której podstawowymi założeniami były: funkcjonalność i wygoda. Zrezygnowano z wszelkich ozdobników, ornamentów. Pionierami nowej architektury byli: Ch. Le Corbusier, F. Wright, W. Gropius.

W malarstwie pojawił się nowy kierunek - kubizm (franc. cube - sześcian). Jego twórcami byli P. Picasso i G. Braque. Ich obrazy to kompozycje złożone z brył geometrycznych, do których artyści sprowadzali wszelkie kształty występujące w naturze.

Muzyka: Powstawały utwory, w których harmonijną linię melodyczną zastępowano dysonansem, kontrastem, tworząc dzieła pełne ekspresji. Inspiracji szukano w muzyce ludowej, prymitywnej. W ten sposób powstała muzyka jazzowa (inspirowana folklorem Murzynów Ameryki Północnej) oraz muzyka atonalna, dodekafoniczna. Twórcami nowoczesnej muzyki byli: A. Skriabin, I. Strawiński, K. Szymanowski, A. Berg, A. Webern.

Teatr: Działali wielcy reformatorzy teatru - K. Stanisławski, W. Meyerhold, M. Reinhard, E. G. Craig, L. Schiller (w Polsce). Obok teatru realistyczno-psychologicznego (Stanisławski) tworzono inscenizacje oparte na umowności, aluzji, poetyckim skrócie (Craig, Piscator, Brecht).

Film: Stał się w dwudziestoleciu odrębną sztuką. Swoje filmy kręcił Ch. Chaplin, a w Rosji S. Eisenstein. Kształtował się styl filmowej gry aktorskiej, scenografii, muzyki. Film stał się inspiracją do powstania nowego gatunku literackiego scenariusza filmowego.

DWUDZIESTOLECIE W POLSCE

POKOLENIA LITERACKIE

W dwudziestoleciu międzywojennym w Polsce wyróżnić można trzy pokolenia literackie: starych, czyli pokolenie pisarzy urodzonych jeszcze w latach 70. XIX w. i debiutujących w epoce Młodej Polski, aktywnych jeszcze po 1918 r. (Leopold Staff, Bolesław Leśmian, Karol Irzykowski, Tadeusz Boy-Zeleński, Wacław Berent); zdobywców, czyli pokolenie twórców urodzonych w ostatniej dekadzie XIX w., częstokroć biorących udział w 1 wojnie światowej i debiutujących na ogół tuż po 1918 r. (Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Adam Słonimski, Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, Julian Przyboś, Aleksander Wat, Anatol Stern); młodych, czyli pokolenie twórców urodzonych już około 1910 r., ale debiutujących jeszcze w dwudziestoleciu, w latach 30. (Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Aleksander Rymkiewicz).

GRUPY LITERACKIE

Twórcy dwudziestolecia na ogół, oprócz wystąpień pojedynczych, łączyli się w tzw. grupy literackie i wspólnie dążyli do podbicia rynku i zdobycia czytelnika. Do najważniejszych i najbardziej znanych grup literackich, działających w latach 1918-1939, należały:

- Skamander - grupa poetów skupionych wokół czasopisma "Skamander" wychodzącego w Warszawie w latach 1920-1927 i 1935-1939. Wcześniej poeci wchodzący w skład grupy wydawali czasopismo studenckie "Pro arte et studio", a w 1918 r., na fali entuzjazmu i radości z odzyskanej niepodległości, założyli kabaret artystyczny "Pod Pikadorem".

Artyści: Trzon grupy stanowili: Julian Tuwim, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewiez. Z kręgu Skamandra wywodzi się poezja M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, J. Lieberta, K. Iłłakowiczówny, M. Jastruna.

Założenia: Skamandryci byli grupą bezprogramową, stronili od jednoznacznego określenia się artystyczno-ideowego. Ich poezja ewoluowała przez okres całego dwudziestolecia, trudno więc mówić o jakichś konkretnych jej wyznacznikach. Generalnie skamandryci nie zrywali z tradycyjną wersyfikacją, poetyką czy spojrzeniem na sztukę. Tkwili w tradycji poezji polskiej, lecz jednocześnie wzbogacili ją o konkret, sensualizm i powszedniość, polegającą głównie na uczynieniu prostego, zwykłego człowieka bohaterem wierszy.

- Awangarda krakowska, tzw. pierwsza awangarda - artyści współpracujący z czasopismem "Zwrotnica" założonym w 1922 r. w Krakowie przez Tadeusza Peipera, wychodzącym w latach 1922-1923 i 1926-1927.

Artyści: Główny teoretyk grupy i poeta Tadeusz Peiper, Julian Przyboś, Jan Brzękowski, Jalu Kurek, do poezji awangardowej zbliżona była także twórczość Adama Ważyka.

Założenia: Zostały ogłoszone w broszurze Nowe usta (1925) i zbiorze Tędy (1930) autorstwa T. Peipera:
a) kult tzw. 3 x M, miasta, masy, maszyny jako symboli nowej cywilizacji, wpływających na świadomość i wrażliwość człowieka;
b) postulat przeobrażeń języka i formy poetyckiej tak, aby odpowiadały nowej wrażliwości czytelników;
c) artysta jako konstruktor, budowniczy zdania, poezja jako świadoma "budowa pięknych zdań";
d) postulat tworzenia "ekwiwalentów uczuć", którymi miały być obrazy konstruowane w oparciu o nowoczesną metaforę. Według Peipera metafora taka jest środkiem tworzenia nowej, poetyckiej rzeczywistości;
e) eliminacja tzw. waty słownej, zbliżenie rytmu poezji do rytmu prozy, akcentowanie rytmu zdania.

- Futuryści - grupa utworzona niemal równocześnie ze Skamandrem. Okres g1ównych wystąpień futurystów przypadł na lata 1919-1921. Swoje poglądy wyrażali przede wszystkim w manifestach, publikacjach, "jednoniufkach", wreszcie wierszach (1920 r. pierwszy almanach poezji futurystycznej Gga, 1921 Manifesty futuryzmu polskiego, 1922 r. Nuż w bżuhu). Ulubioną formą przekazu i manifestacji założeń idei futurystycznych były spotkania z publicznością, które przybierały formę happeningów.

Artyści: w Krakowie: Tytus Czyżewski, Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, skupieni w klubach "Katarynka" i "Gałka Muszkatałowa"; w Warszawie: Anatol Stern i Aleksander Wat.

Założenia:
a) burzenie wszelkich przejawów logiki;
b) rezygnacja z zasad gramatyki, interpunkcji, ortografii; stosowanie pisowni fonetycznej, zestawienia dźwiękowe;
c) prowokacyjny charakter sztuki, mającej zaskakiwać, szokować.

- Żagary - grupa założona przez studentów Uniwersytetu Wileńskiego na początku lat 30, skupiona wokół pisma "Żagary".

Artyści: Aleksander Rymkiewicz, Jerzy Zagórski, Czesław Miłosz, Tadeusz Bujnicki, Stanisław Jędrychowski, Jerzy Putrament.

Założenia:
a) tendencje antyfaszystowskie i radykalnie lewicowe;
b) katastrofizm - przeczucie końca, kataklizmu, zagłady;
c) patetyczny, wzniosły styl poezji.

- Druga awangarda: twórcy skupieni wokół warszawskiego czasopisma "Kwadryga", które wychodziło w latach 1926-1931.

Artyści: Lucjan Szenwald, Stefan Flukowski, Konstanty Ildefons Gałczyński, Ryszard Dobrowolski, Władysław Sebyła

Założenia: tworzenie "poezji zaangażowanej", o tematyce społecznej.

- Ekspresjoniści - skupieni wokół czasopisma "Zdrój" wydawanego w 1. 1917-1922 przez Jerzego Hulewicza - poetę i malarza.

Artyści: Jan Kasprowicz, Stanisław Przybyszewski, Jarosław Iwaszkiewicz, Emil Zegadłowicz, Kazimierz Wierzyński, Jerzy Wittlin.

