Tengwar dla języka polskiego
Ryszard Derdziński - tłumacz Dodatku D i E do Władcy Pierścieni
Wprowadzenie
W najstarszych polskich edycjach Władcy Pierścieni J.R.R. Tolkiena nie znajdziecie dwóch ważnych tekstów objaśniających rachuby czasu w Śródziemiu oraz szczegóły elfickiej wymowy i ortografii: Dodatku D O kalendarzach i Dodatku E zatytułowanego Pisownia i rodzaje liter. Pani Maria Skibniewska, pierwszy polski tłumacz Tolkiena, napisała: W przekładzie polskim pominięto dodatki o kalendarzach, alfabetach i pismach, ponieważ szczegółowe rozważania filologiczne, nawiązujące do języka angielskiego, wydają się niemożliwe do przeniesienia na język polski i byłyby dla czytelnika mało zrozumiałe (Władca Pierścieni. Powrót Króla, Czytelnik 1981, str. 504). Decyzja o opuszczeniu tych tak dla nas ważnych tekstów podyktowana została trudnościami translatorskimi. Kiedy Władca pojawił się u nas w latach 60-tych, znajomość angielskiego była w powijakach. A właśnie znajomość rodzimego języka Tolkiena jest niezbędna w zrozumieniu obydwu dodatków. |
|
Kiedy w 1995 roku Wydawnictwo MUZA S.A. zwróciło się do mnie z prośbą o udostępnienie dokonanego przeze mnie tłumaczenia tychże dodatków (wcześniej ukazały się one w naszym klubowym piśmie Gwaihirzę), poczułem że niebo się przede mną otwiera. To dla mnie prawdziwe wyróżnienie. Opublikowanie tekstu Dodatku E było wyjątkową okazją dla polskiego tłumacza aby zaprezentować własny pomysł na adaptację pisma Elfów dla potrzeb języka polskiego. Swoją koncepcję opublikowałem jako notę pt. Od tłumacza "Dodatku E" na polski (Powrót Króla, str. 534). Zapraszam Was do tej lektury.
Historia zewnętrzna pisma tengwar
Termin historia zewnętrzna to w tym artykule: dzieje powstawania pisma tengwar w myśli samego Tolkiena. Wprowadzam ten termin dla odróżnienia historii zewnętrznej od historii wewnętrznej - dziejów pisma tengwar w ramach legendarium J.R.R. Tolkiena (legendarium to całokształt literackiej kreacji Profesora - wszystkie opowieści ze świata Ardy). Pierwsza inskrypcja w piśmie, które przypomina bardzo późniejszy tengwar Fëanora to napis z wielkiego dzbana w kryjówce Smauga na ilustracji Rozmowa ze Smaugiem (Conversation with Smaug [w:] J.R.R. Tolkien: Artist and Illustrator W. G. Hammonda i Ch. Scull, str. 140) oraz napis w języku arktycznym (będącym w rzeczywistości odmianą quenya) w Listach od Świętego Mikołaja, list z 1937 roku). Możemy przyjąć, że około roku 1937 Tolkien stworzył nowe pismo i od razu zaadoptował je dla potrzeb swoich opowieści. Wcześniej posługiwał się Tolkien innymi alfabetami, z których najbardziej znane to Pismo Rúmila i Nowy Alfabet Angielski (już wkrótce zajmę się tymi pismami w Gwaith-i-Pheddain). Począwszy od 1937 Tolkien wykonał bardzo wiele inskrypcji w tengwarze, z których najbardziej znane to te, które opublikował we Władcy Pierścieni (patrz strony: 44, 78, 403; wydanie MUZY) i w książce Road Goes Ever On (być może niedługo zobaczycie tę książkę w moim tłumaczeniu w Waszych księgarniach).
Historia wewnętrzna pisma tengwar
Szczegółowe informacje na temat historii tego pisma znajdziecie w Dodatku E do Władcy Pierścieni (szczególnie strony 521-529). Tutaj podam tylko, że pismo bazowało na wcześniejszym, choć całkiem odmiennym Piśmie Rúmila (patrz Silmarillion, str. 70; jak zobaczycie to już wkrótce, znakami Rúmila zwanymi sarati pisano w kierunku góra-dół). W Silmarillionie czytamy, że [Fëanor] już za młodu udoskonalając dzieło Rúmila obmyślił pismo nazwane od jego imienia i używane przez Eldarów w ciągu wielu następnych wieków (str. 71). Annały Amanu (w książce Morgoth's Ring pod red. Christophera Tolkiena) podają, że stworzenie Tengwar Fëanáro (dosł. Liter Fëanora) miało miejsce w 1250 Roku Valarów. Pismo szybko wyparło wcześniejsze Sarati Rúmilo (dosł. Znaki Rúmila), szczególnie wśród Noldorów, którzy pismo Fëanora przynieśli do Śródziemia. W ten sposób liter Elfów nauczyły się też Elfy Szare i pradawni Edainowie w Beleriandzie. Później przystosowali je dla potrzeb swojego języka Númenorejczycy - potomkowie Edainów Pierwszej Ery. Po upadku Númenoru litery Fëanora były oficjalnym pismem Królestw na Wygnaniu i w ten sposób pisać tengwarem nauczyli się Hobbici i inne wolne ludy Zachodu. W Trzeciej Erze pismem Fëanora zapisywano w Śródziemiu języki: quenya, sindarin (pierwotne Elfie runy cirth, służące zapisowi sindarinu, zostały jeszcze w Pierwszej Erze zastąpione literami tengwar. Cirth przyjął się za to wśród Krasnoludów) i Wspólną Mowę. Jak zapisywano te języki literami Fëanora przeczytacie we Władcy Pierścieni. Teraz zajmijmy się zapisem polszczyzny.
Adaptacja dla języka polskiego
Przejdźmy do sprawy dla nas najważniejszej. Chcemy zapisać mowę polską literami Elfów. Po co? Choćby dlatego, że język polski z chwilą przetłumaczenia Władcy Pierścieni stał się odpowiednikiem języka westron (patrz Zasady przekładu, Powrót Króla, str. 545), a alfabetem westronu było pismo Fëanora (słowo alfabet brzmiało w westronie zapewne tópíchécá, bo tak odczytywano pierwsze 4 litery systemu: t, p, ch, c). Na 'alfabecie' westronu oparłem swoją adaptację liter tengwar dla polszczyzny. Zanim przejdę do omówienia mojej koncepcji pragnę wspomnieć o bardzo interesującym pomyśle zapisu języka polskiego, którą zaprezentował na swojej stronie Michał Świątkiewicz. Znajdziecie ją tutaj.
Podstawową zasadą mojej koncepcji jest to, że nie respektuje ona zawiłości polskiej ortografii (ucieszą się ci, co rzadko miewali szóstki z dyktanda). W ten sam sposób zapisywał angielszczyznę sam Profesor Tolkien. Na przykład ż i rz zapisujemy za pomocą tej samej litery (patrz wyżej). Polska ortografia to wynik ewolucji naszego języka, w którym h brzmiało kiedyś inaczej niż ch, a ż inaczej niż rz itd. Mój zapis to odzwierciedlenie dzisiejszej sytuacji fonetycznej.
Spółgłoski
Wszystkie polskie spółgłoski i litery Elfów je reprezentujące przedstawia powyższa tabela. Litery zaznaczone kolorem szarym nie znalazły zastosowania w mojej koncepcji. Głoski s i z posiadają dwa warianty. Te w których 'ogonek' opada w dół stosowane są, gdy nad daną literą zaznaczyć należy tehta 'znak' samogłoski (gdy po s następuje samogłoska, jak w słowie serce). Podobnie głoska r ma dwa warianty. Ten z 'ogonkiem' skierowanym w dół stosujemy, gdy po r występuje samogłoska. Zmiękczenie spółgłosek zapisujemy jak poniżej:
Samogłoski
Samogłoski zapisujemy w formie znaków nad spółgłoską (Elfy nazywały taki znak w quenya tehta). Oto wszystkie samogłoski polskiego systemu fonetycznego:
Znaki specjalne
Przedstawiam teraz wszystkie znaki specjalne, które użyć możemy w zapisie języka polskiego:
Cyfry
Oto cyfry Elfów obmyślone przez Fëanora. Christopher Tolkien zaprezentował je po raz pierwszy w piśmie Quettar.
Aby zapisać liczbę dwu- i więcej cyfrową pamiętajmy o ważnej zasadzie: najpierw zapisujemy jedności, potem dziesiątki, setki itd (odwrotnie niż w naszym systemie zapisu cyfr), np. 1973 to cyframi Elfów 3791.
Przykłady i czcionki
Tutaj znajdziecie napis z Pierścienia Jedynego wykonany wg mojej metody, a tu czcionki tengwaru.
|
|
Wyszukiwarka