Formuły dyplomatyczne w średniowiecznych dokumentach polskich., DOKUMENT HISTORYCZNY, Publikacje historyczne

FORMUŁY DYPLOMATYCZNE W ŚREDNIOWIECZNYCH DOKUMENTACH POLSKICH.

- I -

Dyplomatyka, jest to nauka o dokumencie. W zakres nauki tej wejdą źródła aktowe, jeżeli są wynikiem produkcji kancelarii. Dyplomatyka jako taka powstała w średniowieczu, natomiast jej rozwój nastąpił w XVII w. Dyplomatyka zajmuje się rozwojem form materiału dyplomatycznego (dokumentacja aktowa) i rozwojem kancelarii.

Dokumentem jest każde pisemne oświadczenie posiadające kancelaryjnie samodzielny byt prawny oświadczenie, które służyło powstaniu, udowadnianiu i wykonywaniu określonych uprawnień oraz posiadające pewne określone prawem i kulturą cechy wewnętrzne i zewnętrzne zmieniające się w zależności od czasu i miejsca jego powstania. Dokument posiada poczwórny charakter:sam tworzy nowy, konkretny stan prawny; staje się środkiem dowodowym w wypadku wątpliwości co do autentyczności owego stanu prawnego; jest w mocy przenieść uprawnienia z jednej osoby na drugą; ustala pewien stan prawny wynikający z obowiązującego prawa.

W przeciągu kilkunastu wieków w licznych, skryptoriach zakonnych a później kancelariach wykształciła się forma sporządzania dokumentu średniowiecznego z charakterystycznymi dla niego cechami zarówno zewnętrznymi jak i wewnętrznymi.

Cechy zewnętrzne dokumentu możemy poznać jedynie na podstawie jego oryginału. Dzięki temu wiemy, na jakim materiale pisarskim został sporządzony dokument. Dla okresu średniowiecza podstawowym materiałem pisarskim jest pergamin. Na obszarze królestwa Polskiego papier jako narzędzie pisarskie pojawił się w latach trzydziestych XIV wieku. Pisano ściętym piórem gęsim lub łabędzim oraz atramentem. Bardzo ważnym elementem średniowiecznego dokumentu była pieczęć lub pieczęcie uwierzytelniające dokument, przewieszane u dołu za pomocą sznurów.

Cechy wewnętrzne dokumentu możemy poznać również poprzez zapoznanie się z jego kopią. Poznajemy, więc język dokumentu. W dokumentach średniowiecznych, dominuje łacina aczkolwiek na Pomorzu Zachodnim dokumenty spisane w języku niemieckim spotyka się już w latach trzydziestych XIV wieku. W XV wieku niemieckojęzyczne dokumenty były już powszechne. Oszczędność dość drogiego materiału pisarskiego, jakim był pergamin sprawiła, że stosowano dużą ilość skrótów tzw. abrewiacji i suspensji. Różne też stosowano rodzaje pisma. Wszystko to sprawia, że odczytanie dokumentu średniowiecznego wymaga dużej wiedzy, erudycji a co najważniejsze praktyki.

Wyróżniamy następujące rodzaje źródeł dokumentowych:

Dyplomy i dokumenty regulujące stosunki międzyludzkie
Listy-przyczyną ich powstania może być prawo
Akty-związane z działalnością kancelarii

Ze względu na formę i moc prawną dokumenty dzielimy na:

Dyspozytywne(prawotwórcze)- stwarzają i poświadczają stan prawny-charta, epistola, testamentum
Poświadczeniowy - poświadcza istnienie stanu prawnego -notitia, breve, memoratorium.
Na pół dyspozytywny-symbol powstania stanu prawnego.

Dokumenty możemy również dzielić ze względu na użyteczność sądową, na publiczny i prywatny tj. zaopatrzony bądź niezaopatrzony w pieczęć.

Najbardziej reprezentatywne dla dokumentu średniowiecznego są stosowane w nim formuły, które składają się, na tzw. formularz dokumentu. Są to części składowe dokumentu określające jego budowę. Klasyczny dokument składa się z trzech części, wstępu tzn. protokołu, kontekstu, po, którym następuje eschatokół. A te z kolei dzielą się na pomniejsze formuły.

Na protokół składają się następujące formuły:

Inwokacja - wezwanie Boga, aby swą opieką wspierał czynności wymienione w kontekście.
Intytulacja - wymienienie imienia i godności wystawcy.
Inskrypcja - adres odbiorcy

Koncept składa się z:

Arengi - formułuje motyw wystawienia dokumentu.
Promulgacji - ogłoszenie woli wystawcy, odbiorcy czy też społeczeństwa.
Narracji- przedstawienie wydarzeń, które towarzyszyły oświadczeniu wystawcy lub informowała o prośbie odbiorcy.
Dyspozycji - treść właściwa dokumentu, wyrażająca wolę wystawcy stworzenia nowego stanu prawnego.
Klauzul - (nakazujące, zabraniające, zobowiązujące) do wykonania określonych czynności.
Sankcji - wraz z formułą penalną - jest zagrożeniem karami doczesnymi lub wiecznymi dla tych, którzy chcieliby naruszyć postanowienia dokumentu.
Koroboracji - zapowiedź środków, którymi dokument ma być uwierzytelniony (pieczęć, świadkowie).

W skład eschatokołu wchodzą:

Testacja - lista świadków biorących udział w akcji prawnej opisanej w dokumencie.
Podpisy - wystawcy (za pomocą znaku) oraz podpisy urzędników kancelaryjnych gwarantujących autentyczność dokumentu.
Datacja - miejsce i czas powstania dokumentu.
Aprekacja - końcowe życzenie wieczności dla zdziałania czynności prawnej wyrażonej słowami: Amen, Fiat.

Są to cechy charakteryzujące dokument średniowieczny. Nie każdy dokument posiadał wszystkie typy formuł. Dla ważności dokumentu niezbędne było zastosowanie następujących: intytulacji, dyspozycji, koroboracji oraz datacji.

Czym jest formularz dokumentu? Jest to oczywiście zbiór wszystkich formuł w danym dokumencie użytych, słowo to jednak ma w dyplomatyce także inne znaczenie. Jest to mianowicie swego rodzaju podrecznik pisania dokumentów,zbiór wzorów, przykładów dobranych z części bądź całości innych dokumentów.będziemy wiec rozpatrywać kwestię formularza dwojako:po pierwsze zobaczymy w jaki sposób kształtowało się używanie poszczególnych formuł w polsce średniowiecznej, po drugie zaś jakie w tych czasach znano formularze i czyjego sa one autorstwa oraz co zawierają.

- II -

Zajmijmy się najpierw dokumentem księżęcym polskim.pojawia się on w polsce wraz z przyjęciem przez nią chrztu, i rozprzestrzenia się z fundacjami i korespondencją władców. Mimo to aż do ok.1084 r. nie zachował się żaden dokument ani w oryginale ani w kopii. Wiemy na pewno, że istniały takowe. Historycy wysnuwają wniosek iż dokumenty z tego czasu wzorowały się wówczas na dokumencie współczesnym cesarskim.

Jeśli matomiast chodzi o dokumenty kościelne z tego okresu to dysponujemy takimi jak uposażenie opactwa benedyktynów w Mogilnie z 1065 roku z tym zastrzeżeniem, że znamy je nie z osobnego pisma, ale z póżniejszych odpisów. Dla przykładu podam tekst tego dokumentu wyodrębniony z transumptu:

Inwokacja	In nomine sancte et individue trinitatis amen.
Arenga z narracją i promulgacją	Animadvertat hoc testimonium veritatis omnis ecclesia religionis, quod ego boleslaus exempla fidelium secutus, quatenus cum defecero recipi merear in tabernaculi iustorum
Dyspozycja	contuli de omnibus ad me partinentibus ecclesie Mogilnensi sancti Iohannis Ewangeliste
Nadanie przepraw rzecznych	transitus per Wislam de Camen usque in mare, transitus Navchre in Vizna et in Macov,
Nadanie dziewięcin mazowieckich	et per totam Mazoviam nonum forum, nonum denarium, nonum porcum, nonum poledrum, nonum piscem sum largitus;
Sankcja	Quod ne quis ulterius irritum faciat, auctoritate omnipotentis Dei sit prohibitus.
Nazwy 19 grodów	Et hec sunt nomina castrorum :Grudomzch, Zacrocyn, Syrozch cum medio theloneo per fluvium Bug, Ripyn, Steclin, Seprch, Nowy Radcez, Oselzch, Zyremdzco, Cechonov, Stolpzco, Grebezco, Nasilzco, Wisegrod, Ploczch, Dobrin, Wlodislaw, Pripust, Slonzch;
Inne dochody z 8 grodów	in Lonsin X marcas, in Zbutimir VII marcas, in WoyborIIIImarcas,in Sarnow II marcas et dimidiam, in Rospir VII marcas.
Nadanie siedmiu wsi	Hec autem nomina villarum prenotantur quas contulimus cum omni libertate et iure ecclesie sepedicte sancti Iohannis Ewangeliste in Mogylno: Cyrvenzch, Chrenov, Bolino, Welerich, Tossowo, Cromnow, Golumbino;
Nadanie 3 kościołów z uposażeniem	Ecclesia sancti Laurentii in Ploczch , item in Belzco ecclesiam sancti Iohannis Baptiste cum ipsa villa prenotata, foro, tabernis, targove, et cum omni libertate. Ecclesia sancti Iohannis in Wladislaw.
9 targ w Chełmnie, nadanie 23 wsi	In Culmine nonum forum cum tabernerio. Clesccarw, Cechre, Dalochovo, Opatovo, Woiucino, Falecino, Mocevo, Lubessevo cum medio lacu, Radence, cum fluvio ex utraque ripa, Charnothyl per medium, Olse, Bystrica, Zabno, Helsco, Sedne, Vecanovici, Lezno, Zceglino, Domanino, Subino, Bocdanovo, Scibersko, Chucharovo.
Zatwierdzenie nadań możnych	Ecclesia sancti Iacobi in Mogilna quam fundavit Sbylud miles, addens eidem ecclesia heriditatem nomine Bogusino. Item aliam ecclesiam in honore beati Clementis miles magnus Dobrogostius, addens eidem ecclesie heraditatem Pandevo cum consensu amicorum suorum edificavit . item Paulus et Zema fratres dederunt duas villas, Lyzec et Ripnik . item Odolan dedit Socolovo. Item Andreas Gocunovo.
Promulgacja; Bolesław zamienia wsie z opactwem	Item ego Boleslaus, addiciens predictis, notum esse volo concambium villarum quod feci cum Mogylensi abbate Mengosio:villam enim Raniglov ab ipso accepi et homini meo Nazlav petenti contuli, pro qua villam Crite cum medio lacu et fluvio per medium ,eidem abbati et ecclesie Mogylensi tradidi ; sed quia hec reconpensaciosufficiens esse non videbatur , sortem Curani cum eodem Curano et filiis suis addidi et in nomine virtutis Jhesu Christi confirmavi.
Nadanie przypisańców	Item hec sunt nomina servorum ascripticiorum,quos eidem ecclesie contuli cum omni iure:Wignan cum tota consanguinitate sua, Radeg , Sulenta cum cognacione sua, Zavist, Radic cum cognacione sua, Wolis, Zabor, Nadeg, Zandan, Doman, Domanir, Sida, Nesul, Sulan cum fratre suo, Domasir cum fratre suo, Nesda cum cognacione sua,Mal cum fratribus, Godes cum fratre suo, Calik, Sulimir, Moilon, Wezan cum filiis, poznomir, Cechon, Belin, Sulen cum fratre suo, Nerad cum fratre suo, Throsda cum fratre suo, Sulidad cum Filiis suis, Bezoro cum fratre suo, Budiz ,Goven, Riben cum fratre, Unimyr ,Zabor, Radost,Zemir, Zyra ,Vitost cum fratre suo, Gornec, Scozay, Lelisrig, Targossa, Gromis, Zdema cum fratre suo, Pozar, Golandin, Rutavca, Stepan, Sulimir, Wizcar, Domasul cum fratribus suis, Nedamir cum filiis, Sdan cum filiis, Pribislav cum filiis,Bocdan, Michal, Stanec cum fratre suo,Rados.
Immunitet skarbowy	Item homicidia,tam inter duos ascripticios quam inter duos liberos, vel ex una parte liberi et ex altera ascripticii villarum supredicte domus per totum eidem ecclesie sedant .
Korroboracja	Ne ergo hec mea liberalis et salubris donacio ad honorem omnipatentis Dei et sansti Iohannis Ewangeliste ex intimo affectu collata, aliqua temeritate infringatur, sed ut a me et a meis posteris inviolabiliter observatur, presentem litteram precepi mei sigilli munimine et subscripcione testium confirmari.
Datacja	Actum et datum anno incarnationis dominice MLXV, III Idus aprilis in Plozc, presentibus venerabili patre Allexandro Plozensis ecclesie episcopo principe milicie Wesborio, Iohanne cancellario, procuratore Troyano, Wysna, Iohanne canonico Plozensis ecclesie,Waltero eiusdem ecclesie canonico, et alliis quam pluribus fidedignis et honestis.

Po głębszych rozważaniach nad transumptem autorka stwierdziła iż łaczy on w sobie nadania dla klasztoru w mogilnie z okresu 1065-1198 a dokument Bolesława z roku 1065 nie był przywilejem samoistnym a zestawieniem najdawniejszych nadań.widac tu jednak pewne cechy charakterystyczne jak inwokację In nomine sancte et individue trinitatis amen. ,występuje tu arenga, promulgacja, sankcja w datacji użyto zwrotu actum et datum.

Czas pomiędzy rokiem 1085 a końcem XVw. Można podzielić na kilka okresów w których zmienia się zasadniczo charakter dokumentów książęcych. Modyfikacji ulegają zarówno cechy zewnętrzne jak i wewnętrzne dokumentu.

W okresie pierwszym Od 1084/1085 do1200 roku mimo istnienia kancelarii dokument książęcy nie posiada jeszcze wykształconych form i niewiele różni się od dokumentów prywatnych.

Formularz dokumentu z XII w. nie wykazuje nawet względnie stałych reguł. Na posiadanych 19 autentycznych dokumentów w 9 brak inwokacji, w 12 promulgacji, raz podano indykcję i raz konkurrens. W formule datacyjnej przeważa użycie zwrotu actum (moment akcji prawnej)raz użyto actum et datum, (moment akcji prawnej od momentu wystawienia)dwa razy datum. Data roczna została podana w 11 wypadkach a w 4 również dzienna. W koroboracji dwukrotnie powołano się na pieczęć, dwa razy na pieczęć i świadków i dwa na dokument i świadków. Oprócz koroboracji spotykamy sankcję i komminację- zagrożenie karami świeckimi bądź duchowymi, raz poza tym podano zagrożenie karą pieniężną na rzecz władcy. Aprekacja występuje trzy razy. Poza tym nie jest ustalona kolejność poszczególnych formuł. Mimo to starano się wprowadzić pewne cechy stałe Np. niezmienna inwokacja: In nomine sancte et individue trinitatis.znana nam z dokumentu kościelnego.

Dokumentem kościelnym z tego wieku jest donacja księżnej Salomei dla klasztoru w Mogilnie z lat 1138-1144.Było to darowanie uroczystym aktem Radziejowa co potwierdzone zostało dokumentem w Kruszwicy.w dokumencie tym nie występuje data, mamy natomiast dość obszerną arengę i rozwiniętą narrację.występuje także również obszerna sankcja i formuła świadków.

Dysponujemy równbież innymi dokumentami kościelnymi. Podam tu dla przykładu dokument biskupa Pełki dla klasztoru Cystersów w Jędrzejowie.

Także na XII wiek a konkretnie na jego drugą połowę datują się pierwsze formularze typu flores rhetorici.Jedynym takim podręcznikiem jest u nas „Dictaminum radii” autorstwa mnicha Alberyka z Monte Cassino znajdujący się pierwotnie w klasztorze henrykowskim dzisiaj zaś przechowywany w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu.

Kolejnym etapem na drodze rozwoju dokumentu książęcego jest okres do końca lat trzydziestych XIII w. zaczyna się wtedy wykształcać forma zewnętrzna, formuła protokołu i formuły datacyjne.

Okres ten jest początkiem ruchu immunitetowego. Nadawanie przywilejów duchowieństwu i feudałom świeckim sprawiało,że dokument książęcy zaczął nabierać coraz większego znaczenia jako dowód uprawnień. W konsekwencji kancelaria książęca coraz silniej angażowała się w opracowywanie dyktatu i pisma i coraz częściej sięgała po wzory obce lepiej organizując czynności kancelaryjne. Proces ten przebiega najszybciej w Wielkopolsce i na Śląsku. Dokument wielkopolski najwcześniej zaczyna tworzyć nowy formularz.

Jeśli chodzi o inwokację to poza wcześniejszą In nomine sancte et individue trinitatis pojawia się nowa - in nomine domini nostri Iesu Christi amen, natomiast w pozostałych 35% nie ma jej wcale. Arenga, która we wcześniejszym okresie pojawiała się wyjątkowo obecnie figuruje w około 70% dokumentów, promulgacja nie występuje w 4 wypadkach poza tym przyjmuje formy: notum facio, notum esse volo, significo innotescat presentibus et futuris,innotescere curavi, noverit praesens etas itp.. Komminacja pojawia się rzadko natomiast koroboracja nie występuje tylko w 7 przypadkach i przeważa powoływanie się na samą pieczęć lub pieczęć i świadków. W formule datacyjnej przeważa zwrot actum,datum tylko w 12 przypadkach a actum et datum widnieje jedynie na 3 dokumentach.

Formularz dokumentów śląskich wygląda nieco inaczej.Na 67 zachowanych dokumentów inwokacja występuje w 43 z tego 10 to tradycyjna In nomine sancte et individue trinitatis również 10 nowa in nomine domini amen,która z różnymi wariantami osiąga łącznie 25%. Regułą jest użycie formuły dewocyjnej, która zazwyczaj brzmi dei gracia. W promulgacji najpowszechniejszy jest zwrot: notum facio presentibus et futuris inne to notum esse volums i notum sit omnibus. Jeśli chodzi o arengi, to jedynie trzy na 26 rodzajów powtarzają się więcej niż raz i w przeciwieństwie do wielkopolski nie występują zapożyczenia z dokumentów zachodnich. Komminacja bądź sankcja występują jedynie wyjątkowo. Koroboracja to z reguły powołanie się na pieczęć wyjątkowo na pieczęć i pismo bądź pieczęć i świadków. W formule datalnej spotyka się zwykle actum,datum spotykamy jedynie na 6 -ciu dokumentach zdarza się (3 razy) tylko określenie roku bez wzmianki, o actum czy datum.

Porównując zauważyć należy, że na dyktat dokumentów śląskich dużo mniejszy wpływ miały formularze zachodnie.

Jeśli chodzi o dokumenty kościelne przykładem może być dyplom księżnej Grzymisławy z roku 1228 który wykazuje cechy wspólne z dyktatem Jędrzejowskim.cechami tymi są m.in.wspólne inwokacja, salutacja i formuła dewocyjna.

Innym tego typu dokumentam będzie konfirmacja aktu uposażeniowego kościoła w Siemoni z roku 1225wystawiona przez dziedziców Rogoźnika,Częstkowic i Siedlic dyktatu rawdopodobnie biskupa Iwona. Dokument ten zawiera arengę intytulację i krótką dyspozycję oraz połączoną z sankcją koroborację.

Z tego okresu nie znamy na ziemiach polskich żadnych formularzy, jednak już w okresie następnym pojawiają się one w większej liczbie.

Następny trzeci już okres to lata Od końca 30 -tych do 3 -ciej ćwierci XIII w

Czas między końcem lat 40 -tych a końcem 70 -tych XIII w. to okres ustalania się cech zarówno zewnętrznych jak i wewnętrznych dokumentu. Jest to związane z dążeniami zjednoczeniowymi w państwach dzielnicowych. Wobec wystawiania coraz to liczniejszych dokumentów immunitetowych i konformacyjnych postać dokumentu ujednolica się. Proces przebiega nierównomiernie w różnych dzielnicach. Zaczyna się to najwcześniej i najdłużej trwa w Wielkopolsce.

W dokumentach wielkopolskich z lat 1241- 1271 widzimy początki ustalania się formularza. Inwokacja ma w przewadze formę in nomine domini amen -30 razy a tylko 22 razy starszą in nomine sancte et individue trinitatis inne formy -in nomine domini nostri Iesu Christi oraz in nomine domini dei eterni amen - to tylko 10-12 dokumentów. W promulgacji wyróżniamy trzy typy główne: notum esse volums (26 razy), notum facio (22 razy) i noverit universi. Poza tym na dwóch dokumentach brak jest promulgacji i także na dwóch zamiast niej występuje salutacja. Niektóre rodzaje arengi występują trzy -czterokrotnie, z czego jedne na dokumentach dla jednego i tego samego odbiorcy inne dla różnych odbiorców. Niektóre z areng zostały przejęte z formularzy niemieckich i orleańskich, inne z wcześniejszych dokumentów wielkopolskich. Komminacja pojawia się tylko wyjątkowo, jeszcze rzadziej sankcja. Koroboracja powołuje się na samą pieczęć rzadziej na pieczęć i pismo wyjątkowo pieczęć i świadków,brak jej w 8 -miu wypadkach. W formule datacyjnej przeważa actum, choć i datum jest dość częste. Actum et datum jest stosunkowo rzadkie cztery razy zaś spotykamy datum per manus.

Mimo że dotychczas w przemianach w formie dokumentu przodowała wielkopolska i Śląsk to za panowania Bolesława Wstydliwego dokument małopolski zdołał nadrobić zaległości a nawet wyprzedzić dyktat dokumentów książęcych Śląska. Dla przykładu w dokumentach tego księcia regułą staje się użycie inwokacji in nomine domini amen. Na 144 akta występuje ona 80 do 98 razy, natomiast stara in nomine sancte et individue trinitatis to tylko 18 przypadków. W intytulacji przeważa pluralis maiestaticus, formuła dewocyjna brzmi zazwyczaj dei gracia. Promulgacja podobnie jak w innych kancelariach jest zróżnicowana na kilka typów. Najczęściej występuje notum sit (22 wypadki) następnie noverint universi wreszcie notum esse volumus. Inne typy stosowano tylko sporadycznie a w 9 -ciu przypadkach zamiast promulgacji występuje salutacja. W dokumentach tego księcia występuje 14 typów areng. Dziewięć z nich powtarza się więcej niż 2 razy, ale tylko jedna -qui per decursum declivi temporis- występuje na dokumentach tylko do jednego odbiorcy. W niektórych wypadkach arengi wzorowane były na tych z dokumentów biskupów krakowskich. Koroboracja to z reguły powołanie się na samą pieczęć wystawcy wyjątkowo dodatkowo na pismo. Brak jej w 13 wypadkach. W formule datacyjnej podawany jest z reguły rok dzień i miejsce, bardzo rzadko rok i miejsce wyjątkowo tylko rok lub rok i dzień. Dzień miesiąca oznaczany na sposób rzymski znacznie rzadziej używany jest kalendarz chrześcijański. Rok oznaczany annus domini rzadziej annus incarnationis wyjątkowo annus gratiae czy annus nativitatis. Nadal w formule datacyjnej przeważa actum,ale od 1236 coraz częściej występuje datum. Trzecim sposobem oznaczania jest actum et datum. Natomiast od 1253 pojawia się w dokumentach formuła datum per manus, która występuje w 39 dokumentach tego wystawcy. Pojawia się ona w Małopolsce najpóźniej w stosunku do tamtych dzielnic i jest związana z urzędem kanclerza potem podkanclerzego. Pojawia się tu również formuła polecenia spisania dokumentu lub formuła skrypcyjna.

Warto również przyjrzeć się kancelarii wrocławskiej księcia Henryka III Białego. W 114 dokumentach tej kancelarii zauważyć można większą jeszcze regularność. Inwokacji brak tylko w 18 przypadkach w pozostałych brzmi ona in nomine domini amen. Dwukrotnie tylko użyto dawnej in nomine sancte et individue trinitatis. W intytulacji regułą jest użycie pluralis maiestaticus: nos. Formuła dewocyjna również brzmi niezmiennie dei gracia. Książę tytułuje się z reguły dux Slesie, 2 razy et dominus Wratislavie, raz tylko et Polonie. Najczęściej używana promulgacja to notum facimus (12 razy) , rzadziej noverit uniwersi (8 razy) lub notum esse volumus (7 razy). W dokumentach Henryka występuje 17 rodzajów areng, z tego jedne występują często - universa negotia 17 razy, que geruntur in tempore 8 razy- inne dwu- trzykrotnie. Niektóre arengi zostały częściowo przejęte z kancelarii wielko- czy małopolskiej. Koroboracja powołuje się z reguły na samą pieczęć wystawcy, raz na pieczęć wystawcy i współwystawców, dwa razy na pieczęć i świadków, raz na pismo. Formularz koroboracji także ustala się coraz bardziej, koroboracja z incipitem :in cuius rei testimonium, zastosowana została 11 razy przez 5 -ciu dyktatorów, zaczynająca się od zdania Ne hanc venditionem 12, podobnie jak zwrot ut autem hac factum i polecenie spisania aktu. Jeśli chodzi o formuły datacyjne to różnią się znacznie od używanych przez jego poprzedników i braci. Przeważa actum i datum in , ponad 35% dokumentów opatrzonych jest formułą datum per manus.

W dokumentach kościelnych małopolskich tego okresu da się zauważyć kilka cech charakterystycznych. Cechami takimi będą:rezygnacja z inwokacji zwłaszcza w dyktacie dokumentów katedralnych oraz pojawienie się salutacji zwłaszcza w dokumentach biskupich. Nieco inaczej kształtuje się to w wielkopolsce. W 33 dokumentach zachowanych z tego okresu w Poznaniu znajduje się inwokacja nie ma jej tylko w 4. W dokumentach gnieźnieńskich 32 dyplomy zostały opatrzone inwokacją brak jest jej w 15. W 7 spotyka się salutację w 3 salutację wraz z inwokacją.

Jeśli chodzi o formularze z tego czasu to posiadamy taki jak kopia tzw. Summa dictaminum Ludolfa z Hildesheimu zawierająca kopie pełne czy tylko poszczególnych formuł wstępnych i końcowych.

Ostatni już okres w dziejach średniowiecznego dokumentu książęcego to czas od lat 70 -tych XIII w. do końca średniowiecza wtedy to przybywają pewne nowe cechy, zanikają niektóre formuły zmienia się charakter dokumentów.

Na skutek coraz silniejszych dążeń centralistycznych ustala się coraz bardziej formularz dokumentów Piastów wielkopolskich dobrze widać to na przykładzie dokumentów Przemysła II. W 158 dokumentach tego księcia na 185 wszystkich występuje inwokacja in nomine domini amen, starszy typ- in nomine sancte et individue trinitatis występuje jedynie 7 razy. Inne jej typy spotykamy jedno- bądź dwukrotnie. Inwokacja nie występuje w 12 przypadkach. W tytulaturze do 1290 tj. objęcia Krakowa występuje tytuł dux Polonie wyjątkowo dux tocius polonie czy maioris polonie, niekiedy zaś dux Poznanie et Calyssie. Od 1290-1293 Przemysł tytułuje się dux polonie et Cracovie albo dux polonie Cracovie et Sandomirie wreszcie w 1293 heres cracovie. Od 1295 na dokumentach widnieje tytuł rex polonie et dux Pomeranie. Formuła dewocyjna brzmi dei gracia. W promulgacji 100 razy występuje zwrot notum facimus, notum esse volumus 27 razy, noverint universi 13 razy, ad notitiam universorum w 7 wypadkach zaś noscant igitur w 4. Łącznie w 2/3 dokumentów występują 2 pierwsze typy promulgacji. Także pewne typy arengi zaczynają przeważać. Zwrot dum vivit littera występuje 27 razy multis incommodis 32 razy humani Genesis actiones 18 razy, a generatio preteris et generatio advenit 7 razy. Brakuje arengi w 24 dokumentach. Arengi dum vivit littera i multis incommodis zostały przejęte z kancelarii wielkopolskiej okresu wcześniejszego I przeszły potem do kancelarii Władysława Łokietka. W koroboracji występuje przeważnie powołanie się na samą pieczęć- 114 razy rzadziej pieczęć i polecenie spisania aktu- 40 razy lub pieczęć, dokument i inne pieczęcie -12 czy pieczęć i świadków- 10 razy. Zamiast lub oprócz koroboracji sześciokrotnie występuje sankcja. W formułach datalnych podawany jest zawsze rok a z reguły również dzień i miesiąc. Najpowszechniej stosowaną formułą datacyjną była datum per manus użyta 65 razy. Poza tym często(10 i 9 razy) stosowano actum per manus i actum et datum per manus. Tak więc formuła per manus występuje w 50% dokumentów Przemysła II.

Z czasów panowania Przemysła II mamy formularz Tomasza z Kapui Dictator znany u nas z kopii ok. 1283r.także formularz dla notariuszy sądowych Jana z Bolonii(1279) oraz Wawrzyńca z Akwilei.

Kontynuacją reguł i zwyczajów kancelaryjnych Przemysła II są dokumenty Władysława Łokietka z lat 1296-1299. Pomimo licznych walk prowadzonych przez tego władcę formularz tych jego dokumentów przewyższa takiż jego poprzednika. Formuły ustalają się w tym czteroleciu ostatecznie.

Inwokacja z jednym wyjątkiem brzmi stale i niezmiennie in nomine domini amen. Arenga przejęta została poprzez formularze z wzorów z czasów Odonicza i Laskonogiego. Występuje ona w 57 przypadkach nie ma jej w 22. Arenga cunctorum perit memoria factorum występuje 11 razy zaś cunctorum memoria oblicione i quod magnificia principium po 7. Promulgacji brak jedynie w 5 przypadkach. Koroboracja 40 -krotnie powołuje się na polecenie spisania aktu i pieczęć wystawcy, na samą pieczęć 32 razy, zaś brak jej 4 dokumentach. Rok z reguły określany jest jako annus domini wyjątkowo annus graciae czy annus incarnacionis. W formułach datalnych coraz częściej figuruje datum per manus zwykle połączony z innymi zwrotami. Łącznie użyto jej 27 razy.

Lata 1305-1333 są burzliwym okresem za panowania. Nie sprzyjały one ustalaniu się i rozwojowi form kancelaryjnych. Dopiero panowanie Kazimierza Wielkiego przynosi ostateczne ustabilizowanie się formularza dokumentu królewskiego polskiego. Po 1370 r. ulega on jedynie niewielkim zmianom.

W dokumentach tego władcy pojawiają się regularnie prawie wszystkie części jakie obserwuje się we współczesnych świeckich dokumentach władców suwerennych. Inwokacja nie występuje w 17% dokumentów, w pozostałych brzmi in nomine domini amen. Tytulatura wyrażana jest zaimkiem nos lub bez niego. Poza tym tytulatura jest pełna z wyliczeniem wszystkich ziem do władcy należących bądź z samym tylko tytułem królewskim rex polonie czy rex tocius polonie. Promulgacja nie występuje tylko 20 razy na 230 wypadków i najczęściej używaną jest notum facimus(33% -69 razy) inne: noticiae universorum declaramus i ad universorum volumus pervenire występują 31 i 25 razy. Wszystkie razem zajmują 50% dokumentów. Na 96 rodzajów areng niektóre powtarzają się w dokumentach Kazimierza Wielkiego po 70(quod magnifica regum) 18 czy 17 razy. Brak arengi w 43 dokumentach. Zarówno arengi jak i promulgacje występują w niektórych typach wyłącznie lub przeważnie w Wielkopolsce w innych w Małopolsce. Sankcja występuje tylko w 5 dokumentach- wszystkie Wielkopolskie. Koroboracja jest chyba najregularniej występującą częścią eschatokołu- brak jej tylko w 6 wypadkach. Powołanie się na pieczęć występuje 98 razy na pieczęć i polecenie spisania dokumentu 41 na pieczęć i wręczenie aktu 26. Inne sposoby spotyka się tylko sporadycznie w dokumentach Kazimierza Wielkiego pojawiają się dwie nowe formuły uwierzytelniające. Jedną jest zwrot harum quibus nostrum est appensum testimonio literarum- spotyka się ją 31 razy. Druga to qui presentia habuit in commissis występująca zaledwie dwa razy. Rok oznaczano jako annus domini początek roku z dnie pierwszego stycznia, dzień miesiąca zwykle za pomocą świąt chrześcijańskich. W formułach datalnych actum występuje 22 razy datum 29 a datum et actum w odróżnieniu od actum et datum 28 i 8 razy. Najczęściej używaną formułą datacyjną jest datum per manus z odmianami(233 razy na 480 dokumentów).

W 1338 roku powstał pierwszy formularz polski mianowicie formularz proboszcza wrocławskiego Arnolda z Protzan znany z odpisu Mikołaja z Poznania autora 2 czesci formularza. Także za panowania tego Króla w połowie XIV wieku powstał formularz klasztoru henrykowskiego, który zawierał Excerpta de summa artis dictandi, oraz summa de arte notaria, magistra Dominica, a także dokumenty biskupów wrocławskich i listy do opata henrykowskiego. Kolejnym takim formularzem jest Formularz śląski z około 1358 roku zawierający zbiór listow Mikołaja ks. Ziembickiego ,formularz Mikołaja z Bystrzycy(summa cursus curiae),formuły dokumentów i listów,fragment formularza jana z Boloniioraz wiersze dydaktyczne i pobozne w heksametrach.

Wielkie przemiany gospodarcze, społeczne, ustrojowe i polityczne z lat 1371-1447 wywarły duży wpływ na formularz dokumentów ówczesnych królów. Zawiera on wiele elementów przejściowych między dawnym dokumentem piastowskim a nowym Kazimierza Jagiellończyka. Zmienia się w tym czasie treść dokumentów.

Początkowo dokumenty Ludwika Węgierskiego i Elżbiety Łokietkówny niewiele się różnią od Kazimierzowskich. Częściej występuje brak inwokacji i arengi, częściej pojawia się formuła perpetuacyjna(ad perpetuam rei memoriam). W tytulaturze pojawia się zwrot etc. Wyjątkowo tylko tytulatura jest pełna i zazwyczaj brzmi rex Hungarie et Polonie( bądź regina, senior). Promulgacja występuje regularnie. W koroboracji najczęstszy jest zwrot harum quibus expedit testimonia litterarum. Formuły datacyjne jak w okresie wcześniejszym ( datum per manus wyjątkowo transivit). Pojawiają się w tym okresie tylko 2 nowe szczegóły. Rok panowania wystawcy i dzień miesiąca określany liczbą bieżącą.

Od roku 1386 dokonują się dalsze zmiany w polskim dokumencie monarszym.

Spotyka się dokumenty z inwokacją lub bez nie. Częste jest formuła perpetuacyjna. W tytulaturze występuje zarówno tytuł pełny, częściowo rozwinięty jak i skrócony z dodatkiem etc. W koroboracji regułą jest zwrot harum quibus sigillum nostrum est appensum testimonio litterarum. Najczęstszą formułą datacyjną jest datum per manus z określeniem sincere nobis dilectorum. W koroboracji od roku 1393 pojawia się nowa formuł: ad relationem lub dominus rex per se. Czasem zwroty te występują zamiast formuły datum per manus a czasem razem z nią.

Z poczatków XV wieku pochodzi formularz zielonogórski tamtejszych kanoników regularnych. Zawiera on zbiór listów Piotra z Vinei, 135 pism różnego pochodzenia i treści, statuty synodalne i listy biskupa wrocławskiego Wacława i listy Piotra z Blois. W latach 1417-1447 biskupstwa wrocławskiego zawierający przykłady dokumentów ściśla związanych z Polską i z Władysławem Jagiełłą, następnie formularz Mikołaja z Bystrzycy,formularz Jana ze Środy kanclerza cesarkiego Karola IV, zbiór listów w sprawach polskich z czasów Jagiełły i soboru bazylejskiego oraz korespondencję cesarza Zygmunta z królem polskim. Również z samego początku wieku XV pochodzi tzw. Formularz czesko-śląski. Zawiera się w nim korespondencja między miastami śląskimi. Kolejnym formularzem jest formularz świdnicki powstały jeszcze w XIV wieku ale przechodzący w wiek XV. Pierwsza cześć tego formularza zatytułowana: incipit stilus brevis secundum modernum usum lub incipit stilus pulcherrimus to zbiór rozmaitych dokumentów XIV wiecznych cesarzy królów niemieckich przedstawicieli miast śląskich, druga częsć pod tytułem:stilus pulcher Cracoviensis zawiera wiele dokumentów Jagiełły, magnatów polskich i takie które odnoszą się do miast polskich.Ostatnia część zawiera formularz jana ze Środy. Ż małopolski pochodzi zbiór formuł prawnych biskupa krakowskiego Piotra Wysza. Z wielkopolski Liber formularum Jakuba Kurdwanowskiego zawierający oprócz wzorów pism, przykładów, wyroków biskupich także stare dokumenty książąt polskich.

Dokumenty Kazimierza Jagiellończyka są dzięki zachowaniu się tzw. Metryki Koronnej lepiej zbadane. Dzięki temu można zastosować podział na:

Akta wieczyste- ich treść miała trwać wiecznie. Posiadają inwokacje in nomine domini amen, arengę i formułę perpetuacyjną, w intytulacji pełny tytuł królewski i promulgacje zaczynającą się od significamus. Na końcu koroborację, actum, datę roczną i dzienną, świadków i formuły datum per manus i ad relationem.
Mniej uroczyste przywileje. Brak inwokacji i arengi, w intytulacji skrócony tytuł z dodatkiem etc. Następnie promulgację(significamus), narracje, dyspozycje, koroborację actum, data roczna i dzienna, świadkowie i formuła ad relationem. Z nielicznymi wyjątkami brak zwrotu datum per manus
Akta z treścią przemijającą i mniej uroczystą formą. Brak formuły ad perpetuam rei memoriam, tytulatura skrócona, promulgacja stale significamus, po narracji dyspozycji koroboracja, następnie actum, data roczna i dzienna, później formuła relacyjna. Bardzo rzadko spotyka się świadków i formułę datum per manus.
Mandaty- rozporządzenia dla urzędników . Intytulacja z małym tytułem królewskim zapisana osobno przed tekstem, adres w niektórych wypadkach bez salutacji, koroboracja, komminacja, actum i data, na koniec formuła ad relationem lub dominus rex per se.
Listy. Adres na początku końcu lub odwrocie w osobnych wierszach, tytuł królewski skrócony. Tekst zaczyna się od ( generoso, famosis itp.) sincere nobis directis, lub unsern lieben besunder und getruwen, a kończy formułą datum, dzień, miesiąc, rok formułką relacyjną, albo zwrotem dominus rex per se, lub ad mandatum domini regis.

Jest to zasadnicza postać dokumentu królewskiego polskiego ,w, której przetrwał on do końca wieków średnich.

Z XV wieku pochodzą Formularz średzki zawierający po Ars dictaminis formularz Ryszarda z Pophis,odpis kopiarza miasta Wrocławia i rozmaite dokumenty z czasów soboru bazylejskiego i biskupa wrocławskiego Konrada, Formularz klasztoru w Rudzie Śląskiej zawierający odpisy formularzy XIII wiecznych(Gwidona Faba, dokumenty w języku łacińskim i niemieckim Jana i Karola IV Luksemburgów fragmenty dokumentów niektórych biskupów wocławskich).

Poza wymienionymi przeze mnie do tej pory formularzami zachowały się również inne, jednakże nie były one nigdy publikowane. Do takich należą:retoryka krakowska z lat 1425-1440,rękopis z biblioteki jagiellońskiej zawierającyretorykę Macieja z Międzyrzecza,rękopis kórnicki z przekładami listów. Ponadto zachowały się w dwóch rękopisach formularz Jerzego pisarza grodzkiego krakowskiego i retoryka innego Jerzego. Poza tym znamy formularz wilanowski, Liber Cancelarie Stanislai Ciołek ,która nie jet formularzem sensu stricto a raczej zbiorem literackich utworów Ciołka .

- III -

Podsumowując: użycie poszczególnych formuł na przestrzeni wieków zminiało się,jedne wychodziły z użycia na ich miejsce pojawiały się nowe. Kancelarie w swej pracy posługiwały się swoistymi podręcznikami tworzenia dokumentów. Inspiracją tych podręczników bywały dokumenty zagraniczne co prowadziło do upodobniania się stylu dyplomów do zachodnich wzorów. Poza ty wzory czerpane z jednej dzielnicy pzenosiły się za pomocą formularzy do innych części kraju.prowadziło to do ujednolicenia się dokumentu książęcego i przekształcenia się go w dokument monarszy, a następnie do ustalenia się za panowania Kazimierza Jagiellończyka jednolitej formy dokumentu w jakiej to postaci przetrwal on do końca wieków średnich.

Szymański J., Nauki pomocnicze historii, wyd. 6, Warszawa 2002

http://www.zamek.szczecin.pl/sladami/archiwalia/sredniowieczne.asp

http://forum.histmag.org/-vp34170.html

http://www.zamek.szczecin.pl/sladami/archiwalia/sredniowieczne.asp

Szymański J., Nauki pomocnicze historii, wyd. 6, Warszawa 2002

http://www.zamek.szczecin.pl/sladami/archiwalia/sredniowieczne.asp

W odróżnieniu od ars dictadi czy flores rhetorici będących podręcznikami teoretycznymi.

Maleczyński Karol, Studia nad dokumentem polskim, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk 1971 ,s.242-257

Np. znany ze streszczenia Dagome Iudex

Maleczyński Karol, Studia nad dokumentem polskim, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk 1971,s.242-257;na podstawie przyrównań do stosunków w czechach i na węgrzech.

Podobnie jak Dagome Iudex.

Kürbisówna Brygida,Najstarsze dokumenty opactwa benedyktynów w Mogilnie (XI-XIIw.)[w:]Studia żródłoznawcze,t.13,1968,s.27-61.