Założenia: sztuka wyrazem osobowości artysty, sięganie po motywy folklorystyczne, nawiązania do twórczości ludowej.

UGRUPOWANIA ARTYSTYCZNE W EUROPIE I W POLSCE - ZESTAWIENIE CHRONOLOGICZNE

EUROPA	POLSKA
1909 r. Włochy, Rosja - futuryści manifest: Filippo Tomasso Marinetti; 1910 r. Niemcy - ekspresjoniści; 1908-1910 r. Francja - awangarda francuska przedstawiciel: Guillaume Apollinaire; 1916 r. - Szwajcaria - dadaiści; przedstawiciele: T. Tzara, L. Aragon 1924 r. Francja - surrealiści; manifest: Andre Breton; neoklasycyzm - tendencja żywa przez całą epokę.	1918 r. formuje się grupa Skamander, która ostatecznie wystąpi w 1920 r. - założenie czasopisma "Skamander" 1919-1921 r. - wystąpienia futurystów; 1922 r. - powstaje Awangarda krakowska 1926-1931 r. - druga awangarda skupiona wokół "kwadrygi" początek lat 30. - Żagary, nurt katastroficzny w poezji dwudziestolecia.

Literatura współczesna
(twórcy, dzieła i cytaty)

WOJNA & OKUPACJA BACZYŃSKI: "Ten czas", "Historia" ('To krew ta sama spod kity czy hełmu, Czas tylko tak warczy jak lew przeciągając obłoków wełny', 'Jak noże giną w chleb pogrążone - tak oni z wolna spływają. Piach ich pokrywa'), "Rodzicom", "Pokolenie" ('Tak się dorasta do trumny, jakeśmy w czasie dorośli'), "Z głową na karabinie" ('my sami - tacy mali, krok jeszcze - przejdziem w mit'); GAJCY: 'A tu słowa, śpiewne słowa trzeba zamieniać, by godziły jak oszczep');

PO WOJNIE BOROWSKI: 'Gdziekolwiek ziemia jest snem, tam trzeba dośnić do końca', 'Zostanie po nas złom żelazny i głuchy, drwiący śmiech pokoleń'; opowiadania ('Bo żywi mają zawsze rację przeciwko umarłym'); NAŁKOWSKA: "Medaliony" ('Ludzie ludziom zgotowali ten los', 'W Niemczech ludzie umieją zrobić coś z niczego'), HERLING-GRUDZIŃSKI: "Inny świat", SOŁŻENICYN: "Jeden dzień Iwana Denisowicza" ('Minął dzień niczym nie zmącony, nieomal szczęśliwy. W jego wyroku było takich dni od gwizdka do gwizdka 3653'), MOCZARSKI: "Rozmowy z katem"; MIŁOSZ: "Campo di fiori", "Biedny chrześcijanin patrzy na getto" ('Pyk! Fosforyczny ogień z żółtych ścian pochłania ludzkie i zwierzęce włosie'); "Piosenka o porcelanie" (Niczego mi proszę pana tak nie żal, jak porcelany'), "Który skrzywdziłeś" , "Ars poetica?" ('Zawsze tęskniłem do formy bardziej pojemnej, która nie byłaby zanadto poezją ani zanadto prozą'), "Przedmowa" ('Czym jest poezja, która nie ocala narodów ani ludzi? (...) To wspólnictwo urzędowych kłamstw, piosenki pijaków, infantylizm'), "Oeconomia divina" ('Bóg (...) najdotkliwiej upokorzy ludzi, pozwoliwszy im działać jak tylko zapragną'), "Zaklęcie" ('Piękny jest rozum ludzki i niezwyciężony. Ani krata, ni drut, ni oddanie książek na przemiał, Ani wyrok banicji nie mogą nic przeciw niemu'), "Wieść" ('O ziemskiej cywilizacji co powiemy? Że był to system kolorowych kul, z zadymionego szkła, W których zwijała się i rozwijała nitka świetlanych pyłów', 'A może o ziemskiej cywilizacji nic nie powiemy Bo naprawdę nikt nie wie, co to było'), "Ile świetnych zamiarów"; ORWELL: "Folwark zwierzęcy" ('Wszystkie zwierzęta są równe, ale niektóre są równiejsze od innych'), "Rok 1984" ('Wolność oznacza prawo do twierdzenia, że dwa i dwa to cztery', 'Kto rządzi teraźniejszością, w tego rękach jest przeszłość'); CAMUS: "Dżuma" (motto z Defoe: 'Jest rzeczą równie rozsądną ukazać jakiś rodzaj uwięzienia przez inny, jak ukazać coś, co istnieje rzeczywiście, przez coś innego, co nie istnieje'; 'Najdogodniej można poznać miasto, starając się dociec, jak się w nim pracuje, kocha i umiera', 'Nadejdzie dzień (...), kiedy na nieszczęście ludzi i dla ich nauki dżuma obudzi swe szczury i pośle je, aby umierały w szczęśliwym mieście', dr Rieux: 'gdybym wierzył we wszechmogącego Boga, przestałbym leczyć ludzi zostawiając Bogu tę troskę', Rambert: 'Nie wierzę w bohaterstwo, wiem, że jest łatwe, a zrozumiałem, że było zabójcze. Żyć i umierać od tego, co się kocha, tylko to mnie interesuje', Cottard: 'Człowiek wydany na pastwę wielkiej choroby czy głębokiego lęku jest tym samym wolny od wszystkich innych chorób czy lęków'); KRALL: "Zdążyć przed panem Bogiem"; ANDRZEJEWSKI: "Bramy raju" ('jeśli tego świata nie ocali młodość, nic go ocalić nie zdoła', 'cieniem każdej miłości jest cierpienie, nie można nie kochać, ale jeśli się kocha, miłość rozszczepia się na miłość i cierpienie'); MROŻEK: "Tango", RÓŻEWICZ: "Kartoteka" ('Tylko ograniczona ilość modeli życia przeznaczona jest dla człowieka'); KONWICKI: "Mała apokalipsa" ('kraj zamarł w marazmie, przygnieciony beznadziejną półokupacją, półswobodą, milcząca większość śpi w letargu', 'Reżim jest samowystarczalny. Sam tworzy rzeczywistość i sam ją odzwierciedla w sztuce'); BRECHT: "Żywot Galileusza" ('Jeżeli uczeni, zastraszeni przez okrutnych władców, zaczną gromadzić wiedzę dla wiedzy, wtedy nauka stanie się kaleka')

WOJNA I OKUPACJA Krzysztof Kamil Baczyński (pr. Jan Bugaj, 1921-39): Z głową na karabinie (apokalipsa spełniona niesie zagładę pokoleniu, które jako pierwsze po ponad stuletniej niewoli urodziło się i wychowało w wolnej polsce), Młodość (ukazuje pokolenie, które dorastało do śmierci), Ten czas (katastroficzne znaki historii: "mroczny czas", "krzyż złamanych rąk" - sytuacja zagłady), Historia (katastrofizm historiozoficzny - myśl o identycznych prawodłowościach procesu hist. - zło, przemoc), Modlitwa do Bogarodzicy, Rodzicom (apostrofa do rodziców poety); Tadeusz Gajcy (ps. Karol Topornicki, 1920-44; debiut: Widma 1943): O nas (młodość przeobraża się w starość, gorycz, zwątpienie, śmierć), Widma (wadzenie się z Bogiem), Widma (nadrealistyczna wizja spełnianej Apokalipsa), Wczorajszemu (porównanie ludzi "przedwojennych" z "wojennymi"); L. Staff: Mitologia (wizja świata umierającego, natury dożywającej kresu; dramatyczne przewartościowanie wielowiekowej kultury), Tak. Bóg opuścił ziemię... (wiara w Boga oraz manifestowany wcześniej franciszkanizm pozwalają na ocalenie, zło - to ludzki grzech, ale odkupiony ofiarą Chrystusa), Rzut w przyszłość (nadzieja do powrotu do wartości trwałych i niezmiennych), J. Iwaszkiewicz: Plejady (potwierdzenie filozoficznego przekonania o paradoksalnym wymiarze życia ludzkiego, które realizowane wśród niezwykłości, piękna i bogactwa natury jest zarazem przemijające i nieledwie przypadkowe); W. Broniewski: Zamieć (nostalgia żołnierza-wychodźcy, przemierzającego orientalne przestrzenie w drodze ku ojczyźnie); Tomasz Borowski (debiut: Gdziekolwiek ziemia 1942): Pieśń (głęboko pesymistyczne, katastroficzne przekonanie artysty o kamiennym wyroku historii);

