Struktura przestępstwa

Przestępstwo jako pojęcie ogólne i jako określony typ przestępstwa może być analizowane z punktu widzenia jego struktury; do jego najważniejszych elementów należą: podmiot przestępstwa, strona przedmiotowa, strona podmiotowa i przedmiot przestępstwa.

Podmiot przestępstwa

1. Wiek sprawcy

Według polskiego prawa karnego podmiotem przestępstwa może być tylko osoba

fizyczna która ukończyła w chwili popełnienia czynu 17 lat (art. 10 § 1 KK). Czynów

popełnionych przez osoby nieletnie, czyli osoby poniżej lat 17, nie nazywa się

przestępstwami. Nieletni nie podlegają odpowiedzialności karnej, lecz stosuje się

wobec nich środki przewidziane w ustawie z 1982r. o postępowaniu w sprawach

nieletnich (NielU).

Od zasady, że granicą wieku odpowiedzialności karnej jest lat 17 przewidziano w KK dwa

dwa wyjątki:

* W pewnych wypadkach odpowiedzialność karną może ponieść nieletni, który ukończył

15 lat. Jest to możliwe przy spełnieniu warunków odnoszących się do rodzaju

popełnionego czynu oraz do właściwości sprawcy i okoliczności sprawy. Zawiera

to art. 10 § 2 KK są to: zamach na życie Prezydenta RP (art. 134 KK), zabójstwo

umyślne zwykłe lub morderstwo (art. 148 § 1,2 lub KK), umyślne spowodowanie

ciężkiego uszczerbku na zdrowiu typu podstawowego i kwalifikowanego (art. 156 §

1 i 3 KK), umyślne spowodowanie niebezpieczeństwa powszechnego (art. 163 § 1 lub

3 KK), porwanie samolotu lub statku typu podstawowego i typu kwalifikowanego (art.

166 KK), umyślne spowodowanie katastrofy w komunikacji typu podstawowego

i kwalifikowanego (art. 173 § 1 lub 3 KK), zgwałcenie zbiorowe lub ze szczególnym

okrucieństwem (art. 197 § 3KK), wzięcie zakładników typu podstawowego

i kwalifikowanego (art. 252 § 1 lub 2 KK), rozbój (art. 280 KK).

Nieletni, który po ukończeniu 15 lat popełnił jedno z wymienionych przestępstw,

odpowiadać może wg przepisów KK, jeżeli przemawiają za tym okoliczności sprawy

oraz właściwości i warunki osobiste sprawcy, a zwłaszcza, jeżeli poprzednio stosowane

środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.

Jako zasadę przyjmuje się, że pełną zdolność do zawinienia popełnianych czynów

Zabronionych osiąga się z ukończeniem lat 17. Jest jednak rzeczą oczywistą, że

Ustawowa granica wieku ma charakter w pewnym stopniu umowny. Świadczy o tym

zróżnicowanie istniejące w tym względzie w ustawodastwach różnych państw.

Nie ulega tez wątpliwości, że nieletni w tym samym wieku kalendarzowym są na

różnym stopniu rozwoju indywidualnego. Artykuł 10 § 2 uwzględnia ten fakt, powołując

się na stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste nieletniego. Wymierzając

karę nieletniemu, sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować (art. 54

§ 1 KK). Kara ta nie może przekroczyć 2/3 ustawowego górnego zagrożenia za dane

przestępstwo (art. 10 § 3 KK). Sąd może tez zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

* Wyjątek drugi polega na potraktowaniu dorosłego sprawcy w wieku od 17 do 18 lat jako

nieletniego (art. 10 § 4 KK). Odnosi się to tylko do sprawcy występku, wobec którego

można zastosować zamiast kary środki poprawcze lub wychowawcze, jeżeli przemawiają

za tym okoliczności sprawy, a także stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste

sprawcy.

Pewne wyjątki od zasady, że nieletni nie podlegają odpowiedzialności karnej, przewiduje

też NielU z 1982r. Dotyczy to przypadków, gdy sprawca czynu zabronionego

o znamionach przestępstwa popełnił go przed ukończeniem 17 roku życia (a więc jako

nieletni), ale w chwili orzekania ukończył już 18 lat. Ponieważ decydujący jest wiek

sprawcy w chwili czynu, powinien on w zasadzie być potraktowany jako nieletni. Jeżeli

jednak sąd uzna w te go rodzaju sprawie, że orzeczenie umieszczenia w zakładzie

poprawczym nie jest celowe (chociaż prawnie dopuszczalne) - może orzec karę

z obligatoryjnym jej nadzwyczajnym złagodzeniem (art. 13 NielU). Podobna możliwość

przewidziana jest dla sytuacji, gdy orzeczonego środka poprawczego nie zaczęto

wykonywać przed osiągnięciem przez sprawcę 18 lat (art. 94 NielU).

2. Nieletni

Postępowanie z nieletnimi uregulowane w NielU nie ma charakteru karnego i popełnienie

czynu o znamionach przestępstwa lub wykroczenia nie jest jedyną podstawa tego

postępowania. Ustawa reguluje bowiem również postępowanie z nieletnimi, u których

stwierdzono objawy demoralizacji.

