W wypadku dziejów The Garden City Movement nie jesteśmy skazani na fragmentaryczne informacje i niepewne źródła. Wokół idei miasta-ogrodu piętrzą się stosy książek i artykułów autorów anglosaskich, wywodzących się z całego obszaru byłego Imperium Brytyjskiego, innych rejonów Europy, a nawet świata. Wszędzie tam, gdzie w pierwszych dekadach XX wieku docierały wpływy zachodniej cywilizacji i równolegle czynił postępy ruch na rzecz realizacji howardiańskiej reformy, dzisiaj obecny jest problem aktualizacji jej wzorców i ochrony jej materialnego dziedzictwa. Rekordową liczbę publikacji na ten temat przyniosła dekada poprzedzająca dwa jubileusze: stulecia wydania książki Ebenezera Howarda - Tomorrow: A Peaceful Path to Real Reform (1898) i stulecia założenia pierwszego na świecie miasta-ogrodu Letchworth (1903).
Adam Czyżewski
Odrzuciłem "naukowe uprzedzenia" i udałem się do Anglii jako miłośnik edwardiańskiej architektury, międzynarodowego stylu narodowego, pięknych planów urbanistycznych szkicowanych w barokowej manierze City Beautyfull i milenarnych nadziei epoki fin-de-siecle. Już samo w sobie jest to być może jakąś metodą, skoro w podobnym nastroju przed stu laty wyruszali do Anglii higieniści, architekci i urbaniści z całego świata, między innymi z Polski. Był wśród nich profesor Tadeusz Tołwiński [.] Jego kolekcja fotografii i planów z podróży odbytej ok. 1907 roku przetrwała w zbiorach Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej. Zdjęcia zostały wykonane w Hampstead Garden Suburb. Jedno z nich przedstawia fragment zabudowy obrzeżnej placu w sąsiedztwie kościoła św. Judy. Piętrowe domy zaprojektowane w klasycyzującej manierze przez Edwina Lutyensa stanowią oprawę głównej osi założenia. Na pozostałych zdjęciach widoczne są ulice w północnej części przedmieścia, w rejonie pięciobocznego placu, który formą nawiązywał do Town Square w Letchworth Garden City.
Adam Czyżewski
Owocem stuletniej historii Letchworth jest w pełni ukształtowany organizm miejski oraz kultura życia społecznego, której nie sposób rozwinąć w kilka lat od chwili założenia, czy nawet wybudowania miasta. Pokolenia twórców Letchworth - w przeszłości alternatywnej zbiorowości radykalnych abstynentów, zwolenników noszenia "racjonalnej garderoby", używania wegetariańskiej żywności i stosowania eksperymentalnych metod pedagogicznych - mimo skłonności do wybujałego indywidualizmu zdołały wykształcić trwały nawyk stowarzyszania się i poddawania dyscyplinie reguł życia społecznego. Nie można także zapominać, że sto lat historii tego miasta-ogrodu to długi okres względnej stabilizacji politycznej i społecznej, z zachowaniem pełnej sukcesji lokalnej władzy, ustroju i form własności. W tych warunkach każdy z kolejnych etapów rozwoju miasta pozwalał okrzepnąć jego strukturom przestrzennym, gospodarce, instytucjom społecznym i samorządowym oraz architekturze, której "stylowa" różnorodność, a jednocześnie spójność w ogólnym plastycznym wyrazie, często budzi szacunek, czasem nawet zachwyt.
Tak jak postrzegał to w 1910 roku Hermann Hesse, w ciągu tych stu lat miasto wzrastało powoli zatrzymując się na barierach i pokonując progi. Czy w przyszłości nastąpi jego schyłek, lub zgodnie z wizją Howarda będzie trwało wiecznie, zawieszone w stanie dynamicznej równowagi? Tego nie wiemy.
