Geografia polityczna I.

Carlo Jean - Geopolityka (rozdział I i II)

Pojawienie się pojęcia „geopolityka” w debacie politycznej

• „geopolityka” stworzone przez Rudolpha Kjelléna na początku XX w. dla określenia szczególnej analizy polityki (głównie polityki zagranicznej państw narodowych) prowadzonej w odniesieniu do uwarunkowań jakie tworzą czynniki przestrzenne

• Geopolityka dotyczy analizy polityki na podstawie zarówno geopolitycznego kontekstu wewnętrznego (syntezy politycznej) jak i zewnętrznego (współzależności z innymi podmiotami działającymi na arenie międzynarodowej

• Wielka popularność w okresie międzynarodowym (Karl Haushofer) → powstały liczne szkoły geopolityki (np włoska przez Giorgia Rolatto i Ernesta Massi)

• Po II wojnie światowej straciła popularność

• Od lat 60 znowu pojęcie „geopolityka” stosowano

• 1978r. podczas inwazji na Kambodżę → ponowne odkrycie geopolityki (Yves Lacoste)

• Pojawienie się geopolityki spowodowane jest wieloma czynnikami:

• Końcem ideologii świata dwubiegunowego

• Zastąpieniem ładu jałtańskiego nieładem narodów

• Trudnościami we wprowadzeniu „nowego ładu światowego”

• Rozbiciem bloków

• Większą autonomią średnich potęg spowodowaną fragmentacją systemu międzynarodowego

• Przeciwstawieniem globalizmowi oraz współzależnościom pomiędzy gospodarką a społeczeństwem informatycznym

• Wpływem na system międzynarodowy tak nowych technologii wojskowych, jak i technologii wytwarzania bogactw

• Pojawieniem się nowych aktorów międzynarodowych (kraje Azji Południowo-Wschodniej, fundamentalizmy, religie, przedsiębiorstwa ponadnarodowe)

• Zjednoczeniem Niemiec

• Modyfikacjami, którym podlegają główni aktorzy areny międzynarodowej

Definicje i istota geopolityki

• Nie jest jednoznaczna definicja

• Raimondo Strassoldo i Pierre Gallois - 2 koncepcje:

• Zawężona = jest deterministyczna; właściwa monachijskiej szkołe geopolitycznej (geopolityka metafizyczna); „naukowa”

• Rozszerzona = powinna ograniczać się do zwracania uwagi na znaczenie, jakie posiadają dla decyzji politycznych czynniki geograficzne („makrogeografia”)

• Harold i Margaret Sproutowie: niemożliwe przyjąć samą koncepcję wpływu środowiska na decyzje ludzkie → natura oddziałuje na nie jedynie ograniczając lub przyczyniając się do wyodrębnienia różnych możliwości wyboru

• Zasięg terytorialny - klasyczne „wielkie” teorie geopolityczne mają charakter globalny i rozpatrzują zawsze ścisły związek pomiędzy wielkimi uogólnieniami geograficznymi i historycznymi

• Nowa geopolityka ma także wymiar regionalny i lokalny → nie odrzuca wielkich uogólnień, ale skupia się na szczególach regionalnych i na znaczeniu nadawanemu przestrzeni przez różne grupy narodowe w poszukiwaniu własnej tożsamości

• Nowa geopolityka przyznaje większą wagę ludzkim czynnikom geograficznym, takim jak demografia, gospodarka, etnologia, socjologia, antropologia niż czynnikom fizycznym

• Nie istnieją obiektywne zasady ani też prawa geopolityczne → istnieją tylko subiektywne w określonej narodowej myśli geopolitycznej i służą do tworzenia hipotez, teorii, przedstawień i scenariuszy politycznych

• Geopolityka nie jest nauką → jest refleksją poprzedzającą działanie polityczne

• Istota geopolityki: jest ona szczególnym podejściem do samej polityki; jest zbiorem zasad i metod, które nadają kształt teoriom i hipotezom geopolitycznym; jest szczególną refleksją

• Umożliwia wyodrębnienie interesów i celów konkretnego podmiotu politycznego, zależnych od poziomu jego siły i swobody działania spośród wielu możliwości przy uwzględnieniu interakcji, w które wchodzi on z innymi czynnikami operującymi na tym samym terytorium, a także środowiska międzynarodowego

• Geopolityka służy określeniu właściwej polityki i strategii oraz wyodrębnieniu korzystnych sojuszów i analizie możliwych barier

• Deterministyczny (normatywny)

• Probabilistyczny (heurystyczny) polegający już nie tyle na przejęciu autonomii polityki, ile na ukierunkowaniu działania, w czym geopolityka rywalizuje z innymi wymiarami i perspektywami szacowania dla określenia konkretnych wyborów politycznych

• Hipotezy geopolityczne są zależne od przyjętych podstaw i koncepcji, które możemy nazwać „metapolitycznymi”

• W opracowaniu każdej hipotezy geopolitycznej trzeba wyróżnić 3 momenty:

• Najbardziej obiektywna analiza wielkich tendencji środowiskowych

• Określenie (subiektywne) interesów oraz weryfikacja obranych celów i polityk zarówno pod względem ich wykonalności, jak i rachunku kosztów i korzyści

• Akcja informacyjna i propagandowa służąca uzyskaniu poparcia wewnętrznego i międzynarodowego

Geopolityka i geografia polityczna

• „geografia polityczna” - 1897r. Friedrich Ratzel

• Geografia jest niezbędna do analizy zjawisk geopolitycznych

• Geografia polityczna zajmuje się rozmieszczeniem przestrzennym fenomenów politycznych i ich wpływem na czynniki geograficzne x geopolityka bada wpływ czynników geograficznych, zarówno fizycznych jak i ludzkich, na analizy, wybory i działania polityczne podejmowane w stosunku do innych podmiotów politycznych działających na tym samym terytorium

• Geografia polityczna dotyczy polityki dokonanej x geopolityka polityki przyszłej

• Geopolityka nie jest nauką, jest nią natomiast geografia polityczna

Geopolityka i geostrategia

• Geostrategia może być nazywana geopolityką wojskową i traktowana jako młodsza siostra geopolityki

• Giacoma Durando

• Geopolityka dotyczy interesów narodowych oraz stref wpływów x geostrategia powinna być natomiast skupiona na strefach buforowych chroniących geopolityczne strefy wpływów

• Saul Bernard Cohen → dzielił świat na 2 regiony geostrategiczne, pod przywództwem amerykańskim i sowieckim, które z kolei podzielone są na regiony geopolityczne

• Regiony geostrategiczne = funkcjonują tylko w dziedzinie bezpieczeństwa i stanowią terytorialną bazę dwóch bloków, nie są natomiast jednorodne pod względem politycznym i ekonomicznym i są skazane na naturalną śmierć wraz z końcem konfrontacji dwubiegunowej

• Regiony geopolityczne (Europa Zachodnia) = zmierzają ku większej integracji a nawet do zjednoczenia pod względem ekonomicznym, społecznym i kulturalnym

• Cohen - koncepcja odzwierciedla struktury własciwe światu dwubiegunowemu z początku lat 60. → najważniejsze potrzeby bezpieczeństwa były najważniejsze i hamowały naturalną konkurencję ekonomiczną między Europą a Japonią x Stany Zjednoczone

• Yves Lacoste - pojęcie „geopolityka powinno odnosić się do debaty wewnętrznej każdego z państw służącej określaniu interesów narodowych oraz polityki zagranicznej x pojęcie geostrategii powinno odwoływać się do stosunków między państwami i ich związków współpracy lub współzawodnictwa w zakresie polityki zagranicznej, polityki bezpieczeństwa oraz polityki gospodarczej

Determinizm i geopolityka

• za deterministyczną uważana jest szczególnie niemiecka szkoła geopolityczna z początku XX w., głównie ze względu na podejmowanie prób wyodrębnienia głównych praw o charakterze naukowym

• opierał się na zespole założeń teoretycznych spójnych z ówczesną kulturą i wywodzących się z bardzie ogólnego darwinizmu społecznego, który usprawiedliwiał kolonializm oraz imperializm wszystkich potęg europejskich

• determinizm, naukowość i obiektywizm wielu teorii oraz propozycji geopolitycznych są tylko instrumentalne → idą one w parze z interesami i projektami politycznymi tego, kto je opracowuje

• czasem determinizm jest tylko pozorny → geopolityka jest także geohistorią → jej ekstrapolacje i uogólnienia wyrażają tendencje stałe, niezbędne i niezmienne

Czemu służy dzisiaj geopolityka?

• Wyodrębnienie przedstawień geograficznych, które są wyrazem głębokiego postrzegania interesów narodowych i poczucia przestrzeni właściwej każdemu narodowi oraz mają swoje korzenie w jego historii, kulturze i wartościach

• Na jej podstawie powinna opracowywać scenariusze geopolityczne zarówno szczegółowe, jak i całościowe w celu wyodrębnienia tendencji i dynamiki, które prawdopodobnie sprawdzą się w naturalnej ewolucji czynników uczestniczących w grze lub w inicjatywie innych współdziałających podmiotów politycznych przy braku pozytywnego działania na rzecz obrony i wsparcia interesów narodu

• Powinna uwidaczniać alternatywne i dostępne opcje polityczne, by umożliwić wpływ na zmiany w sposób zgodny z interesami i warościami narodu

• Geopolityka jest metodą rozumowania służącą konceptualizacji przestrzeni w wymiarach materialnych i niematerialnych, w celu poddania analizie sytuacji międzynarodowej oraz wyodrębnienia możliwości, celów i polityki → jest sposobem myślenia o przestrzeni (przedstawia projekty, wartości oraz wizję świata i historii autora koncepcji

• Geopolityka jest potrzebna w istocie do myślenia o sobie samym w stosunku do świata

Zasadnicze teorie geopolityczne

Ratzel i Kjellén: od geografii politycznej do geopolityki

• Friedrich Ratzel (twórca geografii politycznej) pojmuje człowieka i naturę jako składniki jednego procesu teleologicznego, w którym obydwa spełniają zasadniczą rolę

• Jego geografię można zdefinować jako darwinowską filozogfię przestrzeni → ożywiają ją teorie ewolucji gatunków i walki o przetrwanie, przefiltrowanie przez poglądy społeczne Herberta Spencera

• W jego koncepcji przestrzeń i granice nie były statyczne lecz dynamiczne

• Obok dwóćh współrzędnych fizycznych, przestrzeni i położenia, istenieje ważny czynnik kształtujący wartośc ilościową przestrzeni i jakościową położenia → poczucie przestrzeni (cecha wrodzona i wynikająca z kultury oraz historii każdego narodu) → każdy lud ma potrzebę przestrzeni, z czego wynika konfliktowość w stosunkach pomiędzy narodami oraz tendencja do ekspansji terytorialnej, którą w praktyce poprzedza zawsze ekspansja handlowa

• Podstawa dalszego rozwoju geopolityki

• Rudolph Kjellén - jako pierwszy zastosował termin „geopolityka” (1899r.)

• Definował geopolitykę jako jedną z pięciu kategorii, w obrębie których analizuje się typologię państw oraz ich wzajemne stosunki (pozostałe to: demopolityka, ekopolityka, socjopolityka, kratopolityka)

• Miały na niego wpływ: darwinizm społeczny, niemiecka filozofia idealistyczna oraz geografia polityczna Ratzela

• Łączył geografię z naukami politycznymi i uznawał państwo za żywy organizm terytorialny

• Geopolityka należy do dziedziny nauk politycznych, a nie geograficznych

• Geopolityka łączy różne czynniki występujące na określonym terytorium i bada je pod trzema względami:

• Topopolityki = dotyczy względnego położenia danego państwa wobec innych krajów

• Mofropolityki = odnoszącej się do kształtu terytorium państwowego

• Fizjopolityki = określa jego charakterystykę fizyczną, a w pierwszym rzędzie rozmiary terytorium

• Geopolityka:

• Demopolityka: Etnopolityka (zajmująca się narodowościama); Pletopolityka (dotyczy istoty ludności); Psychopolityka (bada charakter, wartości)

• Ekopolityka: Emporopolityka (nauka o sferze wpływów i interesach państwa); Autarchiopolityka (analizuje stopień samowystarczalności); Ekonomopolityka (dziedzina struktur i mechanizmów ekonomicznych)

• Socjopolityka: Filiopolityka (skupiona na strukturach społecznych); Biopolityka (bada systemy i mechanizmy stosunków społecznych)

• Kratopolityka: Nomopolityka (koncentruje się na kształcie instytucjonalnym); Praksypolityka (bada mechanizmy instytucjonalne); Archopolityka (analizuje wewnętrzne struktury władzy)

• Świat powinen ukształtować się w trzy panregiony polityczno-gospodarcze: (warunkiem było zwycięstwo Niemiec w I wojnie światowej)

• Amerykański

• Kierowany przez Niemcy - blok niemiecko-skandynawski, który by przyłączył Mitteleurope oraz wchłonął imperium austriackie oraz otomańskie

• Azja Wschodnia zdominowana przez Japonię

Teorie potęgi kontynentalnej: trzy teorie Mackindera i szkoła Haushofera

• Teorie potęgi kontynentalnej zakładają przewagę ziemi nad morzem → państw, które są w stanie opanować euroazjatycką masę kontynentalną nad potegami morskimi zarówno peryferyjnymi (Europa i Japonia) jak i zewnętrznymi (Stany Zjednoczone)

• Możliwość powstania sojuszu niemiecko-rosyjskiego rozszerzonego ewentualnie o Japonię

• Szkoła Mackindera - istnienie strefy (najpierw określona terminem pivot area a następnie heartland) której kontrola gwarantowałaby panowanie nad masą kontynentalną, a w konsekwencji nad światem

• Pierwotna wersja teorii (1904) - historia zawsze była i będzie zdominowana przez konflikt pomiędzy mocarstwami kontynentalnymi i morskimi; potęga kontynentalna zrodziła się w sercu Euroazji, w strefie między Azji Środkową i Oceanem Arktycznym („pivot arena”)

• 1919 r. użycie pojęcia heartland „serce kontynentu” = pozycja strategiczna, zasadniczna dla panowania nad światową wyspą, którą tworzyły Azja, Europa i Afryka

• „kto rządzi sercem kontynentu, panuje nad światową wyspą; kto panuje nad światową wyspą, panuje nad światem”

• Pokój wersailski odzwierciadlał teorię Mackindera

• 1943 r. artykuł w Foreign Affairs - rozwój lotnictwa (zdolność przemieszczania sił wewnątrz mocarstwa kontynentalnego → przesunięcie heartland na wschód

• Kluczowe znaczenie przyznawał środkowemu oceanowi

• Szkoła Haushofera - świat miałby zostać zorganizowany na nowo w panregiony begnące południkowo - z północy na południe, i charakteryzujące się właściwą równowagą manometrów politycznych, gospodarczych, kulturalnych...

• Konflikty między Niemcami i Rosją pozwoliły mocarstwom anglosaskim uzyskać hegemonię nad światem

• 1941r. - 4 panregiony: Pan-Europa (Basen Morza Śródziemskiego, Afrykę i Bliski Wschód aż do Zatoki Perskiej); Pan-Ameryka (z obu Ameryk); Pan-Rosja; Pan-Pacyfik

• Prace zachowują ważność z dwóch przyczyn:

• Akcent położony na aspekt kulturowy, jako czynnik scalający ponadnarodowe bieguny geopolityczne

• Wpływ m jaki badania geopolityczne szkoły monachijskiej wywarły na euroazjatów moskiewskich

Teoria mocarstwa morskiego: Mahan i Corbett

• Alfred Thayer Mahan - oceany są wielką arterią, która stanowiła zawsze fundamentalny czynnik historii (koszt transportu morskiego był zawsze niższy od kosztu transportu lądowego

• Przyszłością Ameryki miało być morze (pod warunkiem, że nie pochłonie jej całkowicie ekspansja w kierunku zachodnim oraz izolacjonizm kontynentalny)

• Przezwyciężając tendencje do zaniedbywania potęgi morskiej, USA powinny rozciągnąć się na 2 oceany, zdobywając kontrolę nad Filipinami i Hawajami na Pacyfyku, oraz nad Kubą na Atlantyku (Kanał Panamski)

• Mahan był doradcą Theodera Roosevelta → on przyjął te wizje za podstawę neoimperializmu amerykańskiego

• „półkula pólnocna (granice wyznaczają kanały Sueski i Panamski) stanowi ośrodek władzy światowej”

• Przyznaje istotne znaczenie aspektom geograficznym potęgi morskiej - centralne usytuowanie baz, manewr po liniach wewnętrznych...

• Głosił zniszczenie sił morskich nieprzyjaciela przy zmasowanym użyciu wszystkich dostępnych sił

• Julian Corbett - strategia morska nie jest niezależna, lecz podlega strategii ogólnej

• Konflikt nie może być rozstrzygany jedynie za pomocą sił morskich → strategia morska jest tylko częścią strategii ogólnej i odpowiada roli, którą siły morskie mają odegrać na potrzeby sił lądowych, posiadających decydujące znaczenie

Potęga morska podczas zimnej wojny

• Sowieckie zagrożenie dla Europy i Dalkiego Wschodu → przyjęcie strategii koalicyjnej z wysuniętym rozlokowaniem amerykańskich sił lądowych i powietrznych

• Tworzyła tzw. strategiczny coupling Europy oraz Korei związany ze strategicznymi siłami jądrowymi Stanów Zjednoczonych → gwarantowało to stabilność odstraszenia jądrowego

• Na początku lat 80. - maritime strategy = przywidywała przejście z działań defensywnych na Atlantyku do działań ofensywnych na Morzu Północnym - Oceanie Arktycznym w celu zniszczenia sowieckich instalacji wojskowych i sił morskich na półwyspie Kola → nie została nigdy zrealizowana

Teoria potęgi półwyspowej: Spykeman

• Nicholas J. Spykeman - konieczność globalnej interwencji USA w II wojnie światowej → obrona półkuli amerykańskiej przeciw hegemonicznej potędze kontynentalnej byłaby niemożliwa, gdyż Stany Zjednoczone nie zdołałyby przetrwać gospodarczo po odcięciu od rynków europejskich i azjatyckich

• 1942r. America´s Strategy in the World Politics; 1944r. The Geography of the Peace

• Wskazywał coraz mocniejsze tendencje do bezpośredniego zaangażowania USA w wojnę

• Nie heartland (serce kontynentu) lecz jego obrzeże rimland (pas półwyspowy i wyspowy), który otacza euroazjatycką masę kontynentalną, stanowi ośrodek napędowy dla konfliktów i najpoważniejsze zagrożenie dla pokoju światowego

• Pryorytetem geopolityki amerykańskiej miało być zapobieżenie takiemu zjednoczeniu poprzez utrzymanie baz wojskowych w Europie i na Dalekim Wschodzie jak i przez utrzymywanie dobrych stosunków ze Związkem Radzieckim

• Sojusz rosyjsko-amerykański miałby granice: Moskwa nie powinna rozciągać swego panowania terytorialnego lub hegemonii na rimland; w przypadku braku zagrożenia sowieckiego, Niemcy powinny być rozbrojone, aby nie dopuścić do przeprowadzenia przez nie zjednoczenia Europy; w przypadku jego istnienia, Niemcy powinny zostać dozbrojone i stać się głównym sprzymierzeńcem Waszyngtonu przeciw Moskwie

• „kto panuje nad obrzeżami kontynentu, panuje nad Eurazją; kto panuje nad Eurazją, panuje nad losami świata”

• Przyczynił się do porzucenia tradycyjnego izolacjonizmu na rzecz bezpośredniego zaangażowania w sprawy świata oraz do militaryzacji polityki USA

• Traktował sojusz pomiędzy Waszyngtonem i Moskwą jako „naturalny”

Teoria potęgi powietrznej: Renner i de Seversky

• Teorie geopolityczne potęgi powietrznej rozwinęły się w końcu lat 40 i początku 50

• George Renner - powstanie potęgi morskiej osłabiło tradycyjne przeciwstawienie między lądem i morzem oraz stworzyło sytuację istnienia dwóch serc (ZSRR i USA), które stanęły w obliczu możliwości wzajemnego bezpośredniego rażenia poprzez Ocean Arktyczny

• De Seversky - dzielił świat na dwa wielkie kręgi, których centrami były przemysłowe serca Stanów Zjednoczonych i ZSRR

• Stany Zjednoczone panowały na półkulą zachodnią; ZSRR nad Eurazją; obydwa państwa posiadały analogiczny poziom siły skoncentrowany w północnych rejonach Ameryki i Eurazji

• Zachodnia potęga powietrzna powinna zostać rozmieszczona w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii

• Potęga powietrzna, broń jądrowa odebrały częściowo terytorialny charakter sile wojskowej i przyznały zdecydowaną przewagę temu, kto je posiada, w stosunku do tego, komu ich brak

• Broń jądrowa pozostaje zatem instrumentem pozwalającym na uniknięcie wojny lub takiego rozprzestrzenia konfliktu, że zaangażowałby on żywotne interesy państw nuklearnych → posiadanie broni jądrowej wpływa na rangę międzynarodową państw oraz na stopień ich swobody działania

Koncepcje regionalne i wielobiegunowe geopolityki: Cohen

• Cohen - zespolenie obrzeży całkiem niemożliwe

• Doprowadził do dramatyzacji pojęcia containment → jakakolwiek agresja komunistyczna mogłaby spowodować całkowite zawalenie się zachodniego systemu kontroli rimland, na zasadzie efektu domina

• USA powinny zawsze interweniować

• Każdy składnik geopolityczny posiada własną autonomię → podbój przez blok komunistyczny jednego ze składników nie spowodowałby upadku całego systemu

• Wyróżniał 2 typy regionów: geostrategiczne i geopolityczne

• 2 regiony geostrategiczne: morski świat handlowy; kontynentalny świat eurazjatycki; dołącza treci autonomiczny miniregion geostrategiczny (Półwysep Indyjski)

• Regiony geopolityczne dla świata morskiego: region anglo-amerykański i karaibski; Europa morska włącznie z Maghrebem; Ameryka Południowa; Afryka subsaharyjska; Oceania (Japonia, Korea Południowa)

• Świat kontynentalny składa się tylko z dwóch regionów geopolitycznych: heartland (Europa Wschodnia, chińska Azja Wschodnia)

• Każdy region geopolityczny posiada własną indywidualność i strukturę wewnętrzną

• Pomiędzy obydwoma regionami geostrategicznymi istnieją strefy pęknięcia na Bliskim Wschodzie i w Azji Południowo-Wschodniej, które nie posiadają wspólnych składników integrujących, niezbędnych dla stabilności i spójności → są miejscem konfliktów, które zachowują tylko charakter lokalny

• Jego teorie otworzyły drogę licznym pracom poświęconym integracji regionalnych biegunów geopolitycznych

Idealizm gepolityczny i ekologia potęgi

• Immanuel Wallerstein - stworzył światowy model rozwoju polityczno-gospodarczego; podkreślał znaczenie stosunków Północ-Południe i nierówność istniejących stosunków pomiędzy centrum i peryferiami

• Raimondo Strassoldo - problem stosunków centrum-peryferie → społeczeństwo postindustrialne miałoby w naturalny sposób rozwiązać sprzeczność (niestabilną, antyekonomiczną i niebezpieczną) pomiędzy centrum i peryferiami

Interpretacja historyczna geopolityki pierwszej połowy XX w. dla krytycznego odczytania geopolityki „trzeciego powojnia”

• Tendencje do uogólnienia i do ukrywania bezpośrednich uwarunkowań historycznych, z których wynikała gepolityka

• Myśl geopolityczna koncentrowała analizy na wymiarze światowym (jej odbiorca polityczny znajdował się wyłącznie na poziomie narodowym)

• Przyjęła podejście diachroniczne → dążąc do wyodrębnienia silnych tendencji zachowania politycznego za pośrednictwem filtru technologii, organizacji społecznej, siły wojskowej

• Teorie geopolityczne XX w. mogą być sklasyfikowane:

• Szkoła binarna (Haushofer, Mackinder) - świat jako podzielony między dwie centralne potęgi - kontynentalną i morską - pozostające między sobą w konflikcie

• Szkoła marginalna (Spykeman) - centrum władzy światowej mieści się na marginalnym pasie złożonym z półwyspów i wysp otaczających eurazjatycką masę kontynentalną i który pozostaje w dynamicznej równowadze pomiędzy potęgą kontynentalną i morską

• Szkoła strefowa - umieszczała potęgę światową w pasie klimatu umiarkowanego, wyznaczanego pomiędzy 30. i 60. Równoleżnikiem szerokości północnej i obejmującego Stany Zjednoczone, Europę, Rosję i Japonię; konfrontacja głównie na osi Północ-Południe

• Szkoła pluralityczna regionalna i wielobiegunowa → istnienie wielu niezależnych centrów władzy, pozostających w dynamicznej równowadze

• Szkoła idealistyczna uznawała świat za system globalny, posiadający własne zasady ładu, a zatem potencjalnie pokojowy i oparty na współpracy

• Szkoła centrum-peryferie przyznawała większe znaczenie Północy niż Południu

2

---