NielU używa pojęcia `nieletni' w 3 znaczeniach:

* osoby do lat 18, wobec których stosuje się środki wychowawcze w związku z ich

demoralizacją

* osoby między 13 a 17 rokiem życia, wobec których toczy się postępowanie o czyny

karalne wypełniające znamiona przestępstw lub niektórych wykroczeń

* osoby wobec których wykonuje się orzeczone środki wychowawcze lub poprawcze,

określane są przez ustawę jako nieletni do czasu ukończenia przez nie 21 lat

Wg NielU (art. 3 § 1) w sprawach nieletnich należy się kierować przede wszystkim ich

dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w ich osobowości i zachowaniu. Zasada

jest stosowanie wobec nieletnich środków wychowawczych i wychowawczo-leczniczych.

Do środków wychowawczych należą m.in.:

* upomnienie,

* zobowiązanie do określonego postępowania (np. do podjęcia nauki),

* nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna,

* nadzór kuratora,

* umieszczenie w placówce resocjalizacyjnej

Środkiem leczniczo-wychowawczym jest umieszczenie nieletniego w szpitalu

psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym. Stosuje się go w razie

stwierdzenia u nieletniego, który popełnił czyn karalny, niedorozwoju umysłowego,

choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych bądź nałogowego

używania alkoholu albo innych środków w celu sprawienia się w stan odurzenia.

Umieszczenie w zakładzie poprawczym zastosować można jedynie w razie popełnienia

przez nieletniego między 13 a 17 rokiem życia czynu wypełniającego znamiona

przestępstwa, jeżeli jednocześnie zachodzi wysoki stopień jego demoralizacji oraz

przemawiają za tym okoliczności i charakter czynu oraz nieskuteczność lub przewidywana

nieskuteczność innych środków.

3. Młodociany

Sprawca młodociany to taki, który nie ukończył 21 lat w chwili czynu, ani 24 lat w chwili

orzekania w I instancji (art. 115 § 10 KK). Jest to szczególna kategoria sprawcy dorosłego,

który w związku ze swoim wiekiem traktowany jest przez KK w szeregu sytuacji

odmiennie niż inni sprawcy. W szczególności KK odmiennie określa zasady wymierzania

kary młodocianemu, kładąc nacisk na jej cele wychowawcze (art. 54 § 1 KK). Szersze są

też w stosunku do młodocianych możliwości nadzwyczajnego złagodzenia kary (art. 60 § 1

KK).

4. Przestępstwa dzielimy na przestępstwa indywidualne i powszechne

Przestępstwa powszechne to takie, których podmiotem może być każda osoba

odpowiadająca ogólnym cechom podmiotu przestępstwa, tzn. osoba fizyczna, która

osiągnęła określony wiek.

Przestępstwa indywidualne to takie, w których opisie ustawowym znamię podmiotu

określone jest przez użycie pewnej dodatkowej cechy (żołnierz, funkcjonariusz publiczny,

matka itd.). Powoduje to, że sprawcami takich przestępstw mogą być tylko osoby mające

taką cechę.

Przestępstwa indywidualne dzielą się na właściwe i niewłaściwe.

Przestępstwa indywidualne właściwe to takie, przy których szczególna cecha podmiotu

decyduje o bycie przestępstwa. Brak tej cechy powoduje więc brak przestępstwa. Takim

przestępstwem jest np. odmowa wykonania rozkazu (art. 343 KK), łapownictwo bierne

(art. 228 KK), bo nawet jeżeli ktoś zachowuje się w sposób opisany w tych przepisach, ale

nie ma wymaganej cechy, tj. nie jest w pierwszym przypadku żołnierzem, a w drugim

`osobą pełniącą funkcję publiczną' - nie popełnia przestępstwa.

Przy przestępstwach indywidualnych niewłaściwych szczególna cecha podmiotu nie

decyduje o bycie przestępstwa, lecz o stworzeniu jego typu kwalifikowanego lub

uprzywilejowanego. Brak tej cechy nie powoduje więc wyłączenia przestępności czynu,

lecz tylko jego wyższą lub niższą karalność. Przykładem może tu być przestępstwo

dzieciobójstwa (art. 149 KK), którego może się dopuścić tylko matka. Jeżeli jednak czynu

opisanego w art. 149 KK dopuści się, jako współsprawca, inna osoba, to poniesie ona

odpowiedzialność na podstawie surowszego art. 148 KK. Przykładem na sytuację odwrotną

może być art. 160 KK. W § 1 tego przepisu opisane jest przestępstwo powszechne

narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia. W § 2 przewidziano

natomiast zagrożone surowszą karą narażenie na niebezpieczeństwo przez osobę

zobowiązaną do opieki na osobą narażoną. W tym wypadku brak określonej w przepisie

cechy podmiotu powoduje więc łagodniejsze zagrożenie karą.

Strona przedmiotowa przestępstwa

Do strony przedmiotowej przestępstwa zaliczamy:

* czyn (zachowanie się) podmiotu,

* skutek czynu,

* czas i miejsce czynu,

* sytuację, w jakiej czyn popełniono,

* sposób popełnienia i przedmiot wykonawczy czynu

Najważniejszym elementem jest niewątpliwie zachowanie się sprawcy, które jest niezbędnym elementem każdego przestępstwa, skoro każde przestępstwo musi być czynem. Pozostałe elementy strony przedmiotowej występują nie we wszystkich opisach ustawowych poszczególnych typów przestępstw.