PO WOJNIE Czesław Miłosz: Przedmowa (rozpoznanie duchowej sytuacji człowieka oraz refleksja nad stanem kultury po doświadczeniach wojny), Ocalony (nikt nie może być ocalony z zagłady wojennej, musi nastąpić ponowne stworzenie świata, ocalony jest zatem skazany na życie bez religii, etyki i systemu wartości), Lament (wyrazisty manifest utraty wiary podkreśla sytuację wydziedziczenia z historii, kultury, wartości), Campo di Fiori (porównanie obojętności ludzi względem spalenia Giordano Bruno i eksterminacji Żydów), Który skrzywdziłeś (przestrogi dla władców, którzy kosztem człowieka chcą budować przyszłość), Traktat poetycki (charakterystyczne dla poety szukanie wartości istotnych, które ostatecznie decydują o etycznym wymiarze kultury), Veni creator (rozważania religijne), Ars poetica? (poeta poszukuje moralnych znaczeń procesu twórczego, pragnie formy pojemnej , a więc takiej sztuki, której ostatecznym sensem jest prawda), Tak mało (problem przemijania, analiza szans zrealizowania przez człowieka życiowych pragnień i ambicji), Dar (rozpoznanie wartości ludzkich doznań i zrozumienia przez człowieka sensu swego istnienia); Wiktor Woroszylski: Wiosna (nowa, budowana rzeczywistość nabiera cech arkadyjskich, a życie w niej daje pełne poczucie szczęścia); Adam Ważyk: Widokówka z miasta socjalistycznego (nastrój czułości w liryce przedstawiającej pracę robotników, miłosny afekt do... maszyny), Rzeka (panegiryk - sławienie mądrości Stalina), Poemat dla dorosłych; J. Iwaszkiewicz: List do prezydenta (pochwała przywódców partii często łączyła się z samokrytyką poetów, mądrość Bieruta pozwalała lepiej zobaczyć własne błędy i wypaczenia), Stary poeta (przemijanie życia oraz jego wartość wobec perspektywy śmierci), Azjaci (antynomiczny sens - w wymiarze kulturowym - występujących obok siebie słów); Stanisław Grochowiak (debiut: Ballada rycerska 1956): Czyści (fascynacja brzydotą), Święty Szymon Słupnik (sprzeciw wobec tradycyjnych form estetycznych, postawa buntu), Płonąca żyrafa (nawiązując do obrazu Dalego poeta podejmuje próbę objęcia poetyckim doświadczeniem także fizjologicznej sfery osoby ludzkiej), A ono się pali, Ikar (uwaga poety skupia się na zwykłych, codziennych problemach człowieka oraz na egzystencjalnym wymiarze jego istnienia); Julian Przyboś: Oda do turpistów (silnie manifestowany antyestetyzm); Andrzej Bursa: Sobota (postawa antyestety wyraża rozczarowanie rzeczywistością pełną fałszu i cynizmu), Kasjer (ośmieszenie życiowego konformizmu, skazującego jednostkę na szarość i jałowość codziennej egzystencji), Fiński nóż (wiersz przesycony subtelnym liryzmem, poszukujący trwałych wartości życia ludzkiego); Zbigniew Herbert (debiut: Struna światła 1956): O Troi (świadectwo korelacji dziejów minionych - przeobrażonych w mit i legendę - z 20-wiecznymi doświadczeniami Europy i świata), Do Apollina (destrukcja harmonii i ładu współczesnego świata), Tren Fortynbrasa (przeciwstawienie Hamleta Fortynbrasowi buduje poetycką refleksję nad rolą jednostki w dziejach), Przesłanie Pana Cogito (Pan Cogito próbuje odnaleźć własne miejsce, miejsce człowieka w odwiecznym dramacie, jakim okazuje się jego trwanie w historii, świecie), Apollo i Marsjasz; Miron Białoszewski (1922-83, debiut: Obroty rzeczy 1947): Ballada z makaty (zainteresowanie jarmarczną tandetą pozwalało odkrywać te obszary rzeczywistości, których nie można zobaczyć poprzez konwencję języka wysokiego), Szare eminencje zachwytu (zainteresowanie kulturą niską), Sztuki piękne mojego pokoju (świat przedmiotów, które mogą się wydawać odległe przeżyciu lirycznemu), Jeżą się futrzane decyzje w stanie wojennym (zmierzanie do zarejestrowania najprostszych aktów mowy, chaotycznych a nawet bełkotliwych), Nowa wiosenna słabocha czyli wiersze antywiosenne (nowa tematyka związana z charakterystyczną dla artysty skłonnością do obserwowania kultury peryferyjnej); Edward Stachura (1937-79; debiut: Jeden dzień 1962): Człowiek człowiekowi (poetycki czyn zmierza ku wyzwoleniu, ku przywróceniu właściwych, moralnych racji egzystencji człowieka), Idź dalej (topos nieustannie wędrującego człowieka wyraża istotę ludzkiej kondycji: wiecznego nienasycenia, poczucia braku i niespełnienia), Życie to nie teatr (życie jest jedyną transcendentalną wręcz wartością, której nie można stracić i zagubić); Rafał Wojaczek (1945-71, debiut: Sezon 1969): W podwójnej osobie (dominujący temat śmierci kształtuje obraz życia w kategorii absurdu), Prośba (poczucie osobowej dezintegracji bywa wyrażane poprzez stosowanie rodzaju żeńskiego w konstrukcji podmiotu mówiącego), Ballada bezbożna (świad i człowiek skażeni są brzydotą, bezsensem i złem); Jan Twardowski (1915-, debiut: w okresie 20-lecia m-wojennego), Stwarzał (przekonanie, że Bóg ujawnia się w dziele stworzenia, a więc w naturze-przyrodzie), Mrówko ważko biedronko (postawa pokory pozwala zatem dostrzegać znaczenie wartości świata w jego każdej, najdrobniejszej cząstce), Wierzę (solidarność z nieszczęściem i kapłańskie zrozumienie dla grzechu), Ostrobramska (świadoma gra konwencją języka); Tadeusz Różewicz (debiut: Niepokój 1947): Spadanie, czyli o elementach wertykalnych i horyzontalnych w życiu człowieka współczesnego (poeta dostrzega totalny chaos w sferze wartości); Wisława Szymborska (debiut: 1952): Rehabilitacja (echa tragicznych wydarzeń 1956 roku, to refleksja nad przypadkowością i niestałością ludzkich ocen, sądów), Nic dwa razy (odwieczny dramat wzajemnego niezrozumienia i niespełnienia), W rzece Heraklita (człowiek jest bezradny w swym poszukiwaniu odpowiedzi na odwieczne pytania dotyczące Boga, istnienia, wartości); Tadeusz Nowak (debiut: 1953): Jak się przed tobą wytłumaczę (wspomnienie chłopskiego dzieciństwa), Magdalena (motywy symboliki chrześcijańskiej), Psalm snu naszego (motywy religijne, przeplatane wyobrażeniami ludowymi i fantastycznymi, wyrażane poprzez nadrealistyczne i asocjacyjne wizje);

