STRES W PRACY NAUCZYCIELA
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie .................................................................................................... 2
2. Sposoby rozumienia i wybrane koncepcje stresu ............................................. 3
2.1. Stres, frustracja .............................................................................................. 3
3. Funkcjonowanie człowieka w warunkach stresu ............................................ 3
3.1. Ogólna charakterystyka czynników wywołujących stan stresu ................. 3
3.2. Reakcja ciała na stres ..................................................................................... 4
3.3. Funkcjonowanie człowieka w warunkach stresu w świetle literatury …... 5
3.4. Funkcjonowanie nauczycieli w warunkach stresu ...................................... 7
3.4.1. Zestawienie i analiza wyników ankiety ..................................................... 8
3.4.2. Czynniki stresogenne w pracy badanych nauczycieli ............................. 10
3.4.3. Reakcje na sytuacje stresowe badanych nauczycieli .............................. 10
4. Sposoby radzenia sobie ze stresem ................................................................. 11
4.1. Sposoby radzenia sobie ze stresem w literaturze ....................................... 11
4.2. Sposoby radzenia sobie ze stresem badanych nauczycieli ........................ 12
5. Zakończenie ..................................................................................................... 13
6. Literatura ................................................................................................. ....... 14
1. WPROWADZENIE
Pojęcie stresu nie jest jednoznaczne i dlatego w różny sposób bywa definiowane i wyjaśniane. Można wskazać trzy odmienne sposoby określania stresu, które niekoniecznie muszą się wzajemnie wykluczać.
Pierwsze podejście traktuje stres jako odpowiedź organizmu na szkodliwe bodźce albo inaczej, jako reakcję na jakiekolwiek wymagania fizyczne lub psychiczne, stawiane organizmowi.
Drugie podejście opisuje stres z punktu widzenia oddziaływań środowiska (otoczenia) i w ten sposób traktuje stres jako różnego rodzaju sytuacje trudne.
Trzecie podejście, które rozwinęło się stosunkowo późno ujmuje stres jako reakcję wynikającą z braku „odpowiedzialności” pomiędzy jednostką a jej otoczeniem (środowiskiem) biologicznym i (lub) społecznym.
Kiedy mówimy o reakcjach organizmu na jakiekolwiek stawiane mu wymagania możemy mieć na myśli zarówno zmiany biologiczne, jak i psychologiczne (na tej podstawie rozróżnia się stres biologiczny i psychologiczny), jakkolwiek w rzeczywistości zwykle pojawiają się i jedne i drugie.
2. SPOSOBY ROZUMIENIA I WYBRANE KONCEPCJE STRESU
2.1. STRES, FRUSTRACJA
W słowniku PWN :
STRES - psych. „stan wzmożonego napięcia nerwowego, będący reakcją na działanie negatywnych bodźców fizycznych lub psychicznych, mogących wywołać ogólną mobilizację sił organizmu lub - przy dłuższym trwaniu - doprowadzić do zaburzeń czynnościowych, a nawet chorób”
STRES - psych. „stan mobilizacji sił organizmu będący reakcją na negatywne bodźce fizyczne i psychiczne (stresory), mogący doprowadzić do zaburzeń czynnościowych, a nawet do schorzeń organicznych”
FRUSTRACJA - psych. „stan przykrego napięcia emocjonalnego jednostki, wywołany niemożnością osiągnięciem zamierzonego celu”
Najbardziej znaną teorię stresu biologicznego stworzył i opublikował w 1936 roku Hans Selye. Zwrócił on uwagę na to, że u wszystkich pacjentów cierpiących na rozmaite choroby somatyczne występuje szereg wspólnych objawów takich jak: utrata apetytu, osłabienie mięśni, podwyższone ciśnienie tętnicze, wzrost temperatury ciała, utrata motywacji do osiągnięć.
Selye doszedł do wniosku, że są one „po prostu syndromem choroby” a termin „stres” stosował dla opisu „zespołu wszystkich niespecyficznych zmian wewnątrz organizmu, funkcjonalnych lub organicznych”.
Współczesne określenie stresu przez Sely'ego jest następujące: „niespecyficzna reakcja organizmu na dowolne wymaganie stawiane mu z zewnątrz”.1
3.FUNKCJONOWANIE CZŁOWIEKA W WARUNKACH STRESU
3.1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA CZYNNIKÓW WYWOŁUJĄCYCH STAN STRESU
Psychologiczne reakcje stresowe u człowieka są znacznie bardziej złożone, a samo pojęcie „stresu” ma dwa znaczenia. Z jednej strony jako czynniki zewnętrzne, które utrudniają lub uniemożliwiają człowiekowi zaspokajanie potrzeb i wykonywanie zamierzonych zadań, stanowiące zagrożenie dla jednostki lub wpływające na obniżenie poczucia własnej wartości (np. zbyt wysokie wymagania stawiane człowiekowi lub poddanie go surowej ocenie). Z drugiej strony stresem nazywa się zmiany zachodzące pod wpływem tych czynników przede wszystkim w procesach emocjonalnych i motywacyjnych oraz związane z tym zmiany w sprawności i kierunku działania.
Te ostatnie polegają na zastępowaniu dotychczasowego celu jakimś innym (np. niepowodzenie na egzaminie wstępnym może spowodować rezygnację z dalszych prób i zajęcie czymś innym np. pracą).
Pojęcie stresu psychologicznego rozumianego jako zmiany w psychologicznych mechanizmach regulacyjnych (takich jak procesy poznawcze, emocje czy motywacje) nawiązuje do pojęcia stresu biologicznego przedstawionego wyżej.
Określa się trzy fazy stresu psychologicznego.
W pierwszej z nich, zwanej fazą mobilizacji, następuje aktywizacja procesów psychologicznych, np. sprawniej przebiegają procesy spostrzegania i myślenia, reakcje są szybsze i bardziej intensywne.
W drugiej fazie, fazie rozstrojenia, na skutek przedłużającego się stresu i wzrostu jego natężenia następuje obniżenie poziomu czynności psychicznych, trudno jest skupić uwagę, myśleć logicznie, przewidywać skutki własnego działania. Przeżywane emocje wymykają się spod kontroli i człowiek przejawia wyraźne oznaki strachu lub gniewu.
W trzeciej fazie, fazie destrukcji, żadna czynność nie jest wykonywana poprawnie, człowiek staje się niezdolny do adekwatnej oceny sytuacji, często gwałtownie obniża się poziom jego motywacji do działania i radzenia sobie z sytuacją, co może prowadzić do rezygnacji z dalszego działania (mówi się wtedy, że człowiek „poddaje się, załamuje”). W tej fazie ujawnia się niekiedy zachowanie takie jak: gwałtowne poszukiwanie pomocy, płacz, ucieczka albo agresja skierowana przeciwko innym ludziom lub przedmiotom, albo też przeciwko sobie.
3.2. REAKCJA CIAŁA NA STRES
Początkowo stan pobudzenia przypomina zachowanie się organizmu przed realizacją mniejszego lub większego wyzwania. Wkrótce jednak pod wpływem zbyt dużego - stałego lub „jedynie” - przedłużającego się nacisku - organizm nasz wytwarza nadmierną ilość związków chemicznych towarzyszących stresowi. Uruchamiają one kolejne procesy, które podtrzymują gotowość do akcji. Jeżeli pobudzenie trwa dłużej, nadnercza wydzielają substancje łagodzące napięcie, które pomimo załamania się systemu odpornościowego chronią pracujące tkanki.
O ile wszystkie te zmiany nie ustąpią, organizm podejmuje próbę dostosowania się do sytuacji stresowej. Może się to jednak okazać ponad jego możliwości. Wyczerpanie, różne choroby, a nawet śmierć - oto możliwe rezultaty pozostawienia pod nieprzerwalnym wpływem zbyt silnego stresu.
Płuca - pogarsza się wydolność płuc.
Wątroba - tłuszcze i białka zgromadzone w wątrobie, zostają rozłożone jako kolejne po cukrach źródła energii.
Mięśnie - wzrasta napięcie w mięśniach.
Układ krążenia - ciało uruchamia dodatkowe ilości jonów sodu, powodując lepsze gromadzenie płynów, wzrost ciśnienia krwi i przyspieszenie pracy serca. Serce jest zbyt obciążone, bije nieregularnie i zbyt szybko. Zmniejsza się krzepliwość krwi.
Układ pokarmowy - żołądek wydziela więcej kwasów, ale nie polepsza to procesów trawiennych. „Jeżeli napięcie utrzymuje się: ściany żołądka są pobudzone i wydzielają więcej kwasów”2
3.3. FUNKCJONOWANIE CZŁOWIEKA W WARUNKACH STRESU W ŚWIETLE LITERATURY
Czynniki wywołujące stresy - zwane w terminologii naukowej „stresorami” są rozmaite lecz wszystkie powodują tę samą w swej istocie biologiczną reakcję stresową.
Istotne jest to, jakie warunki mogą być uznane za stresowe i jaka jest ich ogólna charakterystyka. Zazwyczaj mówi się o takich sytuacjach, które w swojej strukturze zawierają szczególne bodźce sensoryczne (np. widok ofiar wypadku) albo stanowią poważne obciążenie (np. ekstremalne bodźce termiczne, dźwiękowe, albo odwrotnie niedostatek stymulacji czy izolacja).
W literaturze psychologicznej spotkać można opis wielu, bardzo zróżnicowanych warunków traktowanych jako stresowe.
I tak może to być sytuacja wymagająca szybkiego przetworzenia informacji o określonej objętości i złożoności przekraczającej możliwości percepcyjne lub intelektualne człowieka, stanowiąca dla niego przeciążenie; oddziaływanie szkodliwych bodźców z otaczającego środowiska, zaburzenia funkcji fizjologicznych (np. jako rezultat choroby, używania narkotyków, bezsenność itp.), izolacja i pozbawienie wolności, frustracja, nacisk grupy i ostracyzm przejawiany w stosunku do człowieka.
Źródłami stresu mogą być także sytuacje nowości, podejmowania decyzji (zwłaszcza ryzykownych) oraz rozwiązywanie problemów, a także sytuacja braku kontroli nad wydarzeniami.
Jak wynika z tego wyliczania warunków uznawanych za stresowe, różnią się one znacznie zarówno pod względem źródeł i jakości stresorów jak też skutków, które mogą wywołać.
O sytuacji trudnej (stresie psychologicznym) mówimy wtedy, gdy brak jest odpowiedniości pomiędzy zadaniem, czynnościami i warunkami zewnętrznymi i (lub) wewnętrznymi człowieka.
Najczęściej wymienia się następujące rodzaje sytuacji trudnych: deprywacja, przeciążenie, utrudnienie, zagrożenie i specyficzne sytuacje trudne określane jako konflikty motywacyjne (wszystkie stanowią obciążenie dla człowieka).
Jeszcze innym źródłem stresu mogą być rozmaite wydarzenia życiowe. Amerykański psycholog Thomas H. Holmes stworzył skalę określającą wielkość stresu w „jednostkach zmian życiowych” (ang. LCU - life change units).3
Skala ta umożliwia zorientowanie się, jakie jest znaczenie różnych wydarzeń życiowych dla rozwoju stresu I jego potencjalnych konsekwencji. Według autora skali, istnieje ryzyko rozwinięcia się w ciągu dwóch lat poważnej choroby u ludzi, którzy uzyskali w sumie ponad 300 punktów LCU.
A oto wybrane z tabeli niektóre zdarzenia ze wskaźnikiem LCU:
zdarzenie |
Skala siły wpływu |
Śmierć współmałżonka |
100 |
Rozwód |
73 |
Małżeństwo |
50 |
Ciąża |
40 |
Kredyt ponad 10 000 dolarów |
31 |
Kłopoty z teściową |
29 |
Zmiana miejsca zamieszkania |
20 |
Urlop |
13 |
Boże narodzenie |
12 |
Źródło: Zimbardo, P.G. i Ruch, F.L.(1988) Psychologia i życie Warszawa PWN str.363
Źródłem stresu mogą być także wykonywane przez ludzi zawody. Niekiedy popularne czasopisma publikują listy rankingowe zawodów wykonywanych przez ludzi, uwzględniające stopień, w jakim stanowią one źródło stresu.
A oto fragment listy ułożonej w Wielkiej Brytanii i obejmującej w sumie ok. 60 zawodów.
Oceny dokonało sześciu specjalistów w dziedzinie stresu, posługując się skalą od 0 (najmniejszy stres) do 10 (największy stres).
Pierwszą dziesiątkę najbardziej stresujących tworzyły następujące zawody:
Górnik |
8,3 |
Policjant |
7,5 |
Robotnik budowlany |
7,5 |
Dziennikarz |
7,5 |
Pilot samolotu cywilnego |
7,5 |
Strażnik więzienny |
7,5 |
Pracownik reklamy |
7,3 |
Stomatolog |
7,3 |
Aktor |
7,2 |
Polityk |
7,0 |
Ostatnie dziesięć zawodów na liście to:
Bankowiec |
3,7 |
Pracownik obsługi komputera |
3,7 |
Specjalista od rehabilitacji |
3,7 |
Językoznawca |
3,5 |
Kosmetyczka |
3,5 |
Ksiądz |
3,5 |
Astronom |
3,4 |
Wychowawczyni w żłobku |
3,3 |
Pracownik muzeum |
2,8 |
bibliotekarz |
2,0 |
Wyniki takich rankingów mogą budzić wątpliwości i okazać się niezgodne z rozpowszechnionymi przekonaniami na temat tego, które zawody stanowią źródło silniejszego lub słabszego stresu.
Na wyżej zamieszczonej liście zawód nauczyciela znajduje się mniej więcej po środku.
3.4. FUNKCJONOWANIE NAUCZYCIELI W WARUNKACH STRESU
Z samej swoistej natury nauczanie jest zawodem stresującym. Ostatnie badania (Fontana i Abouserie 1993) pokazały, że w próbie nauczycieli szkół podstawowych i średnich ponad 72% doświadcza umiarkowanego stresu a 23% silnego.
Niełatwo jest znaleźć tego przyczyny. Nauczyciele bez przerwy spotykają się z wieloma wymaganiami ze strony dzieci, kolegów, rodziców, polityków i urzędników.
W obliczu takich stresorów nauczyciel jest w bardzo nikłym stopniu wspierany przez swoje otoczenie. Przebywając przez cały dzień z dziećmi, we względnej izolacji od dorosłych, ma ograniczone możliwości szukania rady i omawiania swych problemów z kolegami.
Szkoła jest miejscem pracy nauczycieli, dostarczającej im zawodowej satysfakcji i przyczyniającej się do realizacji ich aspiracji i dążeń osobistych. Jednocześnie jest instytucją stwarzającą ogromne obciążenie psychiczne: w sposób ciągły są oni narażeni na powstawanie różnego rodzaju sytuacji stanowiących źródło stresu.
Zawód nauczyciela to także jeden z zawodów wymagających angażowanie się w życie innych ludzi i w dużej mierze nakładający odpowiedzialność za sposób, w jaki będzie przebiegała ta „ingerencja” w życie uczniów.
Ważne jest więc zanalizowanie charakteru obciążeń, jakim podlegają nauczyciele głównie z tego względu, że permanentnie przeżywany stres obniża efektywność ich pracy i pogarsza funkcjonowanie psychofizyczne.
Znaczący wkład w pracę nad stresem nauczycielskim mają psychologowie C. Kyriacou i J. Sutchiffe z Uniwersytetu w Cambridge, definiujący stres nauczycielski jako: „wystąpienie syndromu negatywnych emocji, które są rezultatem wykonywanego zawodu”.
„Ważną rolę w powstawaniu stresu odgrywają właściwości interpsychiczne, takie jak stałe cechy osobowości (np. cierpliwość, wytrwałość), które mogą modyfikować percepcję stresora, co z kolei przyczynia się do zróżnicowania reakcji stresowych u poszczególnych osób mimo identycznych warunków zewnętrznych”.4
W pracy nauczycielskiej stresorami, a więc czynnikami zagrażającymi i zwiększającymi ryzyko zawodowe, mogą być trudne warunki pracy obejmujące trudności lokalowe, brak sprzętu i pomocy naukowych, brak urządzeń usprawniających pracę dydaktyczną. O warunkach pracy w zawodzie nauczycielskim decydują także: liczebność klas, motywacja uczniów do pracy, ich zainteresowanie osiąganiem dobrych wyników, ich zachowanie na terenie szkoły, hałaśliwość, stosunek do nauczyciela.
Inną kwestią jest również przysługujące pracownikom uposażenie - niedostateczne wynagrodzenie za wykonywaną pracę może być znaczącym stresorem. Źródłem stresu w zawodzie nauczycielskim mogą być również niedostatki lub nieprawidłowości w kooperacji między nauczycielami, a także między nauczycielami z jednej strony a władzami zwierzchnimi z drugiej strony. Brak współpracy w gronie nauczycielskim, brak empatii, zrozumienia i wsparcia ze strony innych nauczycieli mogą znacząco zwiększyć stres nauczycielski. Stresogenne mogą być również metody organizacji pracy w szkole, brak harmonijności funkcjonowania szkoły.
3.4.1. ZESTAWIENIE I ANALIZA WYNIKÓW ANKIETY
Część A
1. Płeć: kobieta - 10 mężczyzna - 0
2. Wykształcenie: średnie - 0 wyższe - 10
3. Staż pracy w szkole: od 4 do 28 lat
4. nauczany przedmiot:
język polski - 2
nauczanie zintegrowane - 3
przyroda - 3
informatyka - 1
plastyka - 1
Część B
TABELA nr 1
Lp. |
Pytanie |
Tak |
Nie |
1 |
Czy twoim zdaniem praca nauczyciela jest stresująca? |
10 |
0 |
3 |
Czy w trudnych dla Ciebie sytuacjach życiowych odczuwasz stany napięcia? |
9 |
1 |
6 |
Czy zdarzyło Ci się w swojej pracy zawodowej stanąć w sytuacji bez wyjścia? |
3 |
7 |
7 |
Czy Twoja praca zawodowa sprawia Ci satysfakcję? |
9 |
1 |
8 |
Czy potrafisz sam sobie radzić ze stresem? |
8 |
2 |
9 |
Czy w trudnych sytuacjach, aby się uspokoić zażywałeś środki farmakologiczne? |
3 |
7 |
TABELA nr 2
2.Które z wymienionych czynników najczęściej, Twoim zdaniem wywołują stres wśród nauczycieli?
Pytanie |
Ilość odpowiedzi |
Hałas |
8 |
Duża ilość uczniów w klasie |
4 |
Brak dyscypliny wśród uczniów |
5 |
Duża ilość zajęć |
2 |
Duża odpowiedzialność za wychowanków |
4 |
Słabe zarobki |
1 |
TABELA nr 3
4.Czy do sytuacji wywołujących napięcie zaliczasz?
Pytanie |
Ilość odpowiedzi |
Kontakty z innymi ludźmi |
1 |
Konieczność występowania przed dużą grupą ludzi |
7 |
Kontakty z nieznajomymi |
2 |
TABELA nr 4
5. Czy w wyżej wymienionych sytuacjach odczuwasz?
Pytanie |
Ilość odpowiedzi |
Kołatanie serca |
4 |
Nadmierna potliwość |
4 |
Częste oddawanie moczu |
0 |
Utrata apetytu |
2 |
Zaburzenia snu |
5 |
Bóle głowy |
2 |
TABELA nr 5
10. Czy korzystałeś kiedykolwiek z porad specjalistów?
Pytanie |
Ilość odpowiedzi |
Psychologa |
0 |
Psychiatry |
0 |
Grupy terapeutycznej |
0 |
Część C
TABELA nr 6
Spróbuj szczerze ocenić Siebie, jakim byłeś podczas ostatniej lekcji?
1. Czułem się: |
|
2. Czułem się: |
|
3. Zajęcia prowadziłem: |
|
Zestresowany |
0 |
Odprężony |
2 |
Z przyjemnością |
7 |
Smutny |
0 |
Radosny |
2 |
Z przykrością |
0 |
Napięty |
1 |
Wesoły |
0 |
|
|
Rozgoryczony |
0 |
Wypoczęty |
2 |
|
|
Zmęczony |
1 |
Entuzjastyczny |
2 |
|
|
Zirytowany |
0 |
zadowolony |
4 |
|
|
Wściekły |
0 |
|
|
|
|
Zalękniony |
0 |
|
|
|
|
Zawstydzony |
0 |
|
|
|
|
skrępowany |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
4. na lekcjach dowiedziałem się o sobie ? |
|
5. uczniowie demonstrowali, że mnie? |
|
6. Byłem nauczycielem: |
|
czegoś nowego |
2 |
Lubią |
3 |
Dobrym |
7 |
Nic nowego |
4 |
Nie lubią mnie |
0 |
Średnim |
0 |
|
|
|
|
Słabym |
0 |
|
|
|
|
Złym |
0 |
|
|
|
|
doskonałym |
1 |
Badaną grupą była 10 osobowa grupa kobiet z wyższym wykształceniem pracujących w szkole podstawowej o bardzo dużej rozpiętości jeśli chodzi o staż pracy, od 4 do 28 lat. Ankietę wypełniały 2 nauczycielki języka polskiego, 3 pracujące w nauczaniu zintegrowanym, 3 uczące przyrody, 1 informatyki i 1 plastyki.
Jak widać z tabeli nr 1 wszyscy zgodnie stwierdzili, że praca nauczyciela jest stresująca, ale sprawia prawie wszystkim satysfakcję. Wywołuje ona aż u 9 osób napięcie, ale potrafią sobie one radzić same ze stresem i tylko nieliczna 3 osobowa grupa z badanych sięga po środki farmakologiczne, aby się uspokoić.
3.4.2. CZYNNIKI STRESOGENNE W PRACY BADANYCH NAUCZYCIELI
Z tabeli nr 2 wynika, że najbardziej stresogennym czynnikiem w szkole jest hałas i brak dyscypliny wśród uczniów. Tylko 4 osoby uważają, że stres wywołują: duża ilość uczniów w klasie i duża za nich odpowiedzialność. Tylko jedna z ankietowanych osób uważa słabe zarobki za negatywny czynnik pracy nauczyciela. Jako dodatkowe czynniki wywołujące stres u nauczycieli to odpowiedzialność za sprzęt i zbyt obszerne materiały nauczania.
Wyniki zamieszczone w tabeli nr 3 prawie jednoznacznie (7 osób) określają konieczność występowania przed dużą grupą ludzi jako najczęstszą sytuację wywołującą napięcie. Kontakty z nieznajomymi, choroba czy wypadek też wywołują napięcie, ale zdaniem badanych, w dużo mniejszym stopniu.
3.4.3. REAKCJE NA SYTUACJE STRESOWE BADANYCH NAUCZYCIELI
W trudnych sytuacjach i chwilach napięcia- tabela 4 - ankietowani najczęściej odczuwają:
- zaburzenia snu - 5 osób,
- kołatanie serca i nadmierną potliwość- 4 osoby,
- utratę apetytu i bule głowy tylko 2 osoby.
- nikt nie cierpiał na częste oddawanie moczu.
Jak widać z tabeli nr 5 nigdy nauczyciele nie korzystali z pomocy specjalistów w sytuacjach stresowych radzą sobie sami. Jedyną dodatkową odpowiedzią jest to, że bardzo pomocne w takich sytuacjach są rozmowy z przyjaciółmi.
4. SPOSOBY RADZENIA SOBIE ZE STRESEM
4.1. SPOSOBY RADZENIA SOBIE ZE STRESEM W LITERATURZE
Każdy człowiek ma różny , specyficzny stopień odporności na stres. Dla jednych to dramat zachowań i reakcji, po prostu nie podchodzić do nich, a dla innych to stymulator działania, powodujący większe zaangażowanie i osiąganie lepszych wyników niż normalnie. Stres paraliżuje i mobilizuje do twórczej i aktywnej działalności.
Najczęstsze objawy stresu to:
znużenie, lęki, obawy, zmęczenie, pesymizm, niechęć, niezadowolenie, agresja, złośliwość, niewłaściwe zachowanie;
kłopoty ze snem, częste bóle głowy, trudności w koncentracji, kłopoty z pamięcią;
skłonność do agresji bez powodu, bezradność, skłonność do płaczu, brak kontroli werbalnej i niewerbalnej;
migrena, bóle mięśni, pleców;
atak serca, nadciśnienie, kłopoty seksualne, pokarmowe, astma, artretyzm;
samotność, śmierć;
Co należy robić, aby nie dać się stresowi:
znać swoją wartość i swoje możliwości;
właściwa samoocena, ustalenie sobie celów, priorytetów oraz systemu wartości (postawa asertywna);
mierz siły na zamiary;
zawsze zachowuj się naturalnie;
uprawiaj dyscyplinę sportu, przebywaj na łonie natury;
nie trać sił na konflikty, osłabiaj agresję;
wypowiadaj się śmiało, zgodnie ze swoimi przekonaniami;
myśl o sobie pozytywnie;
bądź dobrym organizatorem własnego czasu;
nie pozostawiaj spraw nie załatwionych, kłopotliwych;
uśmiechaj się często;
Nie wydaje się możliwe sporządzenie wyczerpującej listy sposobów postępowania, wykorzystywanych przez ludzi dla opanowania stresu w różnych sytuacjach. Sposobów tych jest wiele i mają one oczywiście niejednakowa skuteczność, co zależy nie tylko od samej sytuacji, w której są wytwarzane i stosowane, ale także od cech jednostki.
Podobnie jak zwierzęta, tak i człowiek unika sytuacji trudnych albo próbuje się z nich wycofać (uciec). Innym sposobem opanowania (kontroli) stresu to nabywanie doświadczenia i wprawy w wykonywaniu zadania, poszerzaniu własnych kompetencji. Niekiedy osoby przeżywające stres próbują rozładować napięcie poprzez intensywny wysiłek fizyczny albo silna koncentracje na jakiejś czynności.
L Lazarus podaje kilka sposobów, w jaki ludzie radzą sobie ze stresem. Każdy z tych sposobów może służyć zarówno rozwiązywaniu problemu, jak i opanowaniu emocji, a podjęte działania mogą być skierowane zarówno na otoczenie, jak i na siebie.
Jednym z tych sposobów jest poszukiwanie informacji. Innym sposobem radzenia sobie w sytuacjach stresowych jest podejmowanie bezpośrednich działań, czyli różnych czynności służących zmianie tej sytuacji.
Z grupy bezpośrednich działań służących opanowaniu stresu wyłączone zostały procesy poznawcze, gdyż zdaniem Lazarusa tworzą one odrębną grupę tzw. wewnątrzpsychicznych metod zaradczych.
Wszystkie te metody mają znaczenie przede wszystkim uspokajające, gdyż redukując przykre emocje, poprawiają nasze samopoczucie, nie zmieniają jednak obiektywnej relacji człowiek-środowisko.
Jeszcze innym, ważnym mechanizmem ułatwiającym człowiekowi radzenie sobie ze stresem to złudzenia. Zdaniem badaczy, to czy i jak skutecznie poradzimy sobie ze stresem zależy od umiejętności tworzenia i podtrzymywania ilości złudzeń (iluzji), które stanowią specyficzny sposób spostrzegania faktów, który pozwala je zobaczyć jako korzystniejsze niż są naprawdę. Można powiedzieć, że umiejętność i łatwość tworzenia iluzji w pewnym sensie uodparnia ludzi na kolejne niepowodzenia związane z niepotwierdzeniem się złudzeń.
4.2. SPOSOBY RADZENIA SOBIE ZE STRESEM BADANYCH NAUCZYCIELI
Oprócz ankiety zostały przeprowadzone rozmowy z każdym z badanych nauczycieli na temat sposobów radzenia sobie ze stresem. Z rozmów przeprowadzonych z badanymi nauczycielami wynika, że większość rodzi sobie ze stresem sami. Wielu stwierdza, że bardzo pomocne są rozmowy z kolegami z pracy i przyjaciółmi. Również wiele pomaga rozmowa i przedstawienie „sytuacji trudnej” na forum całego grona nauczycielskiego. Większość jednak wymienia na pierwszym miejscu takie „antystresory” jak:
wysiłek fizyczny
oglądanie telewizji
słuchanie muzyki
koncentracja na jakiejś innej czynności (sytuacji)
czytanie prasy i książek
przygotowywanie jedzenia
5. ZAKOŃCZENIE
Ludzie na co dzień doświadczający stresu, nie zawsze wiedza czym jest lub może być w rzeczywistości to zjawisko, jakie skutki powoduje i w jaki sposób inni ludzie , nawet w bardzo trudnych sytuacjach, radzą sobie z nim.
Nie zawsze trzeba zwalczać stres, ale kiedy jego poziom wzrasta w takim sposób, że utrudnia nasze życie to może warto zastanowić się nad tym, co mogę zrobić, żeby pomóc sobie. Czy zawsze musze walczyć, rywalizować z innymi, ciągle spieszyć się?
Czy mógłbym zwolnić nieco tempo życia? Z czego mógłbym bez szkody zrezygnować lub zastąpić czym innym?
To ważne pytania, spróbujmy poświęcić im chwilkę refleksji pomimo „zgiełku i zamętu życia”.
6. LITERATURA
Benisz Henryk, „Stres w zawodzie nauczyciela, podstawowe zasady zdrowego życia”, „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne”, nr 5, 1997r.
Fontana David, Psychologia dla nauczycieli, Poznań 1998r, Wyd. Zysk i S-ka.
Hamer Hanna, Rozwój umiejętności społecznych, Warszawa, 1999r, Wyd. Veda
Hamer Hanna, Klucz do efektywności - Poradnik dla nauczycieli, Warszawa 1994r, Wyd. Veda
Kirsta A., Jak przezwyciężyć stres, Warszawa 1998r.
Santorski Jacek, Jak przetrwać w stresie, Warszawa 1992r, Wyd. Jacek Santorski & CO Agencja.
Selye Hans, Stres okiełznany, Warszawa 1977r, Państwowy Instytut Wydawniczy.
Tucholska Stanisława, „Stres zawodowy u nauczycieli: poziom nasilenia i symptomy”, „Psychologia Wychowawcza”, nr 3, 1999r.
Tucholska Stanisława, „Stres w zawodzie nauczyciela”, „Psychologia Wychowawcza”, nr 5 1996r.
Oniszczenko Włodzimierz, Stres to brzmi groźnie, Warszawa 1998r, Wyd. Żak.
1 Włodzimierz Oniszczenko , Stres to brzmi groźnie, Warszawa 1998 Wyd. Żak
2 A. Kirsta , Jak przezwyciężyć stres, Warszawa 1998
3 Włodzimierz Oniszczenko , Stres to brzmi groźnie, Warszawa 1998 Wyd. Żak
4 Stanisława Tucholska - „Stres w zawodzie nauczyciela” - „ Psychologia Wychowawcza” 3/1999 r
2