Zachowanie się sprawcy określonego typu przestępstwa opisywane jest w ustawie przy pomocy tzw. Znamienia czasownikowego (zabija, ujawnia, podrabia itp.). Znamię skutku występuje tylko przy przestępstwach materialnych. Przy niektórych typach przestępstw określa się miejsce czynu na terytorium RP (art. 136 KK), czas popełnienia, np. `po wyznaczeniu do służby' (art. 356 § 1 KK). Jednak w przeważającej większości typów przestępstw czas i miejsce popełnienia nie należą do ich znamion, a więc są to okoliczności dla bytu przestępstwa obojętne.

Stosunkowo często do znamion przestępstwa należy sposób jego popełnienia, np. `przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem' (art. 197 KK), `przez tworzenie fałszywych dowodów' (art. 235 KK).

Rzadziej ustawa zalicza do znamion określoną sytuację, np. `będąc pozbawionym wolności/ (art. 235 § 1 KK).

Przez przedmiot wykonawczy (przedmiot czynności wykonawczej) rozumie się przedmiot materialny, na którym dokonuje się danego przestępstwa, np. przedmiotem wykonawczym naruszenia tajemnicy korespondencji (art. 267 KK) jest `zamknięte pismo' , które sprawca otwiera, przedmiotem wykonawczym przestępstwa z art. 277 KK są `znaki graniczne' , które sprawca niszczy, usuwa, przesuwa lub fałszywie wystawia. Szereg przestępstw dokonywanych jest jednak bez oddziaływania na konkretne przedmioty materialne albo też nie są one określone w ich znamionach. Przedmiot wykonawczy nie należy więc do znamion takich przestępstw jak ujawnienie tajemnicy państwowej (art. 265 KK) lub zniesławienie (art. 212 KK).

Fakt, że pewne elementy strony przedmiotowej nie należą do znamion jakiegoś typu przestępstwa oznacza tylko, że nie muszą być one udowadniane, by sprawcy popełnienie takiego przestępstwa przypisać. Nie znaczy to jednak, że nie mają one żadnego znaczenia. Np. do znamion wymuszenia rozbójniczego (art. 282 KK) nie należy okrutny sposób jego popełniania. Tym niemniej, ustalenie w procesie, że konkretne wymuszenie zostało popełnione w sposób okrutny, będzie miało wpływ na wymiar kary w danej sprawie.

Formy czynu

1. Przestępstwa trwałe

Przestępstwo może być ujęte jako utrzymywanie pewnego stanu rzeczy, np. pozbawienie człowieka wolności (art. 189 KK), nielegalne posiadanie broni palnej (art. 263 § 2 KK), dezercja (art. 339 KK). Czas popełnienia takich przestępstw, nazywanych przestępstwami trwałymi, rozciąga się wówczas na okres od zapoczątkowania takiego stanu do jego zakończenia, np. w przypadku nielegalnego posiadania broni palnej będzie to okres od wejścia w posiadanie broni do momentu pozbycia się jej, utraty lub uzyskania zezwolenia. To, że tego rodzaju przestępstwa nie kończą się przez jednorazowe zachowanie się sprawcy, lecz trwają przez pewien czas, ma znaczenie dla przedawnienia ścigania i wyrokowania (których termin zaczyna biec od zakończenia przestępstwa), a także w sytuacji zmiany ustawy karnej oraz przy stosowaniu ustaw amnestycyjnych i abolicyjnych, które maja zastosowanie do czynów popełnionych przez pewną datą.

Przykład: Ustawa abolicyjna przewiduje darowanie i puszczenie w niepamięć nielegalnego posiadania broni popełnionego przed 1 marca określonego roku. Jeżeli ktoś posiadał nielegalnie broń w okresie od 5.1. do 7.5., to ustawa abolicyjna nie będzie miała w tej sprawie zastosowania, bo jego czyn, będący przestępstwem trwałym nie został jako całość popełniony przed 1 marca.

Fakt, że mamy do czynienia z przestępstwem trwałym, może mieć też znaczenie dla stosowania przepisów o pomocnictwie do przestępstwa. Dopóki bowiem trwa określone przestępstwo, dopóty możliwe jest ułatwianie jego popełnienia przez inną osobę.

Prawomocny wyrok przerywa przestępstwo trwałe. Np. jeżeli ktoś uchyla się od służby wojskowej i po skazaniu za to przestępstwo kontynuuje uchylanie się, to ten nie objęty wyrokiem dalszy ciąg uchylania się stanowi już nowe przestępstwo trwałe.

Przestępstwa z zaniechania

Przestępstwo z zaniechani polega na niepodjęciu przez sprawcę działania, do którego był on zobowiązany (formalne przestępstwo z zaniechania) lub na spowodowaniu określonego skutku przez niepodjęcie takiego działania (materialne przestępstwo z zaniechania ). Jest to szczególna grupa przestępstw indywidualnych, ponieważ mogą być one popełnione tylko przez pewien krąg osób, a przynależność do tego kręgu opiera się na kryterium szczególnej cechy podmiotu (bycie zobowiązanym do określonego działania).

Podstawowym problemem przy przestępstwach z zaniechania jest:

- określenie kiedy taki obowiązek działania zachodzi

- jakie są źródła tego obowiązku

Ten sam przepis karny, który przewiduje karę za zaniechanie określonego działania jest jednocześnie źródłem obowiązku takiego działania. Np. (art. 162 KK) mówi o obowiązku udzielenia pomocy człowiekowi znajdującemu się w niebezpieczeństwie, przewiduje on przestępstwo nieudzielania pomocy.

Przestępstwo materialne z zaniechania

(Art.2) „Odpowiedzialności karnej za przestępstwo skutkowe popełnione przez zaniechanie podlega ten tylko, na kim ciąży prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi”. Z przepisu tego wynika że źródłem obowiązku działania może być:

- ustawa, która może bezpośrednio zobowiązywać obywateli do określonych działań, np. Kodeks rodzinny i opiekuńczy zobowiązuje rodziców do opieki nad dziećmi. Jeżeli rodzice przez zaniechanie wywołają jakieś skutki np. zostawia dziecko samo a w tym czasie ulegnie ono wypadkowi prowadzącemu do śmierci to rodzice mogą być skazani za nieumyślne spowodowanie śmierci.(art.155 KK).

-umowa lub przyjęcie określonej funkcji. Jeśli mówimy o umowie to mamy na myśli wszelkie rodzaje umów, sformalizowane, niesformalizowane czyli zarówno pisemne jak i ustne.

ZAWSZE GDY OBOWIĄZEK WYNIKA Z USTAWY LUB UMOWY MA ON CHARAKTER OBOWIĄZKU PRAWNEGO.

Obowiązek prawny który czyni zobowiązanego gwarantem nie nastąpienia pewnego skutku. Np. pielęgniarka wynajęta do opieki nad ciężko chorym pacjentem zapomni podać leku na czas co spowoduje śmierć może odpowiadać za przestępstwo z zaniechania. W czasie obowiązywania KK z 1969 r, który nie zawierał specjalnego przepisu o podstawach odpowiedzialności za zaniechanie ,jakiem obecnie jest art.2 KK, uważano ,że przestępstwem z zaniechania dopuszcza się również osoba, która wywołała pewna niebezpieczną lub bezprawną sytuację, jeśli tej sytuacji nie likwiduje i doprowadza w ten sposób do przestępnego skutku.

Skutek czynu. Związek przyczynowy.

Do strony przedmiotowej przestępstw materialnych należy skutek. Wtedy, gdy jakieś przestępstwo występuje nie tylko w typie podstawowym , lecz również w typie kwalifikowanym przez następnie określonego skutku- skutek ten nazywany jest w przepisach KK następstwem czynu. Następstwo może być jedynym skutkiem występującym w typie kwalifikowanym. Jest tak gdy typ podstawowy jest przestępstwem formalnym(np. art.207 KK). Może też być skutkiem dalszym, jeżeli przestępstwo typu podstawowego ma charakter materialny. Np. art. 158&1 KK przewiduje typ podstawowy bójki lub pobicia, których skutkiem jest określone niebezpieczeństwo. Natomiast art. 158&2 KK przewiduje typ kwalifikowany przez dalszy skutek w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu .

Między zachowaniem się sprawcy a skutkiem tego zachowania się zachodzić musi związek przyczynowy. Kodeks karny nie używa zwrotu „związek przyczynowy” ale przez użycie takich określeń jak „ powoduje”, ”wyrządza ”, ”uszkadza” itp. wprowadza bezpośrednio warunek występowania związku przyczynowego.

Teorie związku przyczynowego:

1.Teoria ekwiwalencji( równowartości warunków) opiera się na założeniu, że przyczyna każdego skutku jest pewna suma warunków, koniecznych do jego nastąpienia. Wszystkie warunki są równej wartości, tzn każdy z nich może być potraktowany jako ten, który spowodował skutek. To czy warunek jest konieczny sprawdza się przy pomocy hipotetycznego usuwania tego warunku, inaczej mówiąc przez stawianie pytania, czy skutek nastąpiłby, gdyby warunek ten w rzeczywistości nie występował. Jeżeli stwierdzimy, że skutek i tak by nastąpił, to znaczy, że dany element rzeczywistości nie był koniecznym warunkiem jogo nastąpienia. Teoria ekwiwalencji ujmuje związek przyczynowy bardzo szeroko. Zwolennicy tej teorii podkreślają że ustalenie związku przyczynowego nie przesądza jeszcze kwestii odpowiedzialności sprawcy, którego czyn musi być przecież bezprawny i zawiniony.

2.Teoria adekwatnego związku przyczynowego nie wystarczy że czyjeś zachowanie się jest koniecznym warunkiem nastąpienia skutku. Dla uznania go za przyczynę wymaga się jeszcze, by określony w ustawie skutek był normalnym, typowym następstwem takiego zachowania się.

3.Teoria relewancji Według niej ,związek przyczynowy można wprawdzie ujmować szeroko, tak jak to czyni teoria ekwiwalencji, ale prawo karne przez odpowiednie sformułowanie przepisów dokonuje tutaj pewnej selekcji, a nie każde spowodowanie skutku , nie każdy związek przyczynowy jest istotny(relewantny) dla odpowiedzialności karnej.

4.Przyczynowosc zaniechania spornym problemem teoretycznym, który nie ma jednak większego znaczenia w praktyce funkcjonowania prawa karnego, jest problem przyczynowości zaniechania. Niektórzy przedstawiciele nauki prawa karnego kwestionują możliwość istnienie związku przyczynowego między zaniechaniem aa określonym w ustawie skutkiem. Twierdzą oni, że skutek może być wywołany tylko przez działanie człowieka. Zaniechanie natomiast nie może zapoczątkować łańcucha przyczynowego, co najwyżej możemy osobom zobowiązanym zarzucić, że nie przeszkodziły nastąpieniu skutku. Zarówno zwolennicy, jaki i przeciwnicy poglądu o przyczynowości zaniechania dochodzą jednak do takich samych konkluzji w kwestii odpowiedzialności karnej, tyle tylko, że według jednych powinna ona następować za spowodowanie skutku, a według drugich za nie przeszkodzenie skutkowi.

I. Definicja przestępstwa

Kodeks Karny nie zawiera definicji przestępstwa. Artykuł 1 § 1 KK określa, kto podlega odpowiedzialności karnej. Wskazuje więc pewne elementy tej definicji. Analiza tego przepisu w połączeniu z art. 1 § 2 i 3, z innymi przepisami części ogólnej KK, odnoszącymi się do odpowiedzialności karnej pozwala stwierdzić, że na tle polskiego prawa karnego definicja przedstawia się następująco:

Przestępstwem jest czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.

Definicja ta ma mieć w założeniu znaczenie praktyczne, tzn. służyć jako instrument odróżnienia czynów przestępnych o nieprzestępnych. Istotna jest tu określona kolejność sprawdzania elementów definicji. Dopiero po stwierdzeniu, że mamy do czynienia z zachowaniem się człowieka, które możemy określić jako czyn, sensowne jest zastanawianie się, czy jest on zabroniony pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek i czy jest on czynem bezprawnym. W dalszych etapach rozumowania powinna być sprawdzona kwestia winy i społecznej szkodliwości czynu.

II Przestępstwo jako czyn człowieka

Podkreślenie, że przestępstwem jest tylko czyn człowieka wydaje się zbędne, lecz w prawie karnym starożytnym i średniowiecznym istniała możliwość odpowiedzialności karnej zwierząt.

Podmiotem przestępstwa może być tylko człowiek, chodzi tutaj o osobę fizyczną, a nie o osobę prawną. Niektóre ustawy administracyjne przewidują jednak możliwość wymierzania przez organy administracji tzw. Kar pieniężnych przedsiębiorcom. Jest to karanie, ale nie stosuje się tu prawnokarnych zasad odpowiedzialności. Wymierzanie kary pieniężnej nie jest uzależnione od stwierdzenia winy przedsiębiorstwa nie następuje w drodze wyroku skazującego, wydane przez sąd za popełnienie przestępstwa.

Zachowanie się człowieka, by mogło być uznane za czyn w rozumieniu prawa karnego musi być zewnętrznym zachowaniem się zależnym od woli, musi być sterowane jego wolą. W zewnętrznym zachowaniu się człowieka nie chodzi o nieuzewnętrznione zjawiska psychiczne. Nie jest czynem zachowanie się człowieka pod wpływem przymusu bezwzględnego (viss absoluta), któremu nie mógł się on oprzeć i wobec tego nie było ono sterowane jego wolą.

Od przymusu bezwzględnego różni się fizyczny lub psychiczny przymus względny (vis compulsiva), polegający na wywieraniu nacisku na wolę człowieka, ale nie wykluczający kierowanie przez tą wolę jego zachowaniem się.

Np. jeżeli osoba torturowana ujawni tajemnicę państwową, jej zachowanie się pozostaje czynem, ponieważ było kierowane przez jej wolę. Jest to przykład nacisku, któremu trudno się oprzeć, jest to ograniczenie możliwości wyboru postępowania, ale nie całkowite jej wyeliminowanie.

Osoba popełniająca czyn pod przymusem nie poniesie odpowiedzialności karnej. Wykluczenie odpowiedzialności nie będzie jednak spowodowane brakiem czynu, lecz działaniem w stanie wyższej koniczności (art.26KK).

Zachowanie się pod wpływem przymusu absolutnego jest najważniejszym rodzajem sytuacji, w której stwierdza się brak czynu. Z pojęcia czynu wyklucza się i inne rodzaje zachowań nie sterowane wolą człowieka np. odruchy bezwarunkowe. Przy przestępstwa z zaniechania będziemy mieli do czynienia z brakiem czynu zawsze wtedy, gdy brak jest fizycznej możliwości zachowania się w sposób wymagany przez prawo.

Np. Jeżeli żołnierz nie wykonuje rozkazu przeniesienia przedmiotu, ponieważ przekracza to jego fizyczne możliwości to nie popełnia od przestępstwa z art.343 §1 (żołnierz, który nie wykonuje lub odmawia wykonania rozkazu albo wykazuje rozkaz niezgodnie z jego treścią podlega karze aresztu wojskowego albo pozbawienia wolności do lat 3), Bo jego zaniechanie nie jest zależne od jego woli, a więc nie jest czynem.