NOWA FALA Ewa Lipska: My (poszukiwanie wartości, które mogłyby wyznaczyć krąg twórczego działania; szczególny wyraz niepokoju); Egzamin (wiersz odsłania fałsz zdegradowanej rzeczywistości); Stanisław Barańczak (debiut: Korekta twarzy 1968): Spójrzmy prawdzie w oczy (na ile język może zakłamywać rzeczywistość, odkrywanie pustych struktur języka); Wypełnić czytelnym pismem (stylistyka ankiety pozwala dostrzec zniewalający system - i polityczny, i językowy), Protokół (odsłonięcie totalnej próżni partyjnej nowomowy), W atmosferze (gra normami fonetycznymi polszczyzny, podkreślenie bezsensu i nonsensu nowomowy); Adam Zagajewski (debiut: Komunikat 1972): W pierwszej osobie liczby mnogiej (rozważanie stopnia wiarygodności języka, zwłaszcza jego skuteczności w wyrażaniu prawdy), Pamięć (kwestia przemijania, pamięci, świadomości człowieka wobec perspektywy śmierci), Epikur z mojej klatki schodowej (rozważania natury moralnej, etyczny kryzys człowieka opisany przez "tu" i "teraz" komunistycznej rzeczywistości), Julian Kornhauser (debiut: Nastanie święto i dla leniuchów 1972): Przemówienie (nieufność wobec nowomowy, ośmieszenie konwencji języka propagandy); Ryszard Krynicki (debiut: Pęd pogoni, pęd ucieczki 1968): Kobieta trzydziestoletnia (przedstawienie rzeczywistości w jej chaosie, zamieszaniu, a nawet destrukcji), Świat jeszcze istnieje (liczne odwołania do zakłamanej rzeczywistości państwa totalitarnego).

WSPÓŁCZESNOŚĆ - ogólna charakterystyka epoki

Literatura polska

Ramy czasowe:

Najnowsze dzieje naszego piśmiennictwa, nazywanego umownie literaturą współczesną, określają dwa zwrotne momenty w historii naszego narodu: wrzesień 1939 r. i czerwiec 1989 r. Daty te tworzą ramy czasowe tego okresu.

Czynniki kształtujące literaturę współczesną:

Literaturę lat 1939-1989 kształtowały głównie historia i polityka. Czynniki te formowały jej odrębność tematyczną, światopoglądową i programowo-artystyczną. Wywarły one istotny wpływ na twórczość literacką lat wojny i okupacji oraz na literaturę po drugiej wojnie światowej. Uwidoczniło się to w jej zróżnicowaniu, wielości tendencji ideowych i artystycznych, w cechach uległości i buntu wobec mecenatu Polski Ludowej.

Wojna jako przejście z dwudziestolecia międzywojennego do literatury współczesnej:

Literatura wojny i okupacji stanowi przedłużenie dwudziestolecia międzywojennego, ponieważ dojrzali pisarze kontynuowali twórczość w konspiracji i na emigracji. Najnowsze badania życia literackiego w okupowanej Polsce przynoszą bogaty materiał dokumentacyjny, który świadczy o tym, że po 1 września 1939 r. życie kulturalne i literackie nie zamarło, a jedynie zmienił się charakter społecznego obiegu. Rozproszenie pisarzy i różnorodność ich doświadczeń miały zdecydować nie tylko o tematyce utworów, lecz o rodzaju i skali wysiłków zmierzających do tego, aby życie literackie nie tylko nie zanikło, ale nawet nie zostało przerwane.

Podział na kraj i emigrację:

To w roku 1939 dokonał się zasadniczy podział na literaturę krajową i emigracyjną. Długa jest lista tych, którzy w wyniku wojny (lub niekiedy zaskoczeni jej wybuchem za granicą) znaleźli się poza ziemiami polskimi, okupowanymi przez Niemcy i Związek Radziecki.

Literatura i czasopiśmiennictwo czasu wojny:

Kraj:

W rezultacie działalności podziemia, pod koniec 1939 r. ukazywało się ponad 30 czasopism, głównie o charakterze informacyjno-politycznym, z których część zamieszczała utwory literackie, przede wszystkim wiersze powstające w kraju i docierające z ośrodków emigracyjnych oraz obozów jenieckich.

We wrześniu 1939 r. ukazały się wiersze takich poetów, jak: Tadeusz Gajcy ("Dzień pierwszy"), Czesław Janczarski ("Wrzesień 1939"), Julian Przyboś ("U szczytu drogi"), a także Kazimierz Wierzyński ("Święty Boże"), Jan Brzechwa ("Ojczyzna"), Aleksander Baumgardten ("Katowicka ballada" - wiersz o zajęciu miasta i jego bohaterskiej obronie), Leopold Lewin ("Nowe Termopile"), Jerzy Pietrkiewicz ("Szarża pod Kutnem"), Teodor Bujnicki ("Modlitwa za Warszawę") i wielu innych.

Od pierwszych miesięcy udział literatury w kształtowaniu świadomości narodowej, w integralnym oporze i mobilizacji do walki był olbrzymi. W okupowanym kraju, równolegle do organizacji o charakterze politycznym i wojskowym, formuje się podziemie kulturalne, a życie literackie jest jednym z jego przejawów. W ścisłym związku z nim pozostaje tajne życie teatralne, działalność wydawnicza, publicystyczna, współpraca księgarzy, drukarzy, bibliotekarzy i nauczycieli prowadzących tajne nauczanie.

Wśród licznych utworów literackich, powstałych podczas okupacji, należy odnotować: W. Broniewskiego "Nad rzekami Babilonu" i "Żydom polskim", T. Bujnickiego (poety wileńskiego) "Ustami pełnymi krwi", K.K. Baczyńskiego "Do przyjaciela" i "Mazowsze", T. Gajcego "Śpiew murów" i "Rapsod o Warszawie", R. Bratnego "Maj 1943", zbiorki wierszy W. Żukrowskiego "Rdza" i T. Kwiatkowskiego "Gołębie", fragmenty książki A. Fiedlera "Dywizjon 303", drukowane w piśmie "Prawda Młodych". Wydawano także wiersze wybitnych poetów minionych epok, szczególnie romantyków, w tym A. Mickiewicza.

Twórczość literacka uprawiana w czasie wojny umożliwiła wydawanie książek zaraz po wyzwoleniu, czego przykładem jest Karol Bunsch, który w 1940 r. rozpoczął pisanie powieści historycznych i kontynuował pracę do końca wojny, dzięki czemu np. "Dzikowy skarb" mógł się ukazać w 1945 roku.

Emigracja:

W obozie polskiej literatury nie może zabraknąć literatury emigracyjnej. Od 1939 r. na Zachodzie i na Wschodzie powstawały utwory dwudziestowiecznych tułaczy i pielgrzymów, w tonacji tragicznej, pesymistycznej, płynące ze świadomości poniesionej klęski, jak też mobilizujące do walki i zawierające przemyślenia nad przyszłym losem Polski. Już w 1941 r. ukazał się w Szkocji zbiór wierszy dziewięciu autorów pt. "Marsz odwetowy. Poezja żołnierska". W antologii "Poezja karpacka. Zbiór wierszy Brygady Strzelców Karpackich" (Jerozolima 1944) znalazły się m.in. wiersze Mariana Hemara, Artura Międzyrzeckiego, Stanisława Młodożeńca. Wiersze te oddawały przeżycia polskich żołnierzy w pustynnych warunkach, podobnie jak teksty liryczne opublikowane w poetyckiej antologii "Azja i Afryka" (1944). Poetyckim echem walk na Półwyspie Apenińskim były wiersze z antologii "Nasze granice w Monte Cassino" (Rzym 1945), gdzie znalazły się utwory m.in. W. Broniewskiego, a także pieśń Feliksa Konarskiego "Czerwone maki na Monte Cassino". Własne zbiory wierszy wydali m.in.: Artur Międzyrzecki, Marian Czuchnowski, Stanisław Młodożeniec, Kazimierz Wierzyński, Antoni Słonimski, Julian Tuwim.

Znacznie mniej powstało utworów prozatorskich i należały do nich m.in.: M. Kuncewiczowej "Klucze" (Londyn 1943), S. Zahorskiej "Warszawa-Lwów 1939", T. Parnickiego "Srebrne orły" (Jerozolima 1943), K. Pruszyńskiego "Droga wiodła przez Narwik" (Londyn 1941), J. Meissnera "Żądło Genowefy" (Edynburg 1943), A. Fiedlera "Dywizjon 303" (Londyn 1942), reportażowe i publicystyczne książki M. Czuchnowskiego "Z Moskwy do... Moskwy" (Londyn 1944), "Z ziemii włoskiej do Polski" (Londyn 1944) i "Cofnięty czas" (Londyn 1945). O wrześniu 1939 napisał trzy książki reportażowe Melchior Wańkowicz: "Te pierwsze walki" (Bukareszt 1940), "Wrześniowym szlakiem" (Palestyna 1944) i "Wrzesień żagwiący" (Londyn 1947). Wańkowicz wydał także trzytomowy reportaż "Bitwa o Monte Cassino" (Rzym 1945-1947).

Literatura polska po wojnie - kraj:

Zaraz po wojnie rozwija się literatura wciąż pozostająca w zasięgu oddziaływania tejże wojny. Tragiczne przeżycia okupacyjne i obozowe - zarówno z obozów hitlerowskich, jak i z sowieckich łagrów - dają podstawy do napisania takich utworów jak: "Medaliony" Z. Nałkowskiej, "Opowiadania" T. Borowskiego, "Inny świat" G. Herlinga-Grudzińskiego. W kręgu twórczości powojennej pozostaje też poezja T. Różewicza.

Socrealizm

Socrealizm, czyli realizm socjalistyczny, kierunek określany jako metoda twórcza, obowiązujący w ZSRR od 1934 r. we wszystkich dziedzinach sztuki, następnie przeniesiony do innych państw socjalistycznych. Proklamowany na Zjeździe Związku Literatów Polskich w styczniu 1949 r. w Szczecinie, obowiązywał do połowy lat 50. Podporządkowywał sztukę działalności propagandowej partii komunistycznej, nawiązując pozornie do nurtu realistycznego (patrz hasło: realizm). Literaci tworzący w stylu socrealistycznym: poeci - A. Ważyk, W. Broniewski, W. Woroszylski, A. Mandalian i in.; pisarze - T. Konwicki ("Przy budowie"), A. Ścibor-Rylski ("Węgiel"), K. Brandys ("Obywatele"), I. Newerly ("Pamiątka z Celulozy"). Ludzie ci wiązali się z ideologią komunistyczną bądź z przekonania (np. W. Broniewski lub J. Andrzejewski, który odciął się później do swej wczesnej twórczości), bądź też dlatego, że nie widzieli innej możliwości dalszego życia i tworzenia (np. Tadeusz Borowski, który, nie mogąc się jednak odnaleźć w rzeczywistości, w 1951 r. popełnił samobójstwo).

Przełom październikowy:

W wyniku zmian w partii komunistycznej po śmierci Stalina w 1953 r. nastąpiła tzw. odwilż (1954-55), która okazała się początkiem procesu przemian systemowych. Pojawiły się wówczas pierwsze przejawy zelżenia ucisku, m.in. pierwsze próby krytyki systemu totalitarnego, rozluźnienia cenzury. Proces ten osiągnął swoje apogeum w 1956 r., kiedy nastąpił tzw. przełom październikowy (partia krytykuje rządy Stalina, zmienia się ekipa rządząca w Polsce, zamieszki w Poznaniu, powstanie w Budapeszcie).

Literatura obrachunków październikowych - zbiorowa analiza "zniewolenia umysłu", tłumaczenie się pisarzy z socrealizmu lub próby nadania systemowi "ludzkiej twarzy": J. Andrzejewski "Ciemności kryją ziemię", J. Iwaszkiewicz "Wzlot", A. Ważyk "Poemat dla dorosłych", "Matka Królów" K. Brandysa. Do literatury obrachunkowej należą też utwory satyryczno-groteskowe, m.in. opowiadania Andrzejewskiego z tomu "Złoty lis" lub "Słoń" S. Mrożka.

Debiuty 1956 r.:

Debiuty 1956 r. - wystąpienie twórców młodszego pokolenia, m.in. poetów - A. Bursy, S. Grochowiaka, T. Nowaka; pisarzy - M. Hłaski S. Odojewskiego, E. Stachury; dramatopisarzy - S. Mrożka i in.

"Nasza mała stabilizacja":

"Nasza mała stabilizacja" - lata 60. w literaturze. Nazwa pochodzi od tytułu dramatu T. Różewicza. Powstaje wówczas literatura antysocrealistyczna, ukazująca zubożenie wartości w świecie, w którym panuje względny spokój, krytykuje peerelowską społeczność - bezwolną i nijaką, pozbawioną tradycji, skorumpowaną.

Polski egzystencjalizm:

Nurt egzystencjalny (patrz hasło: egzystencjalizm) w Polsce (nawiązania głównie do A. Camusa) - lata 60.: W. Gombrowicz, K. Brandys, S. Mrożek ("Tango"), poezja M. Białoszewskiego.

Współczesny klasycyzm:

Odwrót od awangardy w poezji polskiej, zwrot ku tradycji, wartościom trwałym, wyrosłym z dziedzictwa kultury śródziemnomorskiej. Obiektywizowanie przeżyć, łączenie języka poetyckiego z filozoficznym dyskursem, opanowanie patosu i wzruszeniaironicznym dystansem. Poetami klasycystami XX w. są: Cz. Miłosz, W. Szymborska, Z. Herbert.

Marzec 1968:

Konflikt między władzą a narodem nie umilkł w 1956 r., ale stopniowo narastał. Okazało się, że ściśle kontrolowane, ograniczone swobody nikogo nie satysfakcjonują, zaś "nasza mała stabilizacja jest może snem tylko", jak pisał Różewicz. Wydarzenia polityczne przełomu 1967/68 były tego świadectwem: poruszenie w Czechosłowacji w marcu 1968 r. i interwencja wojsk Układu Warszawskiego, wystawienie III cz. "Dziadów" w reż. K. Dejmka w Teatrze Narodowym w Warszawie w listopadzie 1967 r. i zawieszenie przedstawienia przez cenzurę w lutym 1968 r. wywołało falę protestów studentów i profesorów w marcu '68. W wyniku zamieszek wiele osób zostało aresztowanych, profesorowie potracili posady, zaś rzesza studentów została wyrzucona z uczelni. Władze, chcąc zrzucić z siebie odpowiedzialność za zamieszki, rozpoczęły kampanię antysemicką, w wyniku której nasz kraj opuściło wiele osób pochodzenia żydowskiego.

Reakcją na te wydarzenia była twórczość S. Barańczaka na emigracji, poezja Herberta, Krynickiego, Zagajewskiego (patrz hasło: Nowa Fala).

Przełom 1976 r.

Rok 1976 zapoczątkował okres przemian, które doprowadziły do zlikwidowania komunistycznego modelu kultury opartego na ograniczeniach cenzury. Tworzy się Komitet Obrony Robotników (KOR) - ofiar strajkowych represji. Powstają czasopisma niezależne (np. "Zapis"), pozacenzuralny obieg literatury. Poezja pokolenia '68 wchodzi w fazę jawnej polityczności, przeciwstawiając się poczynaniom władzy, np. tomy poetyckie Barańczaka "Ja wiem, że to niesłuszne" (1977), "Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu" (1980). Tradycję pisarstwa, które jest sumieniem narodu, wznawia podziemna twórczość Tadeusza Konwickiego ("Mała apokalipsa") oraz Andrzeja Szczypiorskiego ("Początek").

Literatura faktu:

Najsłynniejszym reporterem w powojennej historii Polski jest M. Wańkowicz, zaś w jego ślady poszli: Ryszard Kapuściński ("Wojna futbolowa", "Cesarz", "Imperium") i Hanna Krall ("Zdążyć przed Panem Bogiem").

Literatura stanu wojennego:

Sprzeciw wobec władzy osiąga swoje apogeum w czasie stanu wojennego (1981-83), kiedy następuje nasilenie tendencji antyrządowych i antyustrojowych ("Solidarność"). Sytuacja ta niewiele się zmieniła po zniesieniu stanu wojennego w 1983 r. i trwała aż do przełomu w 1989 r. Nie zabrakło w tym sprzeciwie literatury. Działają wówczas poeci: S. Barańczak, Z. Herbert ("Raport z oblężonego miasta" 1982), M. Białoszewski ("Kabaret Kici Koci").

Po przewrocie '89:

Tworzą nadal ci, którzy przetrwali lata socjalizmu w Polsce i na emigracji (niektórzy wracają do Polski), m.in.: Cz. Miłosz, W. Szymborska, Z. Herbert, S. Barańczak, S. Mrożek, T. Konwicki, W. Myśliwski, S. Lem, E. Lipska, A. Zagajewski. Wkraczają również młodzi twórcy, tacy jak: Tomasz Jastrun, Olga Tokarczuk, Bronisław Maj.

Literatura emigracyjna:

Wielu twórców II wojna zastała poza granicami kraju, wielu też w latach Polski Ludowej skorzystało z możliwości wyjazdu za granicę i pozostało tam na stałe. Wielkim ośrodkiem literatury emigracyjnej był Paryż, gdzie wokół pisma "Kultura" skupiło się wielu wybitnych literatów, m.in. Gustaw Herling-Grudziński (twórca "Innego świata", "Wieży"). Za granicą tworzył też Cz. Miłosz ("Rodzinna Europa", "Dolina Issy"), laureat literackiej Nagrody Nobla w 1980 r., W. Gombrowicz ("Trans-Atlantyk" 1953) i in.

Literatura światowa

Wpływ historii na literaturę:

Druga wojna światowa i czasy okupacji wycisnęły swoje piętno nie tylko na naszym życiu literackim w latach 1939-1945 i polskiej literaturze powojennej. Doświadczenia wojenne formowały także świadomość literacką pisarzy obcych i wpłynęły na kształt współczesnej kultury oraz literatury światowej. Zbrodnie wojenne wywoływały wstrząs i przerażenie, ujawniły, do czego był zdolny współczesny człowiek. Skalę moralnego upadku homo sapiens pogłębiło zrzucenie bomby atomowej na Hiroszimę i Nagasaki. Fakty te wywołały ogólny niepokój o biologiczny byt narodów. Realne zagrożenie życia i cywilizacji kierowało myśl ludzką, podobnie jak sumienie i wyobraźnię pisarską, ku bardzo rozmaitym, często pesymistycznym wnioskom.

Egzystencjalizm

Egzystencjalizm, uformowany przez takich myślicieli i pisarzy, jak Jean Paul Sartre i Albert Camus, był wyrazem sytuacji kultury po kataklizmie drugiej wojny światowej, który spowodował załamanie przekonań humanistycznych, wiarę w dobro i piękno człowieka. Literatura egzystencjalistyczna podjęła próbę uratowania wartości ludzkich, dała intelektualny obraz sprzeczności epoki, która obfitowała w czyny zbrodnicze i haniebne, ale też w akty szlachetności, poświęcenia i bohaterstwa. Najważniejszą wartością dla egzystencjalizmu jest ludzkie, jednostkowe istnienie.

Jean Paul Sartre wywierał wpływ na postawy życiowe, modę, obyczaj i sposób życia środowisk młodzieżowych i artystycznych. Poglądy teoretyczne egzystencjalizmu wyłożył w dziele "Byt i nicość" (1943). Sartre napisał i ogłosił ponadto zbiór opowiadań "Mur", powieść "Drogi wolności", dramaty: "Muchy", "Ladacznica z zasadami", "Diabeł i Pan Bóg" oraz liczne eseje.

Albert Camus jest autorem takich znanych powieści, jak "Obcy" (1942), "Dżuma" (1947), "Upadek" (1956), a także opowiadań, dramatów i esejów. W "Dżumie" podejmuje problematykę współczesności, analizując prawdopodobne wypadki wywołane straszliwą epidemią. Trudny humanizm tej powieści polega na tym, że zło nie jest w stanie zniszczyć wewnętrznych wartości człowieka, gdyż ten wyraża siebie samego w pracy, wysiłku i cierpieniu.

Personalizm

Również we Francji rozwinął się szeroko inny kierunek filozoficzny - personalizm, reprezentowany przez Jacquesa Maritaina i Emmanuela Mouniera, opierający się na założeniu, że rozwój osobowości człowieka jest celem życia jednostki i społeczeństwa. W centrum zainteresowania znalazła się osoba ludzka. Podlega ona wprawdzie determinizmowi świata fizycznego, lecz jej dusza, zdolna do bezpośredniego komunikowania siebie, jest kierowana ku drugiej osobie i w niej istnieje, ku światu - i w nim istnieje. Ta szkoła myślenia prowadzi ku radości egzystencji.

Literatura niemiecka:

Tomasz Mann

Literaturę niemiecką najchlubniej reprezentuje Tomasz Mann, który w końcowej fazie twórczości ogłosił "Doktora Faustusa". Główny bohater dzieła jest uosobieniem dramatu współczesnej sztuki i dramatu kultury niemieckiej, ginącej w mrokach faszyzmu.

Bertold Brecht

Ciekawą indywidualnością w kulturze niemieckiej był także poeta, dramaturg i prozaik Bertold Brecht ("Opera za trzy grosze", "Matka Courage i jej dzieci", "Strach i nędza Trzeciej Rzeszy", "Kaukaskie kredowe koło"), obrońca prostych ludzi, twórca teatru społecznie zaangażowanego.

Postępowe, antyfaszystowskie idee głosili także inni wielcy pisarze niemieccy (np. Gunter Grass - "Blaszany bębenek").

Proza amerykańska:

Z dużym zainteresowaniem przyjęła Europa ciekawą i bujnie rozwijającą się prozę amerykańską za sprawą takich pisarzy, jak Ernest Hemingway ("Komu bije dzwon", "Za rzekę, w cień drzew", "Stary człowiek i morze") i William Faulkner ("Niepokonane", "Wielki las").

Interesującymi twórcami amerykańskimi byli również prozaicy młodszego pokolenia o wyczulonej wrażliwości na samotność i bunt młodych. Należeli do nich m.in. Robert Penn Warren ("Gubernator"), Jerome D. Salinger ("Buszujący w zbożu"), Truman Capote ("Inne głosy, inne ściany", "Harfa traw", "Śniadanie u Tiffany"ego", "Z zimną krwią"), John Updike ("Centaur"), Irvin Shaw ("Młode lwy"), James Jones ("Stąd do wieczności"), Joseph Heller ("Paragraf 22"), William Styron ("Pogrążyć się w mroku"), Saul Bellow ("Herzog"), a także emigranci z Europy żyjący w Stanach Zjednoczonych: Isaac Bashevis Singer ("Dwór", "Spuścizna", "Magiczna moc"), Vladimir Nabokov ("Lolita", "Przejrzystość rzeczy"), Jerzy Kosiński ("Malowany ptak", "Kroki"), Joseph Brodsky, poeta, eseista, tłumacz. W dziedzinie dramatu światowy sukces odnieśli: Tennessee Williams ("Szklana menażeria", "Tramwaj zwany pożądaniem"), Artur Miller ("Śmierć komiwojażera", "Czarownice z Salem"), Edward Albee ("Kto się boi Wirginii Woolf?").

Literatura radziecka:

Istotny wkład do współczesnej literatury światowej wnieśli pisarze radzieccy. Literatura radziecka, począwszy od lat sześćdziesiątych, zaczęła zmieniać swoje oblicze, odsłaniając konflikty współczesnego życia, pokazując margines społeczny, wyjałowienie duchowe społeczeństwa, aby w końcu ukazać efekty totalitarnego ustroju w postaci obozów pracy istniejących od lat dwudziestych.

Kolejno odkryto i udostępniono "Mistrza i Małgorzatę" (1967) Michaiła Bułhakowa; twórczość Andrieja Płatonowa, podejmującego wnikliwą analizę psychologiczną ludzi epoki porewolucyjnej; zaczęto publikować utwory Siergieja Załygina ("Nad Irtyszem", "Komisja") o problemach wsi syberyjskiej; Walentina Rasputina ("Żyj i pamiętaj", "Pożegnanie z Matiorą") ukazującego dramaty wydziedziczonych z rodzinnej ziemi; Czyngisa Ajtmatowa ("Biały statek", "Dżamila", "Żegnaj, Gulsary!", "Dzień dłuższy niż stulecie") zanurzającego swoją prozę w scenerii rodzinnej Kirgizji i rozważającego wielkie zagadnienia moralne o uniwersalnym znaczeniu; Wasilija Szukszyna, mistrza małych form prozatorskich ("Rozmowy przy jasnym księżycu"), reżysera i aktora, twórcy głośnego filmu "Kalina czerwona", w którym po raz pierwszy został ukazany margines społeczny jako przykład kosztów wykorzenienia człowieka z jego środowiska i obyczajowości.

Aleksander Sołżenicyn

Zjawiskiem nowym, chociaż od dawna znanym czytelnikom Europy i Ameryki, była twórczość Aleksandra Sołżenicyna, datująca się od opublikowania w 1962 r. opowiadania "Jeden dzień Iwana Denisowicza", a następnie wielkiej opowieści o radzieckich łagrach "Archipelag Gułag".

Poeci radzieccy

Do ciekawych zjawisk literackich należy poezja Anny Achmatowej, Borysa Pasternaka, Osipa Mandelsztama, Maryny Cwietajewej. Z młodszych poetów, wyczulonych na problematykę moralną, wymienić należy Borysa Słuckiego, Bułata Okudżawę, Eugeniusza Jewtuszenkę, Bellę Achmadulinę i Andrieja Wozniesienskiego.

PODZIAŁ LITERATURY WSPÓŁCZESNEJ

Literatura współczesna rozwija się wielonurtowo i wielokierunkowo, stąd jej jednoznaczny podział jest w zasadzie niemożliwy. Większość historyków literatury proponuje podział umowny, oparty na przełomowych wydarzeniach historycznych. Jednak i tutaj nie ma całkowitej zgodności. Najczęściej próbuje się dokonać podziału polskiej literatury współczesnej na następujące okresy:
1939-1945 - literatura wojny i okupacji;
1945-1948 - "świt pokoju", euforia po zakończeniu wojny;
1949-1955 - socrealizm (realizm socjalistyczny);
1956-1968 - przełom październikowy, okres "naszej małej stabilizacji";
1968-1980 - okres propagandy sukcesu (do wydarzeń sierpniowych i powstania "Solidarności");
1981-1994 - okres obejmujący tak różne wydarzenia, jak: stan wojenny, upadek komunizmu, był to okres powstawania literatury Polski suwerennej.

TŁO HISTORYCZNE POSZCZEGÓLNYCH ETAPÓW ROZWOJU LITERATURY POLSKIEJ

1939-1945 - literatura wojny i okupacji: Okres ten rozpoczyna data 1 IX 1939 r., dzień wybuchu II wojny światowej, kończy zaś wyzwolenie ziem polskich spod okupacji hitlerowskiej - na wschodzie kraju jest to rok 1944, na pozostałym obszarze - 1945. Wojna postawiła przed literaturą nowe problemy, wytyczyła nowe kierunki rozwoju. Jedni twórcy emigrowali na Wschód (Władysław Broniewski, Aleksander Wat, Gustaw Herling-Grudziński), inni na Zachód, do Francji, a po kapitulacji Paryża do Anglii (Antoni Słonimski, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Stanisław Baliński) lub do USA (Jan Lechoń, Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński). I wreszcie ogromna część twórców zdecydowała się na pozostanie w kraju (Leopold Staff, Zofia Nałkowska, Maria Dąbrowska, Jarosław Iwaszkiewicz, Czesław Miłosz).

Literatura wojenna jest bardzo bogata, choćby dlatego, że tworzyły ją tak różne pokolenia pisarzy i poetów: debiutujący jeszcze w Młodej Polsce L. Staff, czołowi poeci dwudziestolecia (skamandryci) i wreszcie najmłodsze pokolenie "Kolumbów" (T. Gajcy, K.K. Baczyński). Również losy Polaków na emigracji były różne. Część dostała się do niewoli sowieckiej (do więzień - A. Wat, W. Broniewski; do łagrów G. Herling-Grudziński, B. Obertyńska), niektórym udało się później opuścić Rosję wraz z armią gen. Andersa (W. Broniewski, G. Herling-Grudziński). Część z nich wróciła z Zachodu tuż po wojnie (J. Tuwim), inni zostali za granicą do końca życia (J. Lechoń).

1945-1948 - „świt pokoju”, euforia po odzyskaniu niepodległości: był to okres, kiedy w Polsce formowała się nowa władza, nowy ustrój. Trwała jeszcze spontaniczna radość z faktu, że Polska jest wolna. Dominowała literatura faktu (Z. Nałkowska, G. Herling-Grudziński), pojawiły się próby opisywania czasu okupacji i zmian, jakie przyniosła w psychice i świadomości ludzi, którzy ją przeżyli. (J. Iwaszkiewicz, T. Borowski). Powstawały także ważne dzieła poetyckie (Cz. Miłosz) i dramatyczne (L. Kruczkowski, J. Szaniawski).

Tymczasem w polityce trwała bezwzględna walka komunistów z przeciwnikami ustroju narzuconego siłą, czego efektem była krwawa likwidacja antykomunistycznej opozycji. 15 grudnia 1948 r. doszło do połączenia PPS i PPR - powstała, mająca monopol władzy, PZPR.

1949-1955 - socrealizm (realizm socjalistyczny): Wydarzeniem, które rozpoczyna ten okres był zorganizowany w styczniu 1949 r. IV Zjazd Związku Zawodowego Literatów Polskich w Szczecinie. Proklamowano wtedy jako obowiązujący w literaturze i jedynie słuszny realizm socjalistyczny. Oznaczało to narzucenie twórcom bardzo ścisłych norm i reguł, których nieprzestrzeganie mogło spowodować zniknięcie dzieł niepokornego pisarza z księgarń i wykluczenie go z życia literackiego. Powstawały głównie powieści bardzo słabe pod względem artystyczno-literackim, tzw. produkcyjniaki, tworzone na wzór radzieckiej powieści socrealistycznej. W tym czasie w Polsce panował terror polityczny, określany mianem czasów stalinowskich. Pisarze zachowali się bardzo różnie. Jedni ulegli, albo uwierzyli komunistom (A. Ważyk, W. Woroszyński, W. Broniewski), inni postanowili pisać ,do szuflady, czyli nie drukować pisanych przez siebie utworów (Z. Herbert). Już w 1947 r. londyński Związek Literatów Polskich na Obczyźnie postanowił, że pisarze emigracyjni nie będą wydawać swoich utworów w kraju, gdzie panuje komunistyczna niewola. Tym samym dokonał się podział polskiej literatury na krajową i emigracyjną. Zapowiedź końca socrealizmu pojawiła się wraz ze śmiercią Stalina (1953), lecz pierwszymi zwiastunami zmian stały się: wydanie Poematu dla dorosłych A. Ważyka i zgoda cenzury na wystawienie Dwóch teatrów J. Szaniawskiego (oba wydarzenia miały miejsce w 1955 r.).

1956-1968 - przełom październikowy, okres "naszej małej stabilizacji": Ten okres rozpoczął zorganizowany w pierwszej połowie 1956 r. XX Zjazd KPZR, na którym Nikita Chruszczow wygłosił referat, w którym potępiono tzw. kult jednostki (Stalin) i jego następstwa, które nazwano "okresem błędów i wypaczeń" (czasy stalinowskie). W Polsce, w czerwcu 1956 doszło w Poznaniu do wystąpień i manifestacji społeczeństwa (padli zabici), w październiku zaś tego roku odbyło się VIII Plenum PZPR, na którym zasygnalizowano złagodzenie kursu partii. Do władzy wrócił Gomułka, który, choć niechętny inteligencji, zezwolił na niezależny od PZPR rozwój literatury i sztuki. To wtedy powstały m.in.: inteligencki Klub Krzywego Koła, Studencki Teatr Satyryków, Piwnica pod Baranami, teatr Bim-Bom, kluby jazzowe. W tym czasie debiutowało pokolenie twórców tej rangi, co: M. Białoszewski, Z. Herbert, S. Grochowiak, M. Hłasko.

Dość szybko jednak zaczęły się prześladowania myśli niezależnej (aresztowanie kardynała Wyszyńskiego, przejęcie "Tygodnika Powszechnego" przez komunistyczno-faszyzujący PAX, likwidacja studenckiego pisma "Po Prostu"). W latach 60. zlikwidowano Klub Krzywego Koła, cenzura coraz głębiej ingerowała w literaturę, część utworów objęto zakazem druku. Jako protest czołowi intelektualiści polscy (m.in. M. Dąbrowska, A. Słonimski, P. Jasienica, J. Andrzejewski, W. Tatarkiewicz, M. Wańkowicz, K. Estreicher) napisali w marcu 1964 r. do premiera Cyrankiewicza tzw. List 34. W tym czasie nastąpiły pewne oznaki polepszenia sytuacji gospodarczej kraju, co wielu Polaków odczytało jako sukces systemu i kres własnych ambicji. Znalazło to także odbicie w literaturze, gdzie dominowała proza, określana mianem "małego realizmu" - twórczość bez większych ambicji artystycznych czy politycznych (Różewicz dosadnie określa ten stan, w jakim znalazło się polskie społeczeństwo, tytułując jedną ze swoich sztuk Nasza mała stabilizacja).

Przełom nastąpił w marcu 1968 r. (zakaz wystawiania Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka wydany przez Gomułkę z powodu protestu ambasady radzieckiej przeciwko rzekomo antyrosyjskiej wymowie dramatu). Wydarzenie to stało się pretekstem do licznych (głównie studenckich) manifestacji ludzi niezadowolonych z braku swobód obywatelskich i politycznych. Wystąpienia te zostały brutalnie stłumione przez milicję i ORMO, komunistyczna władza sięgnęła też po wulgarne hasła antysemickie. Aresztowani zostali m.in. Adam. Michnik i Jacek Kuroń, późniejsi współzałożyciele KOR. Około 1968 r. do głosu doszło nowe pokolenie twórców, określane mianem "Nowej Fali" (A. Zagajewski, S. Barańczak, R. Krynicki, E. Lipska).

1968-1980 - okres propagandy sukcesu (do wydarzeń sierpniowych i powstania "Solidarności"): Pierwszym ważnym wydarzeniem stały się krwawe wydarzenia grudniowe 1970 r. w Gdańsku, które doprowadziły do odejścia Gomułki i przejęcia władzy w Polsce przez ekipę Gierka. Po krótkotrwałej, kolejnej zresztą, "odwilży" rozpoczął się okres tzw. propagandy sukcesu. Pozorne polepszenie sytuacji ekonomicznej kraju i podniesienie stopy życiowej społeczeństwa okupione zostało gigantycznym zadłużeniem Polski na Zachodzie i ogromnym uzależnieniem polityczno-gospodarczym od ZSRR. W czasie, gdy w oficjalnych środkach masowego przekazu informowano o sukcesach gospodarczych, ekonomicznych i ciągłym rozwoju, coraz mocniejsze stawały się cenzura i PZPR. Do licznych protestujących środowisk twórczych dołączyli robotnicy, co w końcu doprowadziło do powstania w sierpniu 1980 r. NZSS "Solidarność". W literaturze lat 70. uformowało się kilka nurtów: wiejski (E. Redliński Konopielka), kresowy (T. Konwicki Bohiń, Cz. Miłosz Dolina Issy), żydowski (Julian Stryjkowski Austeria).

1981-1994 - stan wojenny, upadek komunizmu, literatura Polski suwerennej: Przemiany demokratyczne zostały zahamowane wprowadzeniem przez juntę wojskową generała Jaruzelskiego stanu wojennego 13 XII 1981 r. Większość działaczy "Solidarności" internowano, doszło do masakry protestujących robotników z kopalni "Wujek" przez ZOMO. Powstało podziemie literackie, coraz powszechniejszy stał się tzw. drugi obieg. System komunistyczny chylił się ku upadkowi. W 1989 r. odbyły się pierwsze wolne (w części) wybory do Sejmu i Senatu. W ich wyniku władzę przejęły środowiska dawnej opozycji. Cenzura została zlikwidowana, stracił znaczenie podział na literaturę krajową i emigracyjną.

POKOLENIA LITERACKIE WSPÓŁCZESNOŚCI

POKOLENIE	REPREZENTANCI	OMÓWIENIE
Pokolenie 1910 r.	Cz. Miłosz, J. Andrzejewski, T. Parnicki, H. Malewska, K. Brandys	pokolenie artystów urodzonych ok. 1910 r., debiutowali jeszcze przed 1939 r.
Pokolenie Kolumbów	K.K. Baczyński, T. Gajcy, R. Bratny, W. Szymborska, M. Białoszewski, Z. Herbert, T. Różewicz	artyści urodzeni ok. 1920 r., nazwa pochodzi od tytułu powieści R. Bratnego Kolumbowie rocznik 20; przeżyciem pokoleniowym była dla tych pisarzy wojna, okupacja, powstanie warszawskie; wojna stała się dla nich czasem apokalipsy spełnionej
Pokolenie "pryszczatych"	T. Konwicki, W. Woroszylski, A. Braun, W. Wirpsza	generacja urodzonych w latach 1925-1930; w latach 40. i 50. poparli nową władzę, a w swojej twórczości realizowali doktrynę socrealizmu
Pokolenie '56 - pokolenie "Współczesności"	M. Hłasko, H. Poświatowska, S. Mrożek, E. Bryll, T. Nowak, M. Nowakowski, S. Grochowiak	pokolenie urodzonych w latach 1930-1935, debiutujących ok. 1956 r.; nazwa pochodzi od tytułu warszawskiego czasopisma literacko-artystycznego "Współczesność"; wspólne dla tego pokolenia było poczucie zagubienia, bunt wobec socjalistycznej rzeczywistości
Pokolenie '68 - Nowa Fala	E. Lipska, S. Barańczak, A. Zagajewski, R. Krynicki, J. Kornhauser	artyści urodzeni w 1. 1945-1950, przeżyciem pokoleniowym były dla nich wydarzenia marca '68 (wiec studentów UW protestujących przeciwko zdjęciu Dziadów, w reżyserii K. Dejmka i relegowaniu z uczelni A. Michnika i H. Szlajfera, zakończony brutalną interwencją milicji)
Pokolenie '76	J. Polkowski, P. Huelle, B. Maj, T. Jastrun	pokolenie urodzonych ok. 1950 r.; ich przeżycie pokoleniowe to wydarzenia czerwca '76 (spontaniczne strajki robotników w całym kraju, brutalne interwencje milicji, 23 września powstanie Komitetu Obrony Robotników KOR)

73

---