Pytania 6 Motywacja ludzka a czas wolny

I. Potrzeby pierwotne podstawowe

Potrzeby		Reakcje i zachowania
metabolizm		zaopatrzenie, np dostarczanie organizmowi wypoczynku (sen, relaks)
reprodukcja		pokrewieństwo, np.zawieranie związków małżeńskich, związków małżeńskich,
wymogi organizmu		osłona np. użytkowanie odzieży, budowa mieszkań
bezpieczeństwo		ochrona, np. instynkty obronne, udzielanie pomocy innym
ruch		czynności, np. praca, uprawianie sportu,
wzrost (rozwój)		szkolenie, np. nauka, socjalizacja dzieci
zdrowie		higiena, np. profilaktyka, prowadzenie zdrowego trybu życia, racjonalny wypoczynek

Potrzeby psychologiczne

1.potrzeba osiągnięć

2. potrzeba dominacji

3. potrzeba kompensacji

4, potrzeba autonomii (niezależności)

5. potrzeba uległości

6. potrzeba pokazania się i ważności

7. potrzeba bezpieczeństwa

8. potrzeba agresywności

9. potrzeba praktycznej twórczości

10. potrzeba afiliacji

11. potrzeba poznawcza

12. narcyzm zainteresowanie własnym ciałem

13. potrzeba wyczynu

14.potrzeba zabawy

Wybrane definicje

Potrzeba osiągnięć

Potrzeba osiągnięć jest blisko związana ze strukturą JA. Kształtuje się stosunkowo wcześnie pod wpływem dążenia jednostki do wzmacniania własnej wartości. Mechanizm potrzeby osiągnięć przejawia się w ustalaniu przez jednostkę pewnych standardów i dążenia do ich osiągnięcia. Osiąganie celów lub zbliżanie się do nich wywołuje pozytywne emocje, takie jak poczucie dumy i zadowolenia. Niepowodzenia z kolei pogłębiają lęk, wywołują poczucie wstydu i winy. Potrzeba osiągnięć jest mechanizmem opartym na samowzmacnianiu. Wzmocnieniami nie są nagrody zewnętrzne, chociaż te być mogą, ale samo własne działanie

Potrzeba dominacji

Potrzeba dominacji jest mechanizmem umożliwiającym jednostce podtrzymywanie poczucia ważności i przewagi nad innymi przez doświadczanie kontroli nad otoczeniem społecznym. Potrzeba dominacji motywuje jednostkę do poszukiwania takich sytuacji, które mogą być źródłem gratyfikacji. Są to różne formy zachowań manifestujących pewność siebie i przewagę nad innymi ludźmi. Typowymi schematami pozostającymi pod wpływem PD są pewność siebie, autorytarność, stanowczość i zdecydowanie.

Potrzeba niezależności

Funkcją potrzeby autonomii jest przezwyciężanie oporów środowiska i walka z wszelkimi ograniczeniami swobody jednostki. Potrzeba autonomii charakteryzuje się dążeniem jednostki do unikania wszelkich ograniczeń, przymusu, reglamentacji, przeciwstawianiem się autorytetom , unikaniem jakichkolwiek form zależności, w tym emocjonalnej. W krańcowych przypadkach charakterystyczne są działania buntownicze - negatywistyczne.

Celem działania potrzeby jest uzyskiwanie swobody i wolności, przezwyciężanie oporów środowiska, walka z ograniczeniami cywilizacji, skłonności do anarchii.

II. Potrzeby pochodne - Instrumentalne

Przykłady

Potrzeby		Reakcje
Produkcja narzędzi i dóbr konsumpcyjnych		gospodarka
Kodyfikacja i regulacja zachowań ludzkich		Kontrola społeczna
Transmisja kultury		edukacja
Organizacja kolektywnego działania		Organizacja polityczna
Nabywania dóbr		Kupowanie - kradzież

Poznawczy mechanizm motywacji

Aby mógł powstać proces motywacyjny, zgodnie z psychologią poznawczą, muszą być spełnione równocześnie dwa warunki:

1. cel, inaczej obiekt musi być dla podmiotu subiektywnie użyteczny. Użyteczność powinna być większa od zera.