Rozwiązanie zagadki trwałości tego przekazu tkwi we wczesnych projektach Unwina i Parkera - Letchworth Garden City i Hampstead Garden Suburb . W obu wypadkach autorzy nie przejawiali jeszcze tej skłonności do teoretyzowania i abstrahowania, która w latach późniejszych opromieniła ich zawodowe kariery, a ich pomysłom ujęła świeżości. W obu projektach odkrywamy wciąż na nowo, mimo upływu czasu, żywy związek słowa i obrazu, nie skażony schematem i rutyną. Coś, co nadaje im sens w pierwotnym tego słowa znaczeniu. Jest jednoznaczne z kulturą projektowania, wrażliwością na odbiór i świadomością niepowtarzalności aktu kreacji.
Adam Czyżewski
Prace nagrodzone w konkursie nr XXXV ogłoszonym w 1911 r. przez Koło Architektów w Warszawie przy Stowarzyszeniu Techników, na rozparcelowanie majątku hrabiego Ronikiera w Ząbkach pow. 404 morgi. (rozstrzygnięcie - 1912 r.)
Sąd konkursowy: Władysław Jabłoński, Józef Holewiński, Franciszek Lilpop, Gustaw Trzciński; za-cy: Łukaszewski, Karol Jankowski.
Nagrody: I - Tadeusz Tołwiński, II - Aleksander Bojemski, J. Siennicki, III - Czesław Przybylski, zakup - S. Pajzderski
Według założeń konkursu celem było stworzenie "wzorcowej osady podmiejskiej, przeznaczonej na całoroczne zamieszkiwanie - nie letnisko". Tereny posiadały podstawowe walory - doskonałe położenie w stosunku do Warszawy, przy przystanku kolei warszawsko-petersburskiej i graniczyły z kompleksem leśnym, do dziś istniejącym. Kolejnym konkursem objęto zieleń miejską. Jej projekt miał podkreślić "polski charakter osady. Projektowanie o charakterze angielskim lub pejzażowym nie jest wykluczone, jednak pożądany jest kierunek klasyczny, w szczególności dla ogrodu przy kasynie" podawały warunki konkursu. Zadrzewienie wg projektu ogrodników warszawskich Stanisława i Wacława Zajkowskich (1913 r.) zrealizowano do 1939 r.
Podstawowe elementy kompozycji, a także zabudowa, zrealizowanej w 1912 r. parcelacji, uległy po II wojnie światowej zatarciu i tylko fragment układu jest objęty ochroną konserwatorską.
(MS)
Projekt podwarszawskiego miasta-ogrodu Młociny, chociaż należy do wczesnych prób przeniesienia na polski grunt howardowskiej koncepcji "mariażu miasta i wsi", pozostaje nadal mało znanym przykładem interesującej rodzimej interpretacji zachodnioeuropejskich rozwiązań programowych i formalnych.
Pierwotny plan parcelacji [.] pochodzi prawdopodobnie z 1914 roku (arch. Ignacy Miśkiewicz), a więc powstał zaledwie w dwa lata po, szeroko komentowanym i często cytowanym w literaturze przedmiotu, projekcie miasta-ogrodu Ząbki pod Warszawą autorstwa Tadeusza Tołwińskiego.[.] Realizacja projektu parcelacji została przerwana wybuchem I wojny światowej. Parcelacja, kontynuowana w dwudziestoleciu międzywojennym (od red. Plan szczegółowy z 1935 r., inż. architekt Jan Siwek), znacznie odbiegła od pierwotnej koncepcji urbanistycznej. Z bogatego programu obu projektów miasta-ogrodu Młociny nie została zrealizowana żadna inwestycja publiczna.
Alicja Szmelter
"Plan miasta-ogrodu Podkowa Leśna" sporządzony przez architekta Antoniego Aleksandra Jawornickiego w 1926 r. Ulotka reklamowa wydana przez akcjonariuszy Spółki z o.o. "Miasto Ogród Podkowa Leśna".
