Wykład 3

• Kategorie: reprezentowane umysłowo grupy obiektów powiązanych tożsamością / podobieństwem właściwości

• Pojęcia: reprezentacja właściwości desygnatów kategorii lub definiujących relacje

• ma znaczenie, odnosi się do zbioru cech istotnych (konotacja),

• ma zakres oznacza określoną klasę desygnatów, egzemplarzy (denotacja)

• Ta sama kategoria może być reprezentowana przez różne pojęcia.

• Ogólne stanowią reprezentację klas obiektów np. pojęcie „drzewa”.

• O przynależności do zakresu pojęcia decyduje kryterium równoważności (wygląd, funkcja, pochodzenie)

• Jednostkowe mają jeden egzemplarz, są konkretne; np. pojęcie „moja matka”,

• O przydzieleniu obiektu do pojęcia decyduje niepowtarzalność obiektu

kategorie i pojęcia - po co?

UPORZĄDKOWANIE

Bez pojęć życie umysłowe byłoby chaotyczne (Smith, Medin, 1981)

SPÓJNOŚĆ UMYSŁU

Pojęcia są „klejem”, który trzyma w całości świat umysłowy…” (Murphy, 2002 )

• Klasyfikacja - nieidentyczne obiekty traktowane jako równoważne (należące do tej samej klasy). Uproszczenie, redukcja różnorodności

• Rozumienie - zdarzeniu nadajemy sens, znaczenie

• Wnioskowanie o cechach niedostępnych - nadajemy obiektowi cechy ogólnej kategorii. Wychodzimy poza dostarczone informacje

• Ekonomia poznawcza - nie muszę analizować wszystkich cech obiektu jeśli posiada te wskazujące na przynależność kategorialną

• Interioryzacja - mogę dokonywać operacji na reprezentacjach a nie ich na realnym desygnacie

• Komunikacja - mogę porozumieć się z innymi, którzy mają podobne reprezentacje umysłowe

• Kategoryzacja polega na pogrupowaniu obiektów ze względu na ich podobieństwo

• Jaka jest zasada tej klasyfikacji?

• Cechy fizyczne

• Cechy semantyczne

Podobieństwo percepcyjne

Dwa obiekty mają wspólne cechy fizyczne - kolor, kształt, wielkość

Podobieństwo semantyczne

Dwa obiekty mają wspólne cechy znaczeniowe

- ssaki, zwierzęta, istoty żywe

• Skąd wiemy, że dany obiekt jest np. krzesłem, a widziana twarz twarzą przyjaciela, pomimo iż:

• istnieje (potencjalnie) nieskończenie wiele krzeseł albo twarzy?

• widziane krzesło jest nietypowe i nigdy do tej pory takiego nie widzieliśmy?

• widziana twarz jest zamazana (np. na fotografii) czy po prostu źle widoczna (np. przy słabym oświetleniu) czy zniekształcona (np. miną, okaleczeniem) ?

• Cechy fizyczne nie są jedynym kryterium przynależności kategorialnej

• Cechy znaczeniowe, abstrakcyjne często są kryterium przynależności kategorialnej

• Rozróżnianie cech (także fizycznych) jest warunkiem koniecznym do stworzenia kategorii

• jest zależne od doświadczenia, od częstości kontaktu z różnorodnością w zakresie danej kategorii i innymi kategoriami

Założenia teorii Tversky'ego o obiektywnych wyznacznikach podobieństwa

• dopasowanie

• podobieństwo a do b jest funkcją: cech wspólnych, właściwych tylko a i właściwych tylko b

• monotoniczność:

• podobieństwo wzrasta z dodaniem cech wspólnych i usuwaniem cech cech różniących obiekty

E jest bardziej podobne do F niż do I;

I jest bardziej podobne do F niż do E

Eksperyment: 66 par 12-tu pojazdów (sanie - auto)

• 1 grupa - szacowanie podobieństwa (1-20)

• 2 grupa - tworzenie listy cech charakterystycznych każdego pojazdu

• Dla każdej pary pojazdów obliczono liczbę cech wspólnych i różniących

• Wynik korelacji ocen podobieństwa i cech wspólnych/różniących :
  - cechy wspólne x podobieństwo: r = 0,68
  - cechy różnicowe x podobieństwo: r = - 0,36

Teoria psychologicznego podobieństwa obiektów złożonych (twarze, kraje, etc.)

• Reprezentacja poznawcza podobieństwa zależy od wyrazistości cech obiektów (intensywność, stopień nowości, znaczenie)

• Podobieństwo psychologiczne nie jest symetryczne

• niezgodnie z zasadą geometrycznego podobieństwa: a jest podobne do b tak samo jak b do a

Założenie o asymetrii podobieństwa

• A - przedmiot porównania podobny jest do B - odnośnika porównania, którym jest obiekt bardziej wyrazisty

Eksperyment:

21 par krajów (Polska ZSRR)

1 grupa: który kraj jest bardziej wyrazisty?

Polska Rosja (każdy kraj w 50% podany był na 1-szym miejscu)

2 grupa: A jest podobne do B, czy B do A?

Oceniano podobieństwo krajów na skali od 1 (w ogóle nie podobne) do 20 (zdecydowanie podobne)

Wyniki: obiekty wyraziste miały większy wkład w relację podobieństwa, np.:

USA do Meksyku 10

Meksyk do USA 15

Wniosek: silna asymetria psychologicznego podobieństwa

Podobieństwo w kontekście

Pogląd klasyczny

DEFINICJA POJĘCIA

• Pojęcie stanowi lista cech definicyjnych

• Pojęcie to wszystkie cechy zarazem konieczne i wystarczające (np. trójkąt to figura geometryczna, która...)

• Pojęcie to zespół skończonej liczby cech przysługujący w jednakowym stopniu wszystkim desygnatom tego pojęcia” Trzebiński, 1981)

CECHY POJĘCIA

• Wszystkie cechy są tak samo ważne

• Granice pojęcia są ostre

• Efekt zagnieżdżenia (np. wszystkie kwadraty są prostokątami, wszystkie prostokąty są figurami geometrycznymi…).

TWORZENIE POJĘCIA

• Abstrakcja pozytywna i negatywna.

• Abstrakcja negatywna - pomijanie cech nieistotnych,

• Abstrakcja pozytywna - wyodrębnianie cech istotnych.

ROZPOZNANIE EGZEMPLARZA

• sprawdzanie cech definicyjnych - przyłożenie obiektu do matrycy - całkowite dopasowanie - uznanie obiektu za desygnat pojęcia

• Pojęcia konkretne (percepcyjne) mogą tworzyć się w drodze różnicowania i generalizacji

Pogląd klasyczny - trudności

• Nie każde pojęcie można zdefiniować przez zbiór cech koniecznych i wystarczających

• Trudno ustalić cechy definicyjne innych niż naukowe pojęć np. „gra”

• Mimo to ludzie poprawnie identyfikują egzemplarze pojęć, np. krzeseł

• Nie wyjaśnia tworzenia i identyfikacji pojęć naturalnych (większości)

• Ogranicza cechy definicyjne do percepcyjnych

• Ludzie nie potrafią podać definicji niektórych pojęć

• Ludzie podają atrybuty pojęcia, które nie są właściwe dla wszystkich egzemplarzy

• Różne nazywanie, zmienne klasyfikowanie - ten sam egzemplarz wchodzi w różne kategorie w zależności od kryterium i kontekstu

• Niektóre egzemplarze są bardziej typowe i reprezentatywna dla pojęcia niż inne (Rosch, 1975)

Pogląd probabilistyczny

DEFINICJA POJĘCIA

• Pojęcie stanowi lista cech definicyjnych i charakterystycznych

• Cechy definicyjne przysługują wszystkim egzemplarzom (znosi jaja)

• Cechy charakterystyczne przysługują typowym egzemplarzom (lata)

CECHY POJĘCIA

• Rdzeń pojęcia i cechy charakterystyczne

• Granice pojęcia są nieostre

• Cechy nie są równoważne - występują z różnym prawdopodobieństwem)

TWORZENIE POJĘCIA

• Statystyka doświadczenia w zakresie współwystępowania cech

ROZPOZNANIE EGZEMPLARZA

• sprawdzanie cech definicyjnych i charakterystycnzych

• Porównanie całościowe szczegółowe

• Całościowe definiuje

• Szczegółowe określa typowość

Pogląd prototypowy

DEFINICJA POJĘCIA

• Prototyp i jego transformacje

• Prototyp jako

• Cechy uśrednione

• Cechy najczęściej występujące

• Nosiciel największej liczby cech wspólnych z innymi desygnatami i najmniejszej z desygnatami innych pojęć

CECHY POJĘCIA

• Nieostre granice

• Cechy nie są równoważne - występują z różnym prawdopodobieństwem

• Wymiar pionowy i poziomy pojęcia

TWORZENIE POJĘCIA

• Zasada częstości występowania określonych cech

ROZPOZNANIE EGZEMPLARZA

• porównanie z prototypem

Pionowy i poziomy wymiar pojęć

/ stopień różnorodności obiektów / liczba cech charakterystycznych / liczba desygnatów/

Tworzenie prototypów zdolnością wrodzoną

• Posner & Keele, (1968)

• Pewien układ kropek uznano za prototyp ale nie pokazywano go

• Prezentowano warianty powstałe z transformacji prototypu

• Badani klasyfikowali zmienione układy kropek (o różnym stopniu podobieństwa do prototypu) do różnych kategorii

• Po wyuczeniu poprawnej klasyfikacji prezentowano nowe układy z prośba o kategoryzację. W tym etapie pokazywano także prototyp nie informując o tym

• Mierzono poprawność i czas

• Wyniki: Im bardziej podobny układ do prototypowego tym poprawniejsza i szybsza klasyfikacja

• Chociaż nigdy nie widziano prototypu uznawano, że był prezentowany

• Wnioski:

1. Tworzenie prototypu jest spontaniczne

2. Percepcyjne doświadczenie prototypu nie jest konieczne do posługiwania się tą reprezentacją poznawczą

Prototyp ludzkiej twarzy Solso & McCarthy (1981)

1. Etap prezentacji różnych twarzy w określonym stopniu odbiegających od prototypu

2. Etap rozpoznawania, które twarze były eksponowane

Noworodki tworzą prototypy

Walton i Bower (1993)

• Badano noworodki (od 8 do 78 godzin).

• Pokazywano 6 kobiecych twarzy:

• Np. 2 brunetki, 2 blondynki; twarz skomponowana (elementy twarzy pokazywanych wcześniej); twarz nowa.

• Mierzono czas spoglądania na monitor

Wyniki:

• Czas przyglądania się kompozycjom ze znanych (widzianych wcześniej) twarzy > czas przyglądania się twarzom nieznanym

Wnioski:

• Prototyp jest wynikiem kontaktów z klasą obiektów podobnych do siebie.

• Proces uczenia się jest niezwykle szybki - różnice pojawiają się już po 1 minucie eksperymentu.

• Proces uczenia się opiera się na mechanizmach wrodzonych.

Problemy z prototypami

• Badania międzykulturowe podważyły tezę o uniwersalności prototypów.

• Np. dla studentów amerykańskich prototypem w kategorii „ptaki” był drozd, a dla polskich wróbel, w plemieniu zamieszkującym tropikalne lasy Gwatemali dziki indyk.

• Czym jest prototyp?

• Reprezentacja tendencji centralnej?

• Reprezentacja uśrednionych cech?

• Obiekt idealny?

• Skąd prototypy u noworodków, które jeszcze nie zdążyły stworzyć reprezentacji tendencji centralnej kategorii i trudno o obiekty idealne

Pogląd egzemplarzowy

DEFINICJA POJĘCIA

• Wszystkie cechy pojęcia pierwszego bądź wyrazistego egzemplarza

CECHY POJĘCIA

• Granice ostre

• Brak efektu zagnieżdżenia.

TWORZENIE POJĘCIA

• wyodrębnienie cech pierwszego egzemplarza

ROZPOZNANIE EGZEMPLARZA

• porównanie z pierwszym/ostatnio widzianym bądź wyrazistym desygnatem

Problemy poglądu egzemplarzowego

• Minimalizm poznawczy - zaangażowanie prostych procesów poznawczych a brak abstrakcji

• Dowolny obiekt może zapoczątkować kategorię

• Czy istnieją kategorie nadrzędne i podrzędne?

• Pojęcia nie są ekonomiczne, oszczędne poznawczo, powstają ciągle nowe kategorie

OZNACZENIE

ZNACZENIE

zbiór obiektów realnych

DENOTACJA

(zakres przynależności)

KONOTACJA (cechy istotne)

referencja (odnoszenie)

OBIEKT

NAZWA

)

Brooks

,

Reed

(

Pogląd egzemplarzowy

)

Rosch

(

Pogląd probabilistyczny

)

Lewicki

(

Pogląd klasyczny

Na czym polega nabywanie pojęć?

Na czym polega kategoryzacja?

najlepszym egzemplarzem

pierwszym napotkanym albo

W wyniku kontaktu z

egzemplarzy

do znanego albo znanych

Ocena podobieństwa obiektu

prototypu

Porównanie obiektów do

klasą obiektów

W wyniku kontaktu z pewną

najlepsze)

(pierwsze napotkane,

Egzemplarz(e) danej klasy

kategorialnej

przypadek przynależności

Prototyp, jako najczystszy

negatywna)

(abstrakcja pozytywna i

W wyniku uczenia się

z listą cech definiujących

cech obiektu

Sprawdzenie zgodności

istotnych właściwości klasy

Zdefiniowanie wszystkich

reprezentowania pojęć?

Jaki jest sposób

POJĘCIA

podsumowanie

-

Pojęcia

---