2. podmiot musi mieć przeświadczenie, że cel jest osiągalny czyli subiektywne prawdopodobieństwo jego osiągnięcia jest większe od zera.

Można to przedstawić w postaci prostego schematu:

0 < Usx Usx = użyteczność subiektywna

Mx Psx = prawdopodobieństwo sub.

0 < Psx Mx = proces motywacyjny

x = obiekt

Zachowania naśladowcze ogólnie jak w pytaniu 14 (było omówione)

Pytanie 7. Kulturowe uwarunkowania ….

Edward T. Hall Monochromiczność i polichroniczność

• polichroniczność jako zaangażowanie w dwie lub więcej czynności bądź dwa lub więcej zdarzenia zachodzące w tej samej jednostce czasu

• monochroniczność jako zaangażowanie w jedną czynność lub zdarzenie w jednej jednostce czasu na zasadzie przeciwieństwa

styl polichroniczny bądź monochronicz­ny jest wyborem jednostek ujawniających swoje preferencje i nawyki.

C. Kaufman i J.D. Lindguiste Style zachowań

1. Osoby monochroniczne odczuwają silne emocje o zabarwieniu pozytywnym w to­ku realizacji swych harmonogramów krok po kroku. Jednostki polichroniczne są mniej skoncentrowane na tego rodzaju działaniach.

2. Osoby monochroniczne preferują planowanie dziennych aktywności w uznane przez siebie bloki (ramy) czasowe. Jednostki polichroniczne nie lubią w ogóle planowania.

3. Osoby monochroniczne, w przeciwieństwie do polichronicznych, z większą łatwością potrafią oszacować, ile czasu potrzeba im na zrealizowanie określonej czynności.

4. Osoby polichroniczne efektywniej działają w warunkach presji czasowej. Jednostki monochroniczne uznają ją za czynnik osłabiający skuteczność ich funkcjonowania.

5. Osoby monochroniczne, w przeciwieństwie do polichromicznych, rozmyślnie re­organizują swoje plany działania, odkładając na później wykonanie niektórych

czynności.

Osoby monochroniczne mają większą skłonność do nadawania priorytetów okre­ślonym czynnościom.

7. Osoby monochroniczne wykazują większą zdolność do wykonywania czynności na czas, przy równoczesnej świadomości tego, co będzie później, natomiast jednostki polichroniczne wiążą ściśle daną aktywność ze swoistym blokiem czasowym.

Pytanie 10 Czynności i zachowania w czasie wolnym

Czas wolny jest okresem naturalnej regeneracji sił witalnych organizmu nadwyrężonych wysiłkiem pracy fizycznej i umysłowej.

Wypoczynek po pracy powinien być dostosowany do rodzaju zmęczenia. Intensywna praca umysłowa wymaga odprężenia się i zmiany formy zachowania. Najczęstszym sposobem jest zajmowanie się czynnościami przeciwstawnymi na przykład zajęciami z przewagą czynności ruchowych- fizycznych

Czas wolny jest istotnym czynnikiem uwalniającym jednostkę od stresu. Czło­wiek narażony jest na oddziaływanie wielu czynników stresogennych,

pozytywnie, tzw. eustres. I choć w sensie biologicznym i reakcji fizjologicznej (pobudzenie organizmu do walki z nim), nie róż­ni się od „stresu złego", to jednak zauważalne są pewne różnice jakościowe

Dystres („zły stres") jest bowiem rozumiany jako niosący cierpienie, dezintegrację psychiczną i dezorganizację działania, natomiast eustres („stres dobry")

Odejście od czynności obarczonych rygorem wykonywalności na rzecz swobodnych wyborów niesie za sobą niezaprzeczalne korzyści, które mogą wpływać na przekształcenie negatywnych nastrojów jednostki w pozytywne odczuwanie rzeczywistości i optymistyczne • patrzenie w przyszłość

Różne wymiary czasu wolnego bowiem kształtują różne aspekty walki ze stresem doświadczanym przez jednostkę.

W pracach badawczych można odnaleźć interesująca hierarchizację uwarunkowań jednostki w walce ze stresem za pomocą wolnego czasu i dzięki niemu.

Poziom pierw­szy wskazuje przede wszystkim na wiarę jednostki w możliwości przezwyciężania sytu­acji stresowych dzięki czasowi wolnemu.