III Czyn zabroniony. Ustawowe znamiona przestępstwa

Przestępstwo musi być czynem zabronionym przez ustawę karną, tzn. musi odpowiadać opisowi ustawowemu określonego typu przestępstwa. Opis ten składa się z elementów, które nazywamy ustawowymi znamionami przestępstwa, a których występowanie w czynie sprawcy musi być stwierdzone, by można było przypisać mu popełnienie określonego typu przestępstwa. Ustawowe znamiona przestępstwa mogą dotyczyć różnych elementów jego struktury: podmiotu, strony przedmiotowej, strony podmiotowej lub przedmiotu. Są znamiona opisowe i ocenne.

Znamiona opisowe to te, których stwierdzenie nie wymaga stosowania ocen, a ich zakres znaczeniowy jest stosunkowy wyraźny. Np. takie znamienie jak „pieniądz” art. 310KK

Znamiona ocenne wymagają przy ustaleniu ich występowania wyczynie, posługiwania się różnego rodzaju ocenami. Należy tu takie znamienie jak np. jak istotne zeszpecenie art. 156 KK. Używane w opisie tego typu przestępstwa znamion ocennych powoduje że zakres zakazu ustanawianego przez dany przepis jest mniej wyraźny. Ustawodawca więc powianiem wszędzie, gdzie jest to możliwe preferować znamiona opisowe.

IV Bezprawność czynu

Fakt, że jakiś czyn konkretny wypełnia znamiona określonego typu przestępstwa nie przesądza jeszcze ostatecznie, że mamy do czynienia z przestępstwem. Tak jest z reguły. Niekiedy inne przepisy prawa karnego lub przepisy innej dziedziny prawa zezwalają w pewnym zakresie na zachowanie się wypełniające znamiona przestępstwa. Zestawienia konkretnego czynu wypełniającego znamiona z całym systemem prawa może prowadzić do wniosku, że czyn ten nie jest bezprawny.

Np. X przyłapawszy na gorącym uczynku włamywacza obezwładnij go i zatrzymał do czasu przyjazdu policji. Czyn X wypełnia znamiona przestępstwa z art. 189 KK- pozbawienia człowieka wolności, ale ponieważ artykuł 243 KPK uprawnia każdego do zatrzymania sprawcy przyłapanego na gorącym uczynku, czyn X nie jest bezprawny i w konsekwencji nie jest przestępstwem.

Niektóre typy przestępstw są jednak tak ujęte w ustawie, że wypełnienie ich znamion będzie mieć zawsze charakter bezprawny, np. przestępstwo znęcania się z art. 207 KK.

Nieumyślność wyklucza powołanie się na prawny charakter działania. Przestępstwa nieumyślne są przestępstwami w nieostrożności tzn. jako przestępstwa nieumyślne może być ocenione tylko takie wypełnienie znamion przestępstwa nieumyślnego, które było rezultatem nieostrożnego zachowania się sprawcy. KK w art. 9 § 2 mówi o „niezachowaniu ostrożności wymaganej w danej okolicznościach”.

Ocena czy zachowanie się sprawcy było nieostrożne, czy też mieściło się one w graniach wymaganych standardów ostrożności, dokonywana jest w oparciu o obowiązujące reguły postępowania w danej sferze życia społecznego. W zakresie ruchu drogowego wynikają one głównie z przepisów drogowych, w zakresie z wypadków przy pracy z przepisów BHP. W wielu sytuacjach codziennego życia ocena zachowania się sprawcy, z punktu widzenia ostrożności, opierać będzie się na mniej sformalizowanych regułach, wynikających z doświadczenia życiowego.

Np. przy rozpatrywaniu sprawy o nieumyślne spowodowania śmierci dziecka, które wypadło z balkonu, zastanawiać się będziemy czy było to wynikiem nieostrożnego zachowania się rodziców w czasie opieki nad dzieckiem lub zdarzył się wypadek. Rozstrzygając tę kwestię nie będziemy mogli odwołać się do sformalizowanych zasad.

Ustalenie, że jakiś społeczny negatywny skutek (śmierć dziecka) nastąpiło mimo zachowania w danej sytuacji ostrożności prowadzi do stwierdzenia, ze nie miało tu miejsca popełnienie przestępstwa nieumyślnego.

Niektóre sytuacje, wykluczenia przestępstwa nieumyślnego związane z zachowaniem zasad ostrożności zostały stypizowane i nazwane w ramach katalogu okoliczności wyłączających odpowiedzialność karną. Dotyczy to tzw. Ryzyka sportowego, przy którym działanie sprawcy ma być zgodne z regułami uprawniania danej dyscypliny sportowej. Podobnie jest w przypadku zabiegów lekarskich dokonywanych zgodnie z zasadami medycyny.

V Wina

Przestępstwem jest tylko czyn zawiniony. Art. 1 § 3 KK: „nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu”.

Wina zachodzi wtedy, gdy możemy sprawcy postawić zarzut z popełnienia danego czynu zabronionego.

Prawo karne procesowe posługuje się pojęciem winy zaczerpniętym z języka potocznego, wino jest tu sumą przesłanek, które muszą być spełnione by sprawca mógł ponieść odpowiedzialność karną.

W prawie karnym materialnym, przesłanek odpowiedzialności nie włączamy do pojęcia winy, a samą kwestię winy zajmujemy się po stwierdzeniu, że owe obiektywne przesłanki są spełnione.

Przesłanką winy jest tzw. strona podmiotowa przestępstwa określona w art. 9 KK, zamiar popełnienia przestępstwa (przy przestępstwach umyślnych) albo lekkomyślność lub niedbalstwo (przy przestępstwach nieumyślnych). Postacie strony podmiotowej przestępstwa z art. 9 KK nazywa się „formami winy”.

Istnieje też szereg przesłanek negatywnych, czyli okoliczności wyłączających winę, są to: niepoczytalność sprawcy art. 31 KK, błąd art.. 28-30 KK, działanie na rozkaz art. 318 KK, stan wyższej konieczności art. 26 § 2 KK.

Brak jakiejkolwiek z przesłanek pozytywnych lub występowanie przesłanki negatywnej powoduje, że osobie która popełniła dany czyn, nie można przedstawić zarzutu z powodu jego popełnienia.

Wina w prawie karnym materialnym jest personalną ( a więc zaadresowaną do konkretnej osoby) zarzucalnością popełnionego czynu, granice tej zarzucalności określa ustawa, ustanawiając przesłanki winy i wskazując okoliczności wyłączające winę.

Ustawę1 § 3 KK należy rozumieć jako ogólną deklaracje zasady winy, której szczegółowe zastosowanie zależy od treści konkretnych przepisów KK o wyłączeniu winy lub jej zmniejszeniu.

Teorie winy można podzielić na psychologiczne i normatywne.

Psychologiczna teoria winy utożsamia winę z stroną podmiotową przestępstwa. Wina jest określonym w ustawie stosunkiem psychicznym sprawcy do czynu zabronionego.

Normatywna teoria winy wypracowana w niemieckiej nauce prawa karnego, za istotę winy uważa osobista zarzycalność popełnionego czynu.

VI Społeczna szkodliwość czynu.

Pojęcie społecznej szkodliwości pełni w polskim prawie karnym różne role. Jako podstawowe kryterium kryminalizacji. Powinno być wskazówką dla ustawodawcy przy stanowieniu nowych lub rezygnacji z istniejących typów przestępstw. Typy zachowań opisane przez ustawę jako przestępstwa są zachowaniami społecznie szkodliwymi tzn. że konkretne czyny odpowiadające tym opisom ustawowym powodują naruszenie lub zagrożenie określonego dobra prawnego (wolności, własności).

Gdy pewien typ zachowania się jest generalnie społecznie szkodliwy, konkretnie popełniony czyn tego typu może wyjątkowo tej cechy nie mieć. W konkretnym przypadku czyn zabroniony przez ustawę karną (element formalny) może nie być społecznie szkodliwy lub być społecznie szkodliwy w stopniu tak minimalnym, że nie zasługuje jako potraktowanie go jako przestępstwa. W takiej sytuacji czyn konkretny, mimo że formalnie narusza przepis karny nie jest przestępstwem, wynika to z art. 1 § 2 KK. Kwestia społecznej szkodliwości konkretnego czynu jest badana w procesie karnym tylko wtedy gdy powstaje co do tego wątpliwość.

Uznanie społecznej szkodliwości za element definicji przestępstwa jest charakterystyczne dla tzw. materialnej definicji przestępstwa; która przeciwstawia się nauce prawa karnego definicją formalnym, które definiując przestępstwo ograniczają się do wskazania, że chodzi o czyn zabroniony przez ustawę karną. Definicje materialne przestępstwa zapoczątkowano w radzieckim prawie karnym, później przyjęto je w innym państwach socjalistycznych.

Obecnie KK posługuje się terminem „społeczna szkodliwość czynu” zastępując nim używany do 69 roku termin „społeczne niebezpieczeństwo czynu”. Ta zmiana była spowodowana nadużywaniem tego pojęcia dla celów politycznych. Wybór jednego z tych terminów ma znaczenie umowne. Gdyby się kierować rzeczywistym znaczenie tych zwrotów językowych, to trzeba byłoby powiedzieć, że niektóre przestępstwa są społecznie szkodliwe, bo wyrządzają uszczerbek określonemu dobru, inne zaś tylko zagrażają mu, a więc są społecznie niebezpieczne

VII Klasyfikacja przestępstw

Przestępstwa są klasyfikowane według różnych kryteriów

1 Waga przestępstwa

Art. 7 KK dzieli przestępstwa na zbrodnie i występki. Zbrodniami są czyny zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat albo karą surowszą. Chodzi tu o dolną granice zagrożenia ustawowego, która musi wynosić co najmniej 3 lata. Zbrodnią jest więc morderstwo (art. 148 §2KK), rozbój z użyciem broni lub innego niebezpiecznego przedmiotu (art. 280§2KK), fałszowanie pieniędzy (art.310§1KK)

Występkami są czyny zagrożone karą (ustawa ma tu na myśli górna granice zagrożenia) przekraczającą 1 miesiąc pozbawienia wolności, jeden miesiąc ograniczenia wolności lub grzywnę powyżej 30 stawek dziennych.

Wykroczenia nie są zaliczane do przestępstw, są to czyny przy których górne zagrożenie karą nie przekracza tych granic.

2 Forma winy

Podział przestępstw na umyślne i nieumyślne opiera się na kryterium formy winy. Zbrodnie można popełnić tylko umyślnie, występek może być popełniony również nieumyślnie jeżeli ustawa tak stanowi art. 8KK. Jeżeli więc w ustawie znajdziemy czyn odpowiadający definicji zbrodni, tzn. że mamy do czynienia z przestępstwem umyślnym. Co do występków, milczenie ustawy oznacza że są one umyślne. Nieumyślność występku musi być wyraźnie ustanowiona w ustawie przez użycie słowa „nieumyślne”,( np. art. 155 KK „kto nieumyślnie powoduje śmierć człowieka, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat”) lub innego zwrotu określającego winę nieumyślną (np. zwrot „powinien i może przypuszczać”). Typy przestępstw nieumyślnych są w KK stosunkowo nieliczne.

3 Forma czynu

Ze względu na formę czynu wyróżniamy przestępstwa z działania i przestępstwa z zaniechania. Pewne typy przestępstw mogą być popełnione jedynie przez działanie np. czynna napaść na funkcjonariusza (art. 223 KK). Druga grupa obejmuje przestępstwa, które mogą być popełnione tylko przez zaniechanie np. niezawiadomienie o przestępstwie (art. 240 KK), nie udzielenie pomocy ( art. 162 KK). Do trzeciej grupy zalicza się przestępstwa, które mogą być popełnione przez działanie lub przez zaniechanie. Niektóre z nich już same w znamionach przewidują te dwie możliwości np. fałszywe zeznania (art. 233 KK) mogą być popełnione w ten sposób, że sprawca zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę.

4 Znamię skutku

Przestępstwa dzielą się na formalne (bezskutkowe) i przestępstwa materialne(skutkowe). Jeżeli określony skutek należy do znamion przestępstwa mamy do czynienia z przestępstwem materialnym, jeśli przestępstwo polega na określonym zachowaniu się to jest przestępstwem formalnym. Skutek jest to zmiana w świecie zewnętrznym która może mieć różny charakter i która da się oddzielić od samego zachowania się. Zmianą taką jest uszkodzenie rzeczy (art. 288 KK), uszczerbek na zdrowiu (art. 146 KK), pożar (163 KK)- są to przestępstwa materialne. Do przestępstw formalnych zaliczamy nieudzielanie pomocy (art. 162 KK), nakłanianie do uprawiania nierządu (art. 204 § 1 KK).

5 Typy przestępstw

Niektóre typy przestępstw po dodaniu do nich pewnych dodatkowych znamion tworzą nowy typ przestępstwa zagrożony surowszą lub łagodniejszą karą. Typ przestępstwa będący punktem wyjścia nazywamy typem podstawowym, a typ nowo utworzony typem kwalifikowanym, gdy jego zagrożenie kara jest surowsze albo typem uprzywilejowanym gdy jest on zagrożony kara łagodniejszą.

6 Tryb ścigania

Ze względu na tryb ścigania dzielimy przestępstwa na: przestępstwa ścigania z oskarżenia publicznego (publicznoskargowe) i przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego (prywatnoskargowe).

Większość przestępstw ma charakter publicznoskargowy, ich ściganiem zajmuje się oskarżyciel publiczny (z reguły prokurator) działający w imieniu państwa. Prowadzi on postępowanie przygotowawcze, sporządza akt oskarżenia i wykonuje czynności oskarżyciela przed sądem.

Przestępstwa prywatnoskargowe są w polskim prawie karnym nieliczne. Np. zniesławienie (art. 212 KK), zniewaga (art. 2165 KK), naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 KK). Ściganie tych przestępstw jest w zasadzie prywatną sprawą pokrzywdzonego, który jako oskarżyciel prywatny może wnosić i popierać oskarżenie przed sądem. Jeżeli wymaga tego interes społecznym, prokurator może wszcząć postępowanie albo przyłączyć się do postępowania już wszczętego przez pokrzywdzonego. Postępowanie toczy się wówczas z urzędu (art. 60 KPK).

Niektóre przestępstwa publicznoskargowe mogą być ścigane jedynie gdy pokrzywdzony złoży wniosek o ściganie- przestępstwa wnioskowe. Np. zgwałcenie (art. 197 KK), kradzież na szkodę osoby najbliższej (art. 278 § 4 KK). Powody uznania przestępstwa za wnioskowe, a więc uzależnienia ścigania od woli osoby pokrzywdzonej są dwojakiego rodzaju: ochrona interesów pokrzywdzonego i niewielka waga czynu.

Osobną grupą przestępstw wnioskowych są przestępstwa wojskowe ścigane na wniosek dowódcy jednostki. Chodzi o uniknięcie prowadzenia postępowania karnego w sprawach, w których wystarcza stosowanie środków dyscyplinarnych.

---