PODZIAŁ CZĘŚCI MOWY

Części mowy dzielimy na:

• odmienne - czasowniki, rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki: rzeczowne, przymiotne, liczebne;

• nieodmienne - przysłówki, zaimki przysłowne, przyimki, spójniki, wykrzykniki, partykuły;

• samodzielne - są samodzielnymi częściami wypowiedzenia: rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, czasowniki, zaimki, przysłówki;

• niesamodzielne - nie są samodzielnymi częściami wypowiedzenia: spójniki, przyimki, partykuły. Samochód jechał szybko (trzy wyrazy i trzy części zdania)
  Przyjechałem do ciebie z daleka (pięć wyrazów i trzy części zdania)

CZASOWNIK

• odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie?

• oznacza czynności lub stany

• jest odmienną częścią mowy

• w liczbie pojedynczej występuje w trzech rodzajach: męskim (ten), żeńskim (ta), nijakim (to), a w liczbie mnogiej w dwóch rodzajach: męskoosobowym i niemęskoosobowym

• odmienia się przez osoby, liczby, czasy, tryby, strony

osoba	liczba pojedyncza	osoba	liczba mnoga
1 - ja 2 - ty 3 - on - ona - ono	piszę piszesz pisze pisze pisze	1 - my 2 - wy 3 - oni - one	piszemy piszecie piszą piszą

Koniugacja - to odmiana czasownika przez osoby, liczby, czasy, tryby i strony.

CZASY

Czas teraźniejszy	Czas przeszły	Czas przyszły
liczba pojedyncza 1 - czytam 2 - czytasz 3 - czyta liczba mnoga 1 - czytamy 2 - czytacie 3 - czytają	liczba pojedyncza 1 - czytałem 2 - czytałeś 3 - czytał liczba mnoga 1 - czytaliśmy 2 - czytaliście 3 - czytali	liczba pojedyncza 1 - będę czytał 2 - będziesz czytał 3 - będzie czytał liczba mnoga 1 - będziemy czytali 2 - będziecie czytali 3 - będą czytali

TRYBY

Tryb orzekający	Tryb rozkazujący	Tryb przypuszczający
liczba pojedyncza 1 - rysuję 2 - rysujesz 3 - rysuje liczba mnoga 1 - rysujemy 2 - rysujecie 3 - rysują	liczba pojedyncza 1 - XXXXXXX 2 - czekaj 3 - niech czeka liczba mnoga 1 - czekajmy 2 - czekajcie 3 - niech czekają	liczba pojedyncza 1 - pisałbym 2 - pisałbyś 3 - pisałby liczba mnoga 1 - pisalibyśmy 2 - pisalibyście 3 - pisaliby
Orzeka, informuje o wykonaniu jakiejś czynności w czasach teraźniejszym, przeszłym lub przyszłym.	Nie ma pierwszej 1 osoby l. poj., a w 3 osobie pojawia się słowo niech. Nie ma form czasów.	Tryb przypuszczający to osobowa forma czasownika + cząstka bym pisana łącznie. Nie ma form czasów.

 

STRONY

Czynna	Bierna	Zwrotna
Mama ubiera Kasię.	Kasia jest ubierana przez mamę.	Kasia ubiera się.
- to osobowa forma czasownika, - podmiot jest wykonawcą czynności	- to osobowa forma czasownika "być" lub "zostać" i forma przymiotnikowa czasownika (imiesłów przymiotnikowy bierny), - podmiot oznacza przedmiot czynności, a nie jej wykonawcę.	- to osobowa forma czasownika i zaimek zwrotny "się", - podmiot jest wykonawcą i odbiorcą czynności

 CZASOWNIKI PRZECHODNIE - to te, które posiadają formy strony biernej, np.: budował - jest budowany, wykona - zostanie wykonany;

CZASOWNIKI NIEPRZECHODNIE - to te, które nie posiadają form strony biernej, np.: stać, leżeć, iść, wisieć, spać, hałasować, żyć, lecieć, fruwać, żartować, dostać.

CZASOWNIKI DOKONANE - informują o czynności zakończonej w przeszłości lub mającej się zakończyć w przyszłości. Występują w czasie przeszłym i przyszłym. Nie występują w czasie teraźniejszym. Np.: zagrałem, zagram.