Na fotografiach: wille, budynki publiczne i inne budowle z lat 19261939 stan obecny,
fot. Paweł Wąsowski, 2002 r.,
opisy Alicja Szmelter
W połowie lat siedemdziesiątych w zespole z Olgierdem Dziekońskim pracowaliśmy nad studium planu szczegółowego zagospodarowania Podkowy Leśnej, a następnie nad samym planem szczegółowym. Zafascynowała nas historia tego miasta-ogrodu, założonego w latach dwudziestych na planie parcelacyjnym wykonanym przez arch. Antoniego Jawornickiego. W momencie kiedy zaczęliśmy badać historię Podkowy zobaczyliśmy, że zrobienie planu to była tylko część działalności jego twórców. Drugą część stanowiła podjęta tam całościowa działalność inwestycyjna, w połączeniu z ustawodawstwem budowlanym, zawartym później w aktach notarialnych i księgach wieczystych
Krzysztof Domaradzki
1976 r. Studium planu szczegółowego zagospodarowania miasta Podkowa Leśna; autorzy: Hanna Adamczewska Wejchert , Krzysztof Domaradzki, Olgierd Roman Dziekoński
2000 r. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego; autorzy: Krzysztof Domaradzki, Marek Sawicki, Włodzimierz Jacek Mróz. (od red. Studia i plany z lat 1976-2000 prezentowane były na wystawie w oryginale)
Powstanie Miasta Ogrodu Ostoja miało związek (oprócz ogólnych tendencji) z budową Elektrycznej Kolei Dojazdowej na trasie Warszawa-Grodzisk, która została ukończona pod koniec 1927 r.
Zimą 1926 r. zostały rozpoczęte przez inż. arch. D. Olańskiego prace nad projektem parcelacji. Projektowanym ulicom nadano nazwy, które w większości zachowały się do chwili obecnej. Nie odnaleziono planu, który przedstawiałby ten projekt. W pewnym stopniu, odbiciem tych założeń jest plakat zatytułowany: "Miasto Ogród Ostoja pod Pruszkowem". Prawdopodobnie plan ten został złożony w lutym 1927 r. do Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Warszawie celem wydania zgody na parcelację terenów mających wejść w skład Ostoi.
Kolejna wersja projektu powstała na przełomie lat 1927-1928 r. i związana była ze zmianą przepisów budowlanych. Prawdopodobnie odpowiada jej "Projekt Miasta Ogrodu Ostoja pod Pruszkowem na gruntach majątku Pruszków i Pęcice ". Niewielu mieszkańców Pruszkowa wie, że na jego terenie stworzono Miasto Ogród Ostoja Pęcicka. Ponadto po II wojnie światowej dopuszczono do powstania w dzielnicy willowej rzemieślniczych zakładów produkcyjnych jak również wybudowano w niej nowe bloki. Nie powstały planowane obiekty użyteczności publicznej (skwery, boisko sportowe), których miejsce zajęły ogródki działkowe.
Mimo znacznego przyrostu liczby domów (na ich przykładzie na Ostoi można prześledzić różne style budowlane panujące w Polsce od końca lat 20-tych do chwili obecnej) przez ponad 50 ostatnich lat nie wszystkie działki zostały jeszcze zabudowane, jak również dopiero w ostatnich latach pobudowano sieci wodociągowe, kanalizacyjne, utwardzono drogi. Tak więc zagospodarowanie Ostoi trwa do chwili obecnej, chociaż nie w takiej formie o jakiej myśleli jej twórcy.
Ryszard Wojtkowski
Plan parcelacji terenu majątku Włochy, sporządzony w 1928 r. przez Feliksa Krzywdę Polkowskiego i H. Kotyńskiego.
Na fotografiach: wille, budynki publiczne z lat 19281939 (stan obecny),
fot. i opisy Alicja Szmelter, 2000 r.
Pod "Miasto-ogród Włochy pod Warszawą" rozparcelowano grunty majątku należącego od 1842 roku do Koelichenów. Teren posiadał podstawowe walory: dobre powiązanie komunikacyjne z Warszawą (przystanek kolei warszawsko-wiedeńskiej, a od 1932 r. EKD) oraz malowniczy zespół parkowy włączony w granice objęte planem parcelacji. Autorzy planu oparli koncepcję kompozycji urbanistycznej na przebiegu dawnych dróg łączących majątki Włochy i Czechowice, Jelonek, Mory, Solipsy , Srokosze oraz na romantycznym parku z eklektycznym dworem pałacykiem Koelichenów z połowy XIX wieku. Główne elementy kompozycji Centralny Plac (d. Wilsona) i Wielka Aleja - ciąg ulic Chrościckiego- Popularna są rozwiązane zgodnie z zasadą klasycznych elementów programowych miasta ogodu. Ich kompozycja przestrzenna, parametry techniczne (przekrój), nasadzenia drzew, lokalizacja dominant (wieże kościoła), powiązania widokowe z naturalnymi akwenami można zaliczyć do interesujących, bardzo indywidualnych przykładów rodzimej interpretacji zasad kształtowania przestrzeni publicznych w miastach ogrodach . Miasto-ogród Włochy należy, podobnie jak Podkowa Leśna, do nielicznych miast-ogrodów, w których prócz zrealizowanych budynków mieszkalnych zachowane zostały walory przestrzeni publicznych, placów, parku i głównej alei - promenady.