Poglądy te rozwijają się na podstawie procesów socjalizacji jednostki, a także wykazują dynamikę zmian w czasie. Wytworzone w czasie wolnym predyspozycje jednostki znacząco wpływają na stan jej zdrowia..

Z kolei strategie walki ze stresem związane z czasem wolnym zdeterminowane są okolicznościami zewnętrznymi, zachowaniami osiąganymi poprzez zaangażowanie w czynności czasu wolnego

Strategia walki ze stresem oparta jest na zasadzie procesu, w którym każda stresu­jąca jednostkę sytuacja tworzy reakcję przeciwną. Na przykład wymagająca praca two­rzy zapotrzebowanie na aktywności czasu wolnego, biegunowo różne od aktywności pracy (np. słuchanie relaksującej muzyki). W tym przypadku podjęte strategie są swo­istym procesem, który poprzez czas wolny walczy ze stresem i polepsza zdrowie jed­nostki. Można więc uznać, że zależność: czas wolny - zwalczanie stresu - zdrowie jest w pełni uzasadniona.

zagospodarowania czasu wolnego przez jednostki i większe grupy społeczne (np. rodziny lub grupy społeczno-zawodowe).

W przypadku osłabienia czynników sytuacyjnych (takich jak interakcje międzyludzkie, presja miejsca przebywania) ludzie są bardziej skłonni do ulegania swym przeświadczeniom, w jaki sposób pokonywać stres w czasie wolnym, wykorzystując swe cechy osobowości i pre­dyspozycje. Gdy na przykład jednostka wybiera się na wypoczynek wakacyjny w miej­sce oddalone od cywilizacji, to można z dużym prawdopodobieństwem założyć, że jej zachowania w czasie wolnym będą uzewnętrznieniem wielu składowych jej osobowo­ści, często skrywanych w życiu codziennym.

Z drugiej strony, w warunkach silnie dzia­łających uwarunkowań sytuacyjnych, jednostki częściej wykorzystują swe strategie. Na przykład jednostka po dłuższym okresie wytężonej samotnej pracy, wykazuje natural­ne dążenie do wypoczynku wśród innych.

Biorąc pod uwagę hierarchię powiązań czasu wolnego z procesami i strategiami zwal­czania stresu, poziom drugi składa się z dwóch typów przekonań i trzech typów strategii Przez autonomię należy rozumieć podejście, w którym jednostkę cechu­je wiara, że w czasie wolnym rozwijane są te cechy osobowości, które pozwalają ludziom efektywnie walczyć ze stresem.

Z kolei dzięki zawartym w czasie wolnym przyjaźniom jednostka buduje sobie wsparcie o charakterze społecznym, do którego zalicza się: wspar­cie emocjonalne, wsparcie informacyjne, wsparcie polegające na okazaniu szacunku oraz udzielaniu rzeczywistej pomocy.

Jeśli chodzi o strategie jednostki, poziom drugi składa się z trzech elementów wy­kształconych w czasie wolnym: związków towarzyskich, poprawy nastroju i uśmierze­nia niepokoju.

Warto podkreślić, że opisane wcześniej korzyści płynące z budowania związków przyjacielskich są pierwotnymi zachowaniami jednostki i dotyczą bardziej warstwy emocjonalnej, gdy związki towarzyskie niosą za sobą zachowania społeczne, wywołując zachowania o charakterze wtórnym.

W czasie wolnym może dochodzić też do odnowy duchowej. Często także jednost­ka tworzy iluzje i fantazje, które są niejednokrotnie sposobem odreagowania na stresy codzienności. Jednostka w swym czasie wolnym zaspokaja potrzebę egzotyzmu, prze­łamuje nudę i rutynę.

Czynności wykonywane przez jednostkę w czasie wolnym mogą być źródłem jej sa­tysfakcji. Jak zauważa D.K. Hawes, dzięki różnorodnym aktywnościom, jakim oddaje się człowiek w czasie wolnym, następuje:

• przywrócenie więzi między człowiekiem a naturą

• rozładowanie nacisków eskapistycznych (chęci ucieczki od rzeczywistości)

• zaspokojenie ambicji osiągania sukcesów w innych sferach życia niż praca zawodowa

• przemyślenie stosunku do własnych wartości lub otoczenie społecznego w różnych wymiarach

• wspólne doznawanie przeżyć i ich odtwarzanie

• podejmowanie ryzyka

• spotykanie się z ludźmi i ich obserwacja

Warto zauważyć, że jednostkowy wymiar czasu wolnego stanowi swoiste kontinuum.

W czasie wolnym jednostka przede wszystkim regeneruje swe siły fizyczne i psychicz­ne.

Drugim wymiarem jest uczestnictwo jednostki w życiu społecznym, realizowanie potrzeb akceptacji, uznania, estymy, przynależności. Całokształt zachowań i interakcji społecznych w ramach zabawy i rozrywki z innymi jest także składową dobrego samo­poczucia jednostki.

Trzecim wymiarem jest wymiar duchowy - kontemplacji i szeregu przeżyć o charakterze wyższym: religijnym, estetycznym itp. Te trzy elementy pozostają ze sobą w ścisłym powiązaniu i wydaje się, że stanowią zamknięty cykl, który nieustan­nie dokonuje się i odnawia.

Czas wolny służy także zabawie. Potrzeba zabawy jest potrzebą psychologiczną

Zabawa nie może jednak powodować niszczenie sił. (przykładem negatywnym jest nadużywanie używek oraz narkotyków celem wzmocnienia intensywności przeżyć.

Patrząc na czas wolny z punktu widzenia rozwojowego, jednostka nie tylko jest nastawiona na regenerację organizmu, zaspokajanie potrzeb uczestnictwa we wspólnym przeżywaniu jakichś zjawisk (rozrywka, potrzeby ludyczne itp.), ale także na wykonywanie czynności konceptualnych i skierowanych na doskonalenie własnego wnętrza.

Z tego właśnie wy­nika dyskrecjonalność (osobisty wymiar czynności), dowolność i dobrowolność czyn­ności czasu wolnego.

Czas wolny jest afirmacją rosnącego indywidualizmu jednostki, będącego przeciw­stawieniem się wszechogarniającym trendom do unifikacji życia i zaspokajania potrzeb. Jest także czasem poszukiwania prawdy o sobie samym i o własnym życiu - jest to czas filozoficznej, religijnej i estetycznej kontemplacji.

Pytanie 11 Wystarczy to, co poniżej

Kulturowe uwarunkowania percepcji…

Czas psychologiczny jest ważnym czynnikiem wpływającym na zachowanie jednostki. Szczególne miejsce zajmuje czas teraźniejszy oraz przyszły, ale znaczącą rolę może także odgrywać czas miniony. Czas jest spostrzegany nie zawsze jako kontinuum, ale także jako koło. W tym drugim przypadku jest traktowana doba czy rok. Poszczególne cykle powtarzają się, ale człowiek zmienia się w sposób ciągły choć subiektywnie ciągłość nie jest dostrzegana. Zmiany dobowe mijają niezauważalnie. Wyjątek stanowią sytuacje nadzwyczajne, np. choroba czy silny stres, kiedy zmiany mogą być dostrzeżone nawet w bardzo krótkim czasie. Zmiany związane z rozwojem są szczególnie zauważalne w okresie wczesnego dzieciństwa(niemowlęctwo wiek przedszkolny) Jednak percepcja tych zmian bardziej szczegółowa pojawia się w wieku szkolnym. Zmiany szczególnie widoczne występują w okresie dojrzewania i mogą stanowić źródło stresu. Również przez dostrzegalne są zmiany w fazie rozwojowej określanej w psychologii i biologii jako starość. Zatem percepcja czasu zmienia się wraz z wiekiem, co jest zupełnie naturalne. Zależność nie jest jednak liniowa. Korelacja miedzy czasem obiektywnym a subiektywnym - psychologicznym jest krzywoliniowa. Zależność między obu czasami nie jest empirycznie zbadana, a wydaje się, że jest interesująca zarówno w sensie poznawczym jak i praktycznym, dotyczącym gospodarowania czasem.

Czas jest również narzędziem komunikowania niewerbalnego.

W. Głodowski (2001) opisuje różnice międzykulturowe w percepcji czasu, które wiążą się z trzema poziomami spostrzegania czasu. Czