Prof. dr hab. Iwona Chrzanowska

Pedagogika resocjalizacyjna

Z historii...

• Do XIX w. nieletnich traktowano jak dorosłych przestępców i stosowano wobec nich takie same kary

• Do końca XVIII w. w Anglii stosowano karę śmierci wobec dzieci, jeśli uznano, że działały one z rozeznaniem, nieletni odbywali karę razem z dorosłymi, warunki odbywania kary były bardzo złe

• W zakresie odpowiedzialności wzorem było prawo rzymskie - dzieci od 7 r.ż podlegały karze, zwykle jednak kary były łagodzone, stopniowo dążono do eliminowania kary śmierci w przypadku nieletnich

• Jednym z pierwszych pedagogów, który uznał, że środowiskiem najbardziej sprzyjającym resocjalizacji nieletnich jest środowisko wzorowane na wspólnocie rodzinnej był J.H.Pestalozzi. Placówki tego typu powstają w Niemczech (1833), we Francji (1839)

• Innym rodzajem placówek były te oparte na zasadzie samorządności młodzieży

• Freewill (1895, USA) - praca była obowiązkowa, od jej efektów zależały warunki bytowe - „nic za darmo”

• „miasto chłopców” Omaha (1917, E.J. Flanagan)

• 1920 ZSRR A.Makarenko - kolonia dla bezdomnych i wykolejonych - wychowanie kolektywne

• 1905 Anglia - system borstalski - E. Bris - progresja przywilejów, uprawnień. Przechodzenie od ostrzejszego do łagodniejszego traktowania - stąd nazwa system progresywny. Lepsze zachowanie - progresja uprawnień, gorsze - cofnięcie ulg

• Najstarszy zakład wychowawczy w Polsce - 1629 - Instytut Umoralniania Dzieci, kontynuacja idei 1829 - F.Skarbek - Towarzystwo Wspierające Instytut Dzieci Moralnie Zaniedbanych

Podstawowe pojęcia w pedagogice resocjalizacyjnej

• Niedostosowanie społeczne - wg O. Lipkowskiego - zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi i wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się niemożnością i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do naturalnych warunków społecznych i realizacji zadań życiowych jednostki

• Cz. Czapów, S. Jedlewski - niedostosowany społecznie - to osoba o mniej lub bardziej trwałych reakcjach dewiantycznych w stosunku do systemu społecznego obejmującego ludzi tworzących zbiorowość danego państwa

• Wykolejenie społeczne - zachowanie naruszające normy prawne, moralne, obyczajowe występujące w społeczeństwie oraz negatywny stosunek do tych norm, kształtujący się na skutek zaburzeń środowiskowych i biopsychicznych

• Jest to pojęcie węższe od niedostosowania społecznego

• Wśród wykolejeń wyróżniamy:

• Wykolejenie obyczajowe - alkoholizm, narkomania, prostytucja... - sankcją jest sankcja obyczajowa, wykluczenie, dezaprobata społeczna zachowania, nie podlegają karze w sensie prawnym

• Wykolejenie przestępcze - wandalizm, kradzież, sutenerstwo - sankcja karna

Kryteria niedostosowania społecznego wg Stotta i Konopnickiego

• Dziecko nie działa w swoim najlepszym interesie, jego motywacja jest nierealistyczna

• Swoim działaniem sprawia sobie kłopoty (działanie takie jest najczęściej efektem nie radzenia sobie z rozwiązywaniem problemów)

• Reakcje dziecka są skomplikowane, nie można ich przewidzieć, są nieproporcjonalne do bodźców

• Brak sukcesów i poczucia sukcesów

• Złe samopoczucie wynikające z braku sukcesów

• Uczucie braku szczęścia

Klasyfikacja niedostosowania społecznego wg Stotta i Konopnickiego

• 4 typy niedostosowania społecznego:

• ZACHOWANIA WROGIE - (ok. 50% niedostosowanych) kształtują się pod wpływem niekorzystnych warunków środowiskowych (rodzina, szkoła, środowisko rówieśnicze...). Ich rdzeniem jest AGRESYWNOŚĆ zabarwiona negatywnym stosunkiem do osób. Agresywność może się generalizować na szerszy układ społeczny. Prowadzą do przestępczości i destrukcji porządku aksjonormatywnego

• ZACHOWANIA ZAHAMOWANE - (wycofanie, depresyjność...) - towarzyszy im lęk, rezygnacja z życiowo ważnych celów (nauka, praca). Zwykle mamy w tym przypadku do czynienia z zaniżona samooceną, poczuciem samotności, lękiem społecznym. Osoby takie zwykle nie są zauważane przez wychowawców - brak im objawów agresji

• ASPOŁECZNOŚĆ - zaawansowane symptomy wrogości, destrukcji, nieposłuszeństwa, łamania norm społecznych. Zespół cech zbliżony do osobowości socjopatycznej. W etiologii istotne znaczenie mogą mieć predyspozycje wrodzone, lub cechy nabyte w dzieciństwie

• ZACHOWANIA NIEKONSEKWENTNE - charakteryzuje je brak zdolności do powstrzymania się od natychmiastowej reakcji w chwili zadziałania bodźca. Reakcje są przypadkowe, nieadekwatne do znaczeniowej treści bodźca. Zachowania te podobne są do nadpobudliwości i braku koncentracji uwagi. Towarzyszy im naruszanie przyjętych norm w aspekcie werbalnym, zwyczajowym, czasem prawnym

Klasyfikacja niedostosowania społecznego wg Achenbacha

• Wyróżnia dwa typy niedostosowania społecznego:

• ZACHOWANIA INTERNALIZACYJNE - nadmiernie kontrolowane

• ZACHOWANIA EKSTERNALIZACYJNE - słabo kontrolowane. W tym typie niedostosowania społecznego (Hinshaw, 1992) wyróżnia: zachowania objawiające się jako brak koncentracji uwagi i hiperaktywność = zachowania niekonsekwentne (u Stotta i Konopnickiego) oraz agresję i problemy = zachowania wrogie i aspołeczność (w klasyfikacji Stotta i Konopnickiego)

• Dychotomiczny podział Achenbacha pozwala dostrzec zachowania niedostosowane pojawiające się we wczesnym okresie rozwoju (4-6 lat), które nie są jeszcze wyraźnie zróżnicowane (trudno wyróżnić podtypy. Pozwala to podjąć działania terapeutyczne już we wczesnym okresie rozwoju.

Agresja a niedostosowanie społeczne

• Agresja jest często rdzeniem niedostosowania. Zarówno przyczyną jak i skutkiem niedostosowania.

• Pomimo trudności definicyjnych agresją określa się najczęściej - zachowanie, które jest umyślnym działaniem na szkodę jednostek lub własności, którego nie da społecznie usprawiedliwić

• Zachowanie agresywne ≠ agresywność

• Agresywność to gotowość do zachowań agresywnych

• Możemy mówić o różnych rodzajach agresji:

• Agresja interpersonalna - skierowana ku ludziom. Może przyjąć postać agresji werbalnej, fizycznej, pośredniej

• Agresja przemieszczona - skierowana na obiekt zastępczy, najczęściej przedmioty (niekiedy zwierzęta)

• Autoagresja/samoagresja i jej postaci fizyczna, emocjonalna

Geneza zachowań agresywnych

• Ewolucyjno-biologiczne tło zachowań agresywnych - to przeświadczenie, że agresję odziedziczyliśmy po zwierzęcych przodkach.

• Wg jednych to postać wrodzonego popędu,

• dla innych - zdolność do silnego pobudzenia

• Genetyczne tło zachowań agresywnych (P. Stępień, 2000)

• Agresywność podobnie jak inteligencja zależna jest od wielu genów, nie ma zatem genu odpowiedzialnego za agresję

• Rozkład agresji w populacji przebiega zgodnie z krzywą Gaussa

• Człowiek utracił zdolność reagowania na sygnał poddania się ( w przeciwieństwie do zwierząt)

• brak mu mechanizmów inhibicyjnych (powstrzymujących agresję)

• Cywilizacja nie wygasza naturalnego instynktu agresji, natomiast ukierunkowuje go przeciw „obcym”

• Temperamentalne uwarunkowania agresji - w regulacyjnej teorii temperamentu J. Strelau wskazuje na indywidualne zapotrzebowanie na stymulację. Różnice te w znacznej mierze mają charakter wrodzony (jakkolwiek możliwa jest modyfikacja)

• Poziom zapotrzebowania na stymulacje wiąże się z reaktywnością

• Osoby z niską reaktywnością charakteryzuje „głód bodźców” - stąd poszukiwanie mocnych wrażeń

• Jeśli „głód” nie zostanie zaspokojony (oferty spędzania wolnego czasu...) poszukiwania wrażeń mogą mieć charakter aspołeczny

• Badania wskazują, że mężczyźni są mniej reaktywni, stąd ich większe zapotrzebowanie na stymulację

• Poziom zapotrzebowania na stymulacje rośnie z wiekiem, ale... Spada na starość

• Współczesna psychologia uznaje, że zachowania agresywne są wypadkową uwarunkowań genetycznych i środowiskowych

• Najbardziej popularną i prawdopodobną teorią dotyczącą genezy zachowań agresywnych wydaje się być - teoria L. Berkowitz'a - uczenia się zachowań agresywnych

• Społeczne tło agresywności wiązane jest z wczesnymi doświadczeniami: emocjonalnymi, poznawczymi i socjalizacyjnymi

• DOŚWIADCZENIA EMOCJONALNE - wiążą się z osobami znaczącymi. Brak satysfakcjonującej więzi z matką - poczucie samotności - lęk - obrona przed lękiem - agresja

• Z badań B.Mossakowskiej - tylko 7% dzieci to „dzieci chciane” (planowane)

• DOŚWIADCZENIA POZNAWCZE - na przykład surowe procedury wychowawcze (kary cielesne), sprzyjają tworzeniu się autorytarnej struktury umysłu

• Badania Polskiej Fundacji Dz i M (1993) wskazują, że 41% rodziców (Warszawa) przyznało się, że bije dzieci pasem, kilkanaście % sporadycznie kopie, bije pięściami

• DOŚWIADCZENIA SOCJALIZACYJNE - modele agresywnych zachowań docierają z różnych źródeł: programy TV, gry komputerowe...

Agresja problem współczesnej młodzieży?

• I. Pospiszyl (1997) ustaliła „wiek ryzyka agresji” - jest to czas pomiędzy 11 a 26 r.ż, czas szczególnej podatności to 13-17 lat

• Blisko 22% chłopców w wieku 16-18 lat scharakteryzować można jako agresywnych, dziewcząt jest jeszcze więcej 25%

• Bardzo wysoki jest wskaźnik drażliwości - 72% chłopców i 65% dziewcząt (I.Pufal-Struzik, 1997)

• Źródła agresji: rodzina (postawy rodziców, przemoc w domu); szkoła

• 80% uczniów nie lubi szkoły z powodu złych relacji z nauczycielami i rówieśnikami (J.Kuźma, Z.Szarota, 1998)

• Wysoki poziom nieprzystosowania rówieśniczego wykazują już dzieci z klas I-III (17,3%)

• Szkoła jest dla uczniów źródłem lęku - 50%

• ¼ uczniów przyznaje, iż doznała przemocy ze strony nauczycieli

• Wyrazem przemocy były: szykany, zastraszanie, obrażanie, wulgaryzmy

• Tylko 10% uczniów mówi, że w szkole nie zaznała przemocy (rówieśniczej, dorosłych)

• Tyle samo nie stosowało przemocy w szkole

Zagrożenie nasilaniem się zachowań agresywnych wśród młodzieży

• Badani - 16. z łódzkich liceów ogólnokształcących

• 42,9% poziom agresji wysoki i bardzo wysoki

• 36,6% średni poziom agresji

• 20,5% niski

• Najwyższe wyniki dotyczą agresji pośredniej

• na kolejnych miejscach są: wrogość wobec otoczenia, agresja słowna, samoagresja fizyczna, agresja fizyczna

• Niepokojące wyniki wrogości wobec otoczenia - oznacza to rzutowanie wrogości na otoczenie, wrogie pragnienia w stosunku do innych, negatywne nastawienie do ludzi, podejrzenia innych o prywatę, ukryte, egoistyczne wręcz samolubne cele - osoba taka czuje się wykorzystywana, niedoceniona, jest nieufna i podejrzliwa wobec otoczenia

• Wzrost agresji wśród dziewcząt!

• Badania A.Frączka (2003) - od 1991 do 2001 liczba dziewcząt skazanych za przestępstwa agresywne wzrosła o 2164% (!)

• Wśród badanych 16. Wyższym poziomem agresji odznaczają się dziewczęta

• Wyższe wyniki szczególnie w zakresie agresji ukrytej i samoagresji

• Obie grupy przejawiają podobne zachowania w obrębie - skłonności do działań odwetowych - 57,2% ujawnia wysoki i bardzo wysoki poziom owych skłonności - to nic innego, jak wyrażenie potrzeby „odegrania się”, rewanżu (bez znaczenia uzasadnionego czy nie)

Modele pracy resocjalizacyjnej

• Historycznie wyróżnić można ich bardzo wiele. Do najczęściej występujących typów zaliczyć należy:

• MODEL DYSCYPLINARNO-IZOLACYJNY - resocjalizacja ma się odbywać poprzez odizolowanie od wpływów środowiska zewnętrznego. Podstawą oddziaływań jest dyscyplinowanie (łącznie z karami fizycznymi)

• MODEL OPIEKUŃCZO-IZOLACYJNY - w pewnym stopniu to zaprzeczenie dyscyplinarno-izolacyjnego. Usunięto z niego elementy dyscyplinujące na rzecz zaspokajania podstawowych potrzeb. Kładziono nacisk na stworzenie sprzyjających warunków do nauki szkolnej, zdobycia wykształcenia zawodowego. W modelu tym podkreśla się znaczenie więzi interpersonalnych

• MODEL TERAPEUTYCZNY - akcentuje zagadnienia uzdrawiania jednostki poprzez różne formy oddziaływania na psychikę (terapie indywidualne, grupowe). Celem zmiana ustosunkowań do ludzi, norm, wartości. Manipuluje się tu obrazem świata oraz stosunków międzyludzkich

• MODEL WOLNOŚCIOWY/PÓŁWOLNOŚCIOWY - to reakcja na małą efektywność oddziaływań w instytucjach zamkniętych. Resocjalizacja w warunkach wolnościowych jest dość trudna, a jej efektywność stosunkowo wysoka tylko w odniesieniu do osób o niskim poziomie nieprzystosowania. Realizowany poprzez system kurateli społeczne i zawodowej

Kształcenie wybitnie zdolnych

Uczeń wybitnie zdolny to...

• Uczeń o tzw. uzdolnieniach akademickich

• Uczeń o zdolnościach artystycznych

• Badania potwierdziły, że uczniowie wybitnie zdolni różnią się od swoich rówieśników: sprawnością intelektualną, wynikami nauczania, i/lub osiągnięciami artystycznymi

• Cechy te nie muszą występować równolegle, logicznym wydaje się podział na dwie grupy wyżej wymienione

Wybitne zdolności akademickie, definicja...

• Za podstawowe kryterium zdolności ogólnych przyjmuje się najczęściej iloraz inteligencji

• Opierając się na tym wskaźniku, podejmowano próby określenia częstotliwości występowania w populacji jednostek zdolnych

• I tak:

• IQ 130 - pojawia się 3 razy na 100

• IQ 137 - 1 na 100

• IQ 150 - 1 na 1000

• IQ 160 - 1 na 10 000

• IQ 170 - 1 na 100 000

• IQ 180 - 1 na 1 000 000

Wybitne zdolności akademickie, definicja...

• Liczne badania, m. in. P.H.Pickarda wskazują, że o wybitnych zdolnościach możemy mówić, gdy IQ przekracza 135

• W definicjach podkreśla się również fakt, iż wysokie IQ nie wystarcza do stwierdzenia wybitnych zdolności, koniecznym wydaje się istnienie tzw. ZDOLNOŚCI SPECJALNYCH oraz WYSOKICH OSIĄGNIĘĆ W UCZENIU SIĘ

Wybitne zdolności artystyczne

• Innym rodzajem wybitnych zdolności są te, które nie spełniając poprzednich kryteriów wskazują na ponadprzeciętne możliwości - nazywane talentem - to UZDOLNIENIA ARTYSTYCZNE

• Uzdolniony artystycznie przejawia szczególne zdolności w dziedzinie sztuk plastycznych, muzycznych - twórczych

• Nie musi i z reguły nie współwystępuje tu wysoki poziom IQ, czy osiągnięć szkolnych - nie stanowią one czynnika decydującego w kwalifikacji uzdolnień

Charakterystyka ucznia o wybitnych zdolnościach akademickich

• Wysoka inteligencja

• Możliwość twórczych osiągnięć (w jakiejkolwiek dziedzinie społecznie użytecznej)

• Twórcza wyobraźnia

• Wybitne zdolności specjalne

• Łatwość uczenia się

• Szerokie zainteresowania

• Duża doza samokrytycyzmu

• Pracowitość

Charakterystyka ucznia o wybitnych zdolnościach akademickich

• Ciekawość intelektualna

• Duży zakres uwagi

• Umiejętność koncentracji

• Bogaty słownik

• Pomysłowość w pracy

• Szeroki zakres lektur

• Silna motywacja do zajmowania się interesującą dziedziną aktywności

• Najczęściej to silne typy osobowości- umożliwiające wytężoną pracę

• Skłonni do introwersji

• Zrównoważeni emocjonalnie

• Wytrwali w dążeniach

• Łatwo przystosowują się do współpracy

• Aktywni

• Lubiani

Co może sprawiać „kłopoty” nauczycielowi...

• Uczeń wybitnie zdolny ma sprecyzowane wymagania w stosunku do instytucji kształcącej

• Gdy nauczyciele lub szkoła nie potrafią zaspokoić ich potrzeb są schematyczni, nieciekawi może dochodzić i dochodzi do konfliktów

• Ponieważ wyróżniają się zwiększona wrażliwością - silniej niż pozostali uczniowie reagują na brak konsekwencji w słowach i czynach nauczycieli

• Zaangażowani ideowo - mogą dosłownie brać deklaracje głoszone przez nauczycieli

• Ich bezkompromisowe postawy nie tolerują półprawd, „układania się”, dostosowywania...

• Uczniowie Ci uczą się znacznie łatwiej i szybciej niż pozostali - pozostają bez pracy, gdy inni są zaledwie na jej początku

• Opanowują znacznie szerszy zakres materiału - zatem to co dzieje się na lekcji jest dla nich nudne, oni wiedzą dużo więcej

• Potrafią opanować treści o stosunkowo najwyższym poziomie trudności - wiedzą swoją często przewyższają wiedzę nauczyciela - trudno sprostać ich wymaganiom (to deprymujące dla nauczyciela)

• Są neurotyczni...

Polski system kształcenia a uczeń wybitnie zdolny...

• Brak szkół specjalnych dla uczniów wybitnie zdolnych

• Wyjątek stanowią szkoły artystyczne

• Jedyne możliwości: przyspieszenie tempa nauki dla uczniów uzdolnionych akademicko - „przeskok” do klasy programowo wyższej

• Rozszerzenie treści programowych, wzbogacenie programów szkolnych

• Różnicowanie poziomów trudności - kształcenie wielopoziomowe

• Koła zainteresowań

• Godziny dla uczniów zdolnych - z godzin do dyspozycji dyrektora placówki (rozdysponowanie dowolne)

• Olimpiady przedmiotowe

• Konkursy szkolne, międzyszkolne

• Programy inicjatyw społecznych

Krajowy Fundusz na Rzecz Dzieci

• Instytucja powstała w Polsce w 1981 r. celem:

• Poprawy opieki na zdrowiem dzieci w Polsce - zgodnie ze standardami ONZ

• Poprawy warunków rozwoju dzieci i młodzieży, tworzenia szans rozwoju dla wszystkich dzieci na miarę ich możliwości (wybitnie zdolni czy upośledzeni umysłowo)

• FORMY DZIAŁANIA

• Rzecznictwo na rzecz dzieci - oddziaływania na rzecz rozwiązań ustawowych, organizacyjnych, prawnych

• Promowanie nowych idei i form pomocy w rozwoju opieki nad dziećmi - w imię idei podmiotowego ich traktowania

• Pomoc finansowa i rzeczowa - placówkom lecznictwa i rehabilitacji, nauczania, inicjatyw społecznych na rzecz dzieci

• Organizacja pomocy indywidualnej wybitnie zdolnym - stypendia, fundowane staże...

Podobieństwa i różnice - polski i światowy system pomocy wybitnie zdolnym

• PODOBIEŃSTWA:

• Negatywne postawy wobec wybitnie zdolnych - mimo to w miarę możliwości wspieranie pedagogiczne i psychologiczne wybitnie zdolnych

• Podobne formy pracy: specjalne klasy; olimpiady przedmiotowe; dodatkowe zajęcia, warsztaty

• Trudności diagnozy - nie można opierać się tylko na IQ...

• RÓŻNICE:

• Możliwość finansowania działań na rzecz wybitnie zdolnych

• Płynność systemu edukacji

• Specjalne programy i plany nauczania

• W przypadku studiów wyższych możliwość swobodnego wyboru treści kształcenia - zgodnych z preferencjami, zainteresowaniami (system punktowy...)

Pedagogika korekcyjna

Podstawowe pojęcia

• Rozwój prawidłowy - to taki rozwój psychomotoryczny, który jest zsynchronizowany z wiekiem. Ustalono normy dotyczące cech i osiągnięć rozwojowych - są nimi te, które są charakterystyczne dla większości dzieci w danym wieku.

• Opóźnienie rozwoju - gdy całokształt funkcji psychicznych i ruchowych odpowiada poziomowi dziecka młodszego. Opóźnienie może dotyczyć tylko poszczególnych sfer, na tle prawidłowego rozwoju globalnego

• Rozwój nieharmonijny - nierównomierny, przyspieszenie w jedne sferze, opóźnienie w drugiej, rozwój prawidłowy w kolejnej

• Wąskozakresowe opóźnienia/zakłócenia - występują przy ogólnym rozwoju prawidłowym nazywane są FRAGMENTARYCZNYMI DEFICYTAMI ROZWOJOWYMI

Wskaźnik fragmentarycznych deficytów rozwojowych

• Na podstawie skal rozwojowych możliwe jest obliczenie wskaźnika fragmentarycznych deficytów rozwojowych (WFDR) - określa się go jako stosunek różnicy pomiędzy wiekiem życia (WŻ) a wiekiem rozwojowym (WR) do wieku życia (WŻ)

• Wartość wskaźnika mieści się w przedziale (0; 1), gdzie 0 - oznacza brak zaburzenia, 1 - bardzo poważne zaburzenie określane zazwyczaj jako brak kompetencji/umiejętności

• Wskaźnik powyżej 0,3 oznacza już poważne opóźnienie parcjalne, konieczność uruchomienia działań terapeutycznych, dziecko samo nie będzie w stanie nadrobić zaległości, usunąć trudności

• Fragmentaryczne deficyty rozwojowe są często przyczyną trudności w uczeniu się i niepowodzeń szkolnych

Trudności w uczeniu się a niepowodzenia szkolne

• Trudności w uczeniu się zostały wprowadzone do literatury pedagogicznej i psychologicznej przez Kirka (1963)

• Wg autora odznaczają się nimi dzieci w normie intelektualnej przejawiające izolowane, specyficzne trudności w zakresie percepcji, procesów poznawczych, rozwoju mowy, sprawności motorycznej. Nie zaliczał do tej grupy dzieci z zaburzeniami receptora wzrokowego, słuchowego.

• S. Tucholska (1997) zdefiniowała trudności w uczeniu się jako - hetrogeniczną grupę zaburzeń polegających na znaczących /względnie stałych trudnościach w nabywaniu i wykorzystaniu umiejętności czytania, pisania, liczenia. Odznaczają się nimi dzieci o prawidłowym rozwoju, przebywające w prawidłowych warunkach socjokulturowych i w stosunku do których zastosowano prawidłowe metody i zasady nauczania

• W literaturze amerykańskiej i brytyjskiej występują dwa pojęcia związane z trudnościami w uczeniu: trudności w uczeniu się i specyficzne trudności w uczeniu

Trudności w uczeniu się a specyficzne trudności w uczeniu się

• Trudności w uczeniu się (LD) - szeroki termin odnoszący się do zróżnicowanej grupy zaburzeń, manifestujących się poprzez trudności w opanowaniu i stosowaniu umiejętności mówienia, czytania, pisania i rozumienia matematycznego. Zaburzenia te są pochodzenia wewnętrznego, zdają się być uwarunkowane nieprawidłowościami CUN z tego powodu mogą współwystępować z innego rodzaju zaburzeniami (sensorycznymi, upośledzeniem, zaburzeniami emocjonalnymi i społecznymi). Mogą być efektem wpływu środowiska

• Specyficzne trudności w uczeniu się (SLD) - długotrwały stan najprawdopodobniej pochodzenia neurologicznego w sposób wybiórczy manifestuje się poprzez zakłócenia rozwoju integracji werbalnych/niewerbalnych zdolności. Są rodzajem niepełnosprawności mimo przeciętnej lub ponadprzeciętnej inteligencji, prawidłowo funkcjonujących analizatorów. Mogą wpływać na poczucie własnej wartości, samoocenę, edukację, aktywność zawodową, społeczną, życie codzienne

Trudności w uczeniu się a niepowodzenia szkolne

• Niepowodzenia szkolne traktowane są jako efekt trudności lub specyficznych trudności w uczeniu się

• J.Konopnicki niepowodzenia szkolne określa jako - stan w jakim znalazło się dziecko na skutek niespełnienia wymagań szkoły. Niepowodzenia to proces, w którym obserwujemy naturalny wzrost braków w wiadomościach i umiejętnościach oraz zmiany w zachowaniu się dziecka. Mogą być przyczyną zaburzeń w zachowaniu i nieprzystosowania społecznego

• Cz.Kupisiewicz definiuje niepowodzenia jako - rozbieżności pomiędzy wiadomościami i umiejętnościami/nawykami faktycznie opanowanymi przez ucznia a założeniami programowymi w zakresie poszczególnych przedmiotów

• Wyróżnić można 3 grupy przyczyn niepowodzeń szkolnych

• Dydaktyczne - tkwiące w treściach i organizacji procesu nauczania

• Społeczne - tkwiące w środowisku ucznia

• Endogenne - tkwiące w uczniu

Zaburzenia endogenne - przyczyny trudności w uczeniu się

• Zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej (trudności w rozróżnianiu kształtów, mylenie liter o podobnej budowie...) - występują u ok. 70% dzieci z trudnościami w uczeniu się

• Zaburzenia analizy i syntezy słuchowej - najczęściej objawiają się jako dysleksja i dysgrafia - występują u ok. 90% dzieci z trudnościami w uczeniu się

• Zaburzenia mowy - opóźniony rozwój, wadliwa artykulacja, jąkanie... -występują u ok. 50% dzieci z LD

• Opóźnienia rozwoju ruchowego - zaburzenia w obrębie motoryki - występują u ok. 68% dzieci z LD

• Zaburzenia lateralizacji - proces zlateralizowania prawidłowo kończy się ok. 6 r.ż, niektórzy badacze przesuwają go do 10. Prawidłowa jest jednostronna/jednorodna lateralizacja (lewo lub prawostronna). Wskaźnik osób z inną niż jednostronna lateralizacja (w zależności od ostrości kryteriów waha się w granicach 3-20%). W grupie dzieci z trudnościami w uczeniu się mamy ponad 67% dzieci z niejednorodną lateralizacją i 22% ze skrzyżowaną oraz 45% z nieustaloną

Dysleksja i dysgrafia problem współczesnej szkoły

• DYSLEKSJA - rozwojowe zaburzenie w opanowaniu umiejętności czytania. Należy ja rozpoznawać tylko wtedy, gdy umiejętność czytania przez dziecko, mierzona rzetelnym i trafnym testem, jest istotnie niższa (u dzieci w wieku od 8 do 13 lat przyjmuje się, że jest istotnie niższa, gdy jest niższa o jedną do dwu klas) w stosunku do

• Klasy, do której uczęszcza dziecko

• Jego wieku życia

• Jego globalnego wieku inteligencji (mierzonego rzetelną i trafna skalą)

• Oraz mimo zastosowania właściwych metod nauczania

• Przy rozpoznaniu dysleksji należy wykluczyć jako przyczynę: zaburzenia wzroku, słuchu, upośledzenie umysłowe, brak motywacji do uczenia się

• Wyróżniamy 3 typy dysleksji

• Uwarunkowany wybiórczym upośledzeniem (lekkiego lub głębszego stopnia) zdolności słuchowych, różnicowania słów, analizy i syntezy słuchowej słowa, słuchowej pamięci sekwencyjnej

• Uwarunkowany wybiórczym upośledzeniem percepcji wzrokowej liter (wzrokowego rozpoznawania liter, analizy i syntezy wzrokowej liter, wzrokowej pamięci sekwencyjnej, wyobraźni przestrzennej)

• Mieszany - występują zarówno zaburzenia percepcji słuchowej, jak i wzrokowej

• Przyczyny dysleksji:




• Uwarunkowania genetyczne

• Opóźnienia dojrzewania układu nerwowego

• Opóźnione dojrzewanie dominacji półkul mózgowych

• Okołoporodowe uszkodzenia mózgu




• DYSGRAFIA - rozwojowe zaburzenie w opanowaniu umiejętności poprawnego graficznie pisania. Należy ją rozpoznawać tylko wtedy, gdy umiejętność ta mierzona jest w sposób obiektywny i jest istotnie niższa w stosunku do:

• Klasy, do której dziecko uczęszcza

• Jego wieku życia

• Globalnego wieku inteligencji (mierzonego...)

• Zastosowania odpowiednich metod i zasad nauczania

• Przy rozpoznaniu dysgrafii należy wykluczyć:




• Zaburzenia wzroku

• Porażenia i niedowłady kończyn górnych

• Upośledzenie umysłowe

• Brak motywacji do uczenia się

• Niewłaściwe metody nauczania

• U podłoża dysgrafii leżą

• Wybiórcze upośledzenia lekkiego lub głębszego stopnia

• Percepcji wzrokowej (zdolności rozpoznawania liter, analiza i synteza wzrokowa

• Pamięci wzrokowej

• Koordynacji wzrokowo-ruchowej

• Pamięci wzrokowo-ruchowej

• Precyzji ruchów rąk

• Wyobraźni przestrzennej




• Wśród przyczyn wymienia się




• Predyspozycje genetyczne

• Opóźnienia dojrzewania układu nerwowego

• Okołoporodowe uszkodzenia mózgu

Rozmiary dysleksji rozwojowej

Dysleksja rozwojowa - epidemią w Polsce

• Wzrasta odsetek uczniów ze zdiagnozowaną dysleksją rozwojową - niektórzy traktują to jako wybieg rodziców chcących dać fory swojemu dziecku w trudnej sytuacji stresu egzaminacyjnego

• Wskaźniki ogólnopolskie ukazują tendencje wzrostową zjawiska




• 2002 - 7,4%

• 2003 - 7,8%

• 2004 - 8,1%

• 2005 - 9,4%

• 2006 - 10,3%

Rozmiary zjawiska trudności w uczeniu się

• Zdaniem W. Pileckiej w Polsce możemy mówić o ok. 20% wskaźniku uczniów z trudnościami w uczeniu się

• Z badań OECD wynika, że ok. 30% uczniów na świecie ma opóźnienia w nauce szkolnej

• Skutki trudności w uczeniu nie naprawione w edukacji szkolnej to wzrastający wskaźnik analfabetyzmu i funkcjonalnego analfabetyzmu

• Dane światowe wskazują, iż w krajach rozwiniętych (m. in. Anglia...) mówić można o 10-20% populacji funkcjonalnych analfabetów

• W Polsce Z. Kwieciński przedstawia jeszcze wyższe wskaźniki sięgające nawet 25% dorosłej populacji Polaków

• J. Jastrząb - twórczyni toruńskiej szkoły terapeutyczne wskazuje na wzrastającą populacje uczniów z trudnościami w uczeniu się i prawidłowość częstszego występowania zjawiska u chłopców niż u dziewcząt (4:1)

Charakterystyka ucznia z trudnościami w uczeniu się

• Najczęściej są to dzieci w wieku 3-10/12 lat (w okresie dojrzewania OUN)

• Mieszczą się w granicach statystycznej normy dla rozwoju intelektualnego (równie często mamy tu nieznaczne obniżenie jak i wyższy niż przeciętny

• Brak jest wyraźnych objawów ogniskowego uszkodzenia OUN

• Prawdopodobnie mamy natomiast niewielkie mikrouszkodzenia tkanki mózgowej, trudne do wykrycia i zlokalizowania

• Bardzo/najbardziej prawdopodobne są mikrozaburzenia czynności mózgu, nieprawidłowości w funkcjonowaniu OUN

• Występują objawy zaburzeń w zachowaniu, dzieci nie radzą sobie z wymaganiami otoczenia fizycznego i społecznego

• Dzieci nie opanowały umiejętności związanych z nawiązywaniem i podtrzymywaniem kontaktu

• Są mało sprawne i zaradne

• Nie w pełni prawidłowo odbierają i przetwarzają informacje

• Maja trudności z koncentracją uwagi

• Utrudnione jest korzystanie z własnych doświadczeń, gdyż utrudnione jest przypominanie

• Mają trudności w kontroli emocji

• Są nieodporne na stres pojawiający się wraz z sytuacjami trudnymi

• Są nadaktywne emocjonalnie (reagują zbyt silnie, reakcje są słabo zróżnicowane, nieadekwatne)

• Występuje u nich zjawisko „lęku odroczonego” - lęku w odniesieniu do zadań, nad którymi nie mają kontroli

• Generalnie silniejsze poczucie lęku

• Są mniej samodzielni

• Przeświadczeni o swojej mniejszej wartości

• Niższe aspiracje, niższa samoocena w odniesieniu do postępów w nauce

• Silniej ujawniają się takie cechy jak: nerwowość, roztargnienie, nieśmiałość, brak wytrwałości

Efekty kształcenia uczniów z trudnościami w uczeniu się

• 46,5% uczniów z mikrodefektami i zaburzeniami rozwojowymi ma oceny w przedziale 3,9-3,0 (J. Włodek-Chornowska, 1998)

• Skutki niepowodzeń szkolonych są trwałe - młodzież licealna, wcześniej przejawiająca niepowodzenia szkolne w dalszym ciągu nie potrafi rozumować przez analogie na materiale symbolicznym, uzasadniać wnioskowanie, dowodzić (H. Moroz, 1998)

• Wyniki testu gimnazjalnego wskazują, że w przypadku treści humanistycznych najlepiej została opanowana przez uczniów z trudnościami w uczeniu się kompetencja czytanie ze zrozumieniem - 81% maksymalnego wyniku, najgorzej jest z opanowaniem reguł gramatycznych 41% i redagowaniem własnego tekstu - 16,7%

• W przypadku testy matematyczno-przyrodniczego praktycznie nieopanowaną pozostała kompetencja - praktyczne wykorzystanie wiedzy - 4,1% (J.Parafiniuk-Soińska, 1998)

• P. Gindrych (2001) prowadząc badania w grupie 14. Stwierdza u 65% trudności szkolne, w tym 26,5% to dyslektycy (współwystępuje deficyt uwagi z nadpobudliwością), tylko u ok. 35% nie ma trudności w uczeniu się

• Poziom wiadomości i umiejętności humanistycznych uczniów z trudnościami w uczeniu się na etapie gimnazjum mieści się w granicach 35-45% założonego do opanowania

• Najniższy przypada na kl. I najwyższy na III - prawidłowa tendencja wzrostowa (zaskakująca...)

• Wyniki uzyskiwane przez dziewczęta są wyższe niż chłopców

• W przypadku treści matematyczno-przyrodniczych średnie wyniki to przedział 26-38%

• Niestety tendencja spadkowa - najwyższe wyniki były w klasie I najniższe sa w III

• Znów dziewczęta osiągają lepsze wyniki niż chłopcy (I. Chrzanowska, 2004)

Logopedia

Specjalizacje zawodowe w obrębie logopedii

• Logopedia zajmuje się wszystkimi aspektami mowy




• Embriologicznym

• Patologicznym

• Społecznym

• Artystycznym




• Stąd mamy wiele specjalizacji zawodowych w obrębie logopedii. Wyróżnia się 4 podstawowe

• LOGOPEDIĘ WYCHOWAWCZĄ - zajmującą się profilaktyką zaburzeń mowy i przyszłych trudności szkolnych, poprzez właściwe kształtowanie mowy u dzieci. Miejscem działania logopedy wychowawczego są placówki służby zdrowia: poradnie świadomego macierzyństwa, żłobki, domy małego dziecka; oraz placówki oświatowe - przedszkola

• SURDOLOGOPEDIĘ - SURDOLOGIĘ - zajmującą się kształtowaniem mowy niesłyszących, słabo słyszących, głuchoniemych. Miejscem działania surdologopedy są poradnie dla dzieci z uszkodzonym słuchem, pozostające w gestii resortu zdrowia, jak i szkoły, przedszkola dla niesłyszących i/lub słabo słyszących

• LOGOPEDIĘ KOREKCYJNĄ - zajmująca się likwidowaniem zaburzeń mowy, głosu i trudności w pisaniu i czytaniu. Miejscem zatrudnienia dla logopedów korekcyjnych są poradnie foniatryczne, logoterapeutyczne, przedszkola, szkoły, zarówno ogólnodostępne, jak i specjalne

• LOGOPEDIĘ ARTYSTYCZNĄ - (nazywaną też kulturą żywego słowa) - zajmuje się ona kultura mowy w recytacji, śpiewie. Miejscem pracy są teatry, domy kultury. Ostatnio z usług logopedów artystycznych coraz częściej korzystają politycy, dziennikarze (radiowi, telewizyjni)

Zadania logopedii

• Kształtowanie mowy

• Dbanie o jej prawidłowy i jak najlepszy pod względem fonetycznym, gramatycznym i leksykalnym rozwój

• Zapobieganie powstawaniu wad wymowy

• Usuwanie wad wymowy już istniejących, minimalizowanie negatywnych skutków, pogłębiania się zaburzenia

• Nauczanie mowy w przypadku jej braku lub utraty

• Kształtowanie kultury żywego słowa

Podstawowe pojęcia

• MOWA - to charakteryzująca człowieka umiejętność budowania (mówienia) i odbioru (rozumienia) tekstu (wypowiedzi) na podstawie języka

• SKŁADNIKI MOWY: mówienie, tekst, rozumienie, język

• STADIA ROZWOJU MOWY

Prawidłowości w rozwoju mowy

• 2,5 letnie dziecko wypowiada poprawnie ok. 90% samogłosek

• 4,5 letnie dziecko wypowiada poprawnie ok. 90% spółgłosek

• 3 letnie dziecko rozumie i wypowiada od ok. 900 do 1200 słów

• 4 letnie dziecko rozumie i wypowiada ok. 1500 słów

• 5-6 letnie dziecko powinno opanować wymowę wszystkich głosek

• Liczba dzieci z wadami wymowy w wieku 6 lat jest duża stanowi - ok. 20-30% populacji

• Ok. 37% dzieci 5 letnich i 20% 6-7 letnich nie wypowiada najtrudniejszych głosek: sz; cz; ż; dż

Zaburzenia mowy

• Zaburzenia mowy mogą dotyczyć każdego z 3 elementów wypowiedzi:

• Treści

• Formy językowej

• Substancji fonicznej

Zaburzenia suprasegmentalne

• Obejmują zniesienia lub zniekształcenia określonych cech prozodycznych wypowiedzi (melodii, akcentu, rytmu)

• JĄKANIE - niepłynność mówienia, uwarunkowana wieloczynnikowo. Trzy postaci:

• JĄKANIE KLONICZNE - częste powtarzanie spółgłosek, sylab, a nawet samogłosek, przeważnie na początku słowa

• JĄKANIE TONICZNE - zatrzymanie wypowiedzi po słowie lub w środku słowa. Towarzyszy temu zwykle silne napięcie mięśniowe i emocjonalne

• JĄKANIE KLONICZNO-TONICZNE - mieszane

• SEPLENIENIE - nieprawidłowa realizacja głosek: sz, cz, ż, dż - wypowiadanych jako: s, z, c, dz

• SZEPLENIENIE - nieprawidłowa realizacja głosek: s, c, z, dz, wymawianych jako: sz, cz, ż, dż

• RERANIE - nieprawidłowa artykulacja głoski - r - wypowiadanej najczęściej jak - l. Może być jednak również opuszczana lub wymawiana gardłowo. Często wada ta utrzymuje się przez całe życie. Przyczyna rerania najczęściej jest niepełna wydolność ruchowa aparatu artykulacyjnego

• RYNOLALIA - poszum nosowy. Zamknięta jama nosowa - utrudnione jest przejście powietrza, przez jamę nosową; otwarta - nie ma zamknięcia przejścia jama nosowa-jama ustna

• BRADYLALIA - zwolnienie tempa mówienia

• TACHYLALIA - przyspieszenie tempa mówienia

• FONASTENIA - zaburzenie siły głosu

• MUTYZM - brak możliwości mówienia, przy nienaruszalności aparatu artykulacyjnego i wcześniejszym wykorzystywaniu mowy dźwiękowej

Zaburzenia segmentalne

• Polegają na wadliwej wymowie poszczególnych dźwięków

• ZABURZENIA PARADYGMATYCZNE (dotyczą głosek i fonemów):

• ELIZJE - opuszczanie głosek

• PARALALIE - zamiana głosek

• DEFORMACJE - zniekształcenia głosek

• ZABURZENIA SYNTAGMATYCZNE (dotyczą wyrazów):

• ODKSZTAŁCENIA ILOŚCIOWE - uszczuplenie lub wzbogacenie struktury wyrazu

• ODKSZTAŁCENIA JAKOŚCIOWE - odmienne w stosunku do wzorca wypełnienie miejsc w strukturze wyrazu

• ZNIEKSZTAŁCENIA DOTYCZĄCE LINIOWEGO UPORZĄDKOWANIA - METATEZY - przestawki (fonemów, sylab)

• ZMIANY KOMBINOWANE

• ODKSZTAŁCENIA NIESYSTEMOWE - głównie o charakterze leksykalnym

Przyczyny zaburzeń mowy

• Wady uzębienia

• Nieprawidłowa budowa żuchwy, brak zwarcia warg

• Rozszczepienie podniebienia

• Zaburzenia słuchu

• Zaburzenia głosu na skutek stanów chorobowych krtani (organiczne), nadużywanie głosu ( funkcjonalne)

• Zaburzenia głosu na skutek urazu: psychicznego, emocjonalnego, zaburzeń sfery społecznej

Rehabilitacja logopedyczna - zasady

• Każde ćwiczenie powinno być najpierw przykładowo wykonane przez logopedę

• Tempo przerabiania materiału musi być dostosowane do możliwości ucznia

• Konieczne jest budzenie zainteresowań działaniem

• Należy pobudzać do współpracy

• Umożliwić dziecku osiągnięcie sukcesu (na początku nie wymagać zbyt wiele)

• Zajęcia prowadzone w małych grupach lub indywidualnie

• Wprowadzać elementy rytmizacji

• Chwalić ucznia, nie zniechęcać go

• Konieczna jest współpraca z rodzicami, a nawet ich obecność na zajęciach

• Kontynuowanie ćwiczeń mimo postępów ucznia

• Często powtarzać przerobiony materiał

• Dobrze przeprowadzone ćwiczenia powinny przynosić efekty

7

---