Od 1938 r. Włochy posiadają prawa miejskie. W 1981 r. objęte zostały administracją warszawską i straciły możliwość tworzenia regulacji prawnych sterowania własnym rozwojem przestrzennym, uwzględniających lokalne tradycje, wywodzące się z czasów "założenia miasta".
(MS)
Moja wypowiedź: "Miasto Ogród Utrata" jest swojego rodzaju osobistym wspomnieniem. Należę chyba do niewielu osób, które próbowały wybudować miasto ogród pod Warszawą jeszcze w poprzednim systemie ustrojowym i te wspomnienia sprzed 25 lat chciałbym tutaj przedstawić.
Zaproponowana przez nas (Krzysztof Domaradzki i Olgierd R. Dziekoński red.) koncepcja Pasma Pruszkowskiego-Bis opierała się na założeniu rozbudowy kolejki WKD. Nowy przebieg kolejki łączącej Komorów z Grodziskiem Mazowieckim przez Nadarzyn tworzyć miał z istniejącą linią Grodzisk Mazowiecki - Komorów układ pętli. Rozbudowa kolejki umożliwiała zlokalizowanie nowych jednostek osadniczych w południowej części pasma. Nowe jednostki zlokalizowane na słabych glebach były przewidziane do realizacji w zabudowie jednorodzinnej i projektowane jako niezależne miasta-ogrody posiadające własną administrację, kompletny program usługowy oraz określoną ilość lokalnych miejsc pracy. Struktura zatrudnienia mieszkańców miała być zbliżona do istniejącej w pozostałych miejscowościach Pasma Zachodniego, a oczekiwane potrzeby w zakresie komunikacji masowej byłyby realizowane przez kolejkę WKD. Układ istniejących dróg zapewniał dobrą obsługę w zakresie komunikacji kołowej. Miasto-ogród Utrata Położenie pomiędzy Komorowem i Nadarzynem miast o ogród Utrata stanowiło pierwsze ogniwo projektowanego pasma. Główne założenia projektu Miasta ogrodu Utraty przedstawiliśmy w zredagowanej przez nas w 1982 r. ulotce nawiązującej do druków reklamujących nowe parcelacje w okolicach Warszawy w latach międzywojennych.
Miasto ogród Utrata nie zostało zrealizowane z wielu przyczyn. Jedną z nich były również protesty środowiska urbanistów, gdyż nasza koncepcja naruszała zasady przyjęte w planie województwa.
Nadarzyn Kolonia Odpryskiem niezrealizowanej koncepcji miast ogrodu w Pasmie Pruszkowskim-Bis stało się osiedle NadarzynKolonia, którego realizacja opierała się na przyjętych wcześniej założeniach do projektu "miasta ogrodu UTRATA zarówno w kształtowaniu struktury urbanistycznej, jak i architektury.
Koncepcja projektu osiedla zabudowy jednorodzinnej Nadarzyn-Kolonia wykonana została w roku 1983 na zlecenie naczelnika gminy Nadarzyn w PP "Sztuka Polska". Dalsze fazy projektowania kontynuowane były w pracowni autorskiej w ramach powstałej w roku 1984 Spółdzielni Pracy Architektów "ESPEA" w Warszawie na zlecenie Nadarzyńskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Autorzy: architekci Krzysztof Domaradzki, Olgierd Roman Dziekoński, Zbigniew Garbowski, Katarzyna Kierczyńska- Królikowska, Dariusz Śmiechowski. Realizację rozpoczęto w 1985 roku.
|