CZASOWNIKI NIEDOKONANE - informują o przebiegu lub trwaniu czynności. Występują w czasie teraźniejszym, np.: gram, przeszłym, np.: grałem, przyszłym, np.: będę grał.

NIEOSOBOWA FORMA CZASOWNIKA - to bezokolicznik, który kończy się na -ć lub -c, np.: grać, biec. Do nieosobowych form zaliczamy także formy zakończone na -no lub -to, np.: wzięto, zrobiono. Imiesłowy przymiotnikowe bierne i czynne oraz imiesłowy przysłówkowe współczesne i uprzednie także zaliczamy do nieosobowych form czasownika.

OSOBOWA FORMA CZASOWNIKA- to forma czasownika odmieniająca się przez osoby, liczby, czasy, tryby, strony.

CZASOWNIK W ZDANIU MOŻE BYĆ:

• orzeczeniem, np.: Robert wyjechał;

• łącznikiem w orzeczeniu imiennym, np.: Jurek był grzeczny;

• orzecznikiem w orzeczeniu imiennym, np.: Praca została wykonana;

• podmiotem, np.: Uczyć się jest przyjemnie;

• dopełnieniem, np.: Lubię grać w piłkę;

• przydawką, np.: Walczący bokserzy zostali rozdzieleni;

• okolicznikiem, np.: Biegli krzycząc.

IMIESŁOWY - tworzymy od czasowników.

Podział imiesłowów przymiotnikowych:

• czynne - tworzymy od tematu 3 osoby l. mn. czasu teraźniejszego, czasowników niedokonanych za pomocą przyrostka -ący, np.: myśl-ący;

• bierne - tworzymy od tematu czasu przeszłego lub teraźniejszego czasowników przechodnich za pomocą przyrostków: -ny, -na, -ne, -ty, -ta, -te, np.: czyta-ny, odkryt-te.

Imiesłowy przymiotnikowe mają właściwości czasowników i przymiotników, oznaczają czynności lub stany, ale odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje.

Podział imiesłowów przysłówkowych:

• współczesne - tworzymy od tematu 3 osoby l. mnogiej, czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych, za pomocą przyrostka -ąc, np.: myśl-ąc;

• uprzednie - tworzymy od tematu czasu przeszłego czasowników dokonanych za pomocą przyrostków -wszy (gdy temat kończy się na samogłoskę) lub -łszy (gdy temat kończy się na spółgłoskę), np.: zrobi-wszy, zjad-łszy.

Imiesłowy przyszłówkowe mają właściwości czasowników, oznaczają czynności lub stan podobnie jednak jak przysłowki, pozostają nieodmienne.

Bezokolicznik	Imiesłów przymiotnikowy		Imiesłów przysłówkowy
		Czynny	Bierny	Współczesny	Uprzedni
Czytać	Czytający	Czytany	Czytając	-----------
Przeczytać	-----------	Przeczytana	-----------	Przeczytawszy
Skończyć	-----------	Skończony	-----------	Skończywszy
Spać	Śpiąca	-----------	Śpiąc	-----------
Leżeć	Leżące	-----------	Leżąc	-----------
Robić	Robiący	Robiony	Robiąc	-----------
Zrobić	-----------	Zrobiony	-----------	Zrobiwszy
Gotować	Gotujący	Gotowany	Gotując	-----------
Ugotować	-----------	Ugotowana	-----------	Ugotowawszy
Iść	Idąca	-----------	Idąc	-----------
Dojść	-----------	-----------	-----------	Doszedłszy
Rysować	Rysujący	Rysowany	Rysując	-----------
Ciągnąć	Ciągnący	Ciągnięty	Ciągnąc	-----------
Wyjechać	-----------	-----------	-----------	Wyjechawszy
	Odmienne		Nieodmienne

RZECZOWNIK - jest odmienną częścią mowy i odpowiada na pytania: kto? co?

Rzeczownik oznacza:

przedmioty	osoby	zwięrzęta, rośliny	pojęcia	czynności	cechy
pióro zeszyt lampa	Jurek pisarz mama	pies topola ptak	etyka prawo dobro	czytanie bieg trzepanie	młodość wesołość wysokość

Podział rzeczowników:

• zmysłowe (konkretne) - są nazwą tego, co istnieje materialnie i da się poznać naszymi zmysłami, np.: człowiek, pies, kot;

• umysłowe (abstrakcyjne) - są nazwą pojęć oderwanych, dlatego też nie znajdziemy ich w słownictwie małego dziecka, większość z nich nie tworzy liczby mnogiej, np.: honor, mianownik, produkcja;

• żywotne - stanowią nazwę żywej, czującej istoty, np.: człowiek, pies, kot, robak;

• nieżywotne - np.: stół, piorun, dąb;

• osobowe - oznaczają istoty rozumne, niekoniecznie jednak istniejące naprawdę, np.: Jaś, murarz, krasnoludek;

• nieosobowe - oznaczają istoty nierozumne, np.: pies, topola;

• własne i pospolite - ten podział jest związany z ważną regułą ortograficzną, a mianowicie: rzeczowniki własne piszemy wielką, natomiast pospolite - małą literą, np.: rzeka Wisła;

• zbiorowe - to takie, które stanowią nazwę zbiorowości, zachowując formę liczby pojedynczej, np.: szlachta, rycerstwo, dowództwo, społeczeństwo;

• jednostkowe, np.: szlachcic, rycerz, dowódca.

Rzeczownik odmienia się przez: przypadki i liczby.

Przypadek	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
Mianownik kto? co? Dopełniacz kogo? czego? (nie ma) Celownik komu? czemu? (się przyglądam) Biernik kogo? co? (widzę) Narzędnik z kim? z czym? (idę) Miejscownik o kim? o czym? (mówię) Wołacz o! (ty), o! (wy)	rycerz rycerza rycerzowi rycerza rycerzem o rycerzu rycerzu!	rycerze rycerzy rycerzom rycerzy rycerzami rycerzach rycerze!

DEKLINACJA - to odmiana przez przypadki

W odmianie przez przypadki wyróżniamy:

• temat - to część wyrazu, która pozostaje po odrzuceniu końcówki;

• końcówka - zmieniająca się podczas odmiany część końcowa wyrazu

Podczas odmiany wyrazu w temacie zachodzą oboczności, czyli wymiana głosek - więcej w dziale FONETYKA.

Rzeczownik w zdaniu może być:

• podmiotem, np.: Ala idzie;

• przydawką, np.: Kot Rozumek śpi;

• orzecznikiem w orzeczeniu imiennym, np.: Adaś zostanie tenisistą;

• dopełnieniem, np.: Jutro przeczytam książkę;

• okolicznikiem, np.: Będę wracał nocą.

Rzeczownik w liczbie pojedynczej i liczbie mnogiej występuje w trzech rodzajach: męskim (ten), żeńskim (ta) i nijakim (to).

WYRAŻENIE PRZYIMKOWE - to połączenie przyimka z rzeczownikiem, zaimkiem rzeczownym, przymiotnikiem, liczebnikiem, przysłówkiem, np.: do sklepu, do ciebie, z chorymi, na piątą, za blisko, na grzyby, na wakacje, obok psa, za kotem.

PRZYMIOTNIK - jest odmienną częścią mowy i odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? Oznacza właściwości osób, zwierząt, przedmiotów, pojęć. Jest określeniem rzeczownika, wskazuje na jego wielkość, kolor, kształt, materiał.

Przymiotnik odmienia się przez:

• przypadki,

• liczby,

• rodzaje - w liczbie pojedynczej występuje w trzech rodzajach: męskim, żeńskim i   nijakim, w liczbie mnogiej - w dwóch rodzajach: męskoosobowym, niemęskoosobowym.

Stopniowanie przymiotników:

Stopień	Stopniowanie proste		Stopniowanie opisowe
		regularne			nieregularne
Równy	mocny	dobry	słony	śliski
Wyższy	mocniejszy	lepszy	bardziej słony	mniej śliski
Najwyższy	najmocniejszy	najlepszy	najbardziej słony	najmniej śliski

Przymiotnik przystosowuje się pod względem przypadka, liczby i rodzaju do formy gramatycznej określanego rzeczownika i tworzy z nim związek zgody.

Przymiotnik w zdaniu może być:

• przydawką, np.: Gorąca herbata;

• podmiotem, np.: Kwarcowy nie wytrzymał uderzenia;

• orzecznikiem (w orzeczeniu imiennym), np.: Jutro będę mądrzejszy;

• dopełnieniem, np.: Marcin pokonał silniejszego od siebie.

LICZEBNIK

Liczebnik jest odmienną częścią mowy, oznacza liczbę, ilość lub kolejność. Odpowiada na pytania: ile? który z kolei?

Podział liczebników:

Podział liczebników
Liczebniki główne	jeden, tysiąc, milion
Liczebniki porządkowe	pierwszy, tysięczny, milionowy
Liczebniki ułamkowe	pół, półtora, dwie trzecie
Liczebniki nieokreślone	kilkadziesiąt, niewiele, wiele, kilka
Liczebniki zbiorowe	dwoje, troje, ośmioro

Liczebników zbiorowych używamy wtedy, gdy:

• rzeczownik oznacza istoty niedorosłe, np.: kurczęta, prosięta, źrebięta, kocięta;

• rzeczownik oznacza osoby różnej płci, np.: nauczyciele, pracownicy;

• rzeczownik nie ma liczby pojedynczej, np.: okulary, salami, jury, wrota, imieniny, sanie, drzwi.

Ze względu na budowę rozróżniamy:

• liczebniki proste, np.: dwa, trzy, dziewięć,

• liczebniki złożone, np.: dwadzieścia jeden, milion trzysta trzydzieści pięć tysięcy dwieście piętnaście.

Liczebnik w zdaniu może być:

• przydawką, np.: Dwa autobusy podjechały na przystanek;

• podmiotem, np.: Ósma dochodziła na zegarze w kuchni;

• dopełnieniem, np.: Dostałem trzy z dwoma minusami;

• orzecznikiem (w orzeczeniu imiennym), np.: Marta będzie pierwsza.

PRZYSŁÓWEK

Przysłówek jest nieodmienną częścią mowy, oznacza różne okoliczności wykonania czynności: miejsce, czas, sposób. Odpowiada na pytania: jak? gdzie? kiedy?

Tworzy się go najczęściej od przymiotnika za pomocą cząstki -o lub -e.

Przysłówki, które nie pochodzą od przymiotników (a tym samym się nie stopniują): bardzo, całkiem, wczoraj, jutro, zawsze, wszędzie, dziś.

Stopniowanie przysłówka

Stopień	Stopniowanie regularne	Stopniowanie nieregularne	Stopniowanie opisowe
Równy	ładnie	źle	słodko	starannie
Wyższy	ładniej	gorzej	bardziej słodko	mniej starannie
Najwyższy	najładniej	najgorzej	najbardziej słodko	najmniej starannie

W zdaniu przysłówek jest okolicznikiem, np.: Kot biega szybko, Przyjechałam wczoraj, Kraków jest blisko.

PRZYIMEK

Przyimek jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy, dopiero w połączeniu z innym wyrazem (najczęściej rzeczownikiem) tworzy całość znaczeniową - wyrażenie przyimkowe.

Przyimki proste	Przyimki złożone
w, o, z, za, u, do, nad, na, dla, bez, przy, od, ku, mimo, śród, przed, po, pod, przez, między	obok, około, oprócz, spod, spoza, zza, znad, ponad, poprzez, pośród, pomiędzy, wbrew, pomimo

Przyimek złożony składający się z samych przyimków prostych piszemy jako jeden wyraz, np.: znad, ponad. Należy jeszcze dodać, że początkowe litery z-, s- w takich przyimkach pisze się zgodnie z wymową, np.: zza, lecz spoza (z przed p wymawia się jak s).

SPÓJNIK

Spójnik jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy. Łączy dwa zdania składowe w zdaniu złożonym albo dwie jednakowe części zdania w zdaniu pojedynczym.

Spójniki współrzędne	Spójniki podrzędne
i, oraz, a, ani, ale, lecz, jak również, jednak, zaś, natomiast, albo, lub, czy, bądź, więc, zatem, toteż, dlatego, czyli, przeto, tudzież	że, żeby, aby, jeżeli, iż, bo, ponieważ, gdyby, aż, chociaż, gdyż, gdy, choć, bowiem, zanim

Które spójniki poprzedzamy przecinkiem?

Zapamiętajmy prostą rymowaną zasadę:

Wszyscy wykształceni ludziebez przecinka piszą zdanie ze spójnikiem: i- bądź -tudzież-oraz-albo-lub-ni-ani

Uwaga!
Spójnik czy tylko w niektórych zdaniach wymaga przecinka:

1. nie stawiamy przecinka, jeśli spójnik czy wskazuje na jedną z dwu możliwości, podobnie jak spójnik albo, np.: Idziesz czy zostajesz? - tzn. Idź albo zostań;

2. jeśli spójnik czy łączy dwa zdania i dotyczy jednej tylko niewiadomej sprawy, należy go poprzedzić przecinkiem, np.: Nie wiem, czy potrafię.

Spójniki a, aż, jak, niż są równie kapryśnie jak czy, lecz zasada jest inna:

W zdaniu złożonym przecinki pisz przed spójnikami: a, aż, jak, niż; lecz w pojedynczym przecinka brak przed spójnikami: a, aż, niż, jak.

Uwaga!
Postawimy jednak przecinek w zdaniu pojedynczym przed a, jeśli to a jest wyraźnie przeciwstawne, np.: Pij mleko, a nie herbatę.

WYKRZYKNIK

Wykrzyknik - najstarszy wyraz świata. Jest nieodmienną częścią mowy, nie tworzy związków logicznych. Oddzielamy go od innych wyrazów przecinkiem lub znakiem wykrzyknienia. Wyraża uczucia, emocje, rozkazy, wolę mówiącego, wzruszenie, zawołanie.

Najważniejsze wykrzykniki:

ach! och! hej! hop! hen! hola! halo! ech! oj! aj! ej! o! hura! hi! ha! bęc! brzdęk!

PARTYKUŁA

Partykuła - jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy. Wyraża, uwydatnia pytanie, rozkaz, zaprzeczenie, przypuszczenie, życzenie.

Najważniejsze partykuły:

bym, byś, by, byśmy, byście, czy, nie, niech, oby, niechaj, byle, bodaj, chyba, no, -że, -ż, -li (choćże, czyż, znaszli)

Jeżeli jeszcze masz problem z zapamiętaniem partykuł, pomoże Ci zapamiętanie czynności jakie wykonuje kelner przed rozpoczęciem pracy:

Kelner przed rozpoczęciem pracy: liczy noże niechby nie, gdyby nie policzył, zapłaciłby za sztućce z własnej kieszeni.

Przyjrzyj się podkreślonym wyrazom, a znajdziesz tam większość partykuł.

ZAIMKI

Zaimki  odpowiadają na pytania tych części mowy, które zastępują.

Podział zaimków:

• zaimki rzeczowne - występują w funkcji rzeczownika i odpowiadają na jego pytania: kto? co? (ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one, kto, co, ktoś, coś, nikt, nic, wszyscy). W zdaniu mogą być: podmiotem (np.: Ona jest miła) lub dopełnieniem, np.: Spotkałem go w kinie;

• zaimki przymiotne - występują w funkcji przymiotnika i odpowiadają na jego pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? (mój, swój, twój, czyj, nasz, wasz, taki, jaki, który, ten, tamten, inny, ta, ci, te). W zdaniu mogą być: przydawką (np.: Twój list przyszedł za późno), orzecznikiem w orzeczeniu imiennym, np.: Ten pies jest nasz;

• zaimki liczebne występują w funkcji liczebnika i odpowiadają na jego pytania: ile? który z kolei? (ile, tyle, kilka). W zdaniu mogą być: przydawką, np.: Dzisiaj dostałam tyle kwiatów;

• zaimki przysłowne - występują w funkcji przysłówka i odpowiadają na jego pytania, jest nieodmienny (tak, tu, tam, jak, wtedy, kiedy, gdzie, gdzieś, skąd, dokąd, którędy, tamtędy, stamtąd, kiedyś). W zdaniu pełni funkcję okolicznika, np.: Zrób to tak.

Jeżeli jeszcze masz problem z zapamiętaniem, przyjrzyj się uważnie, a zobaczysz, że podstawowe zaimki to pytania o daną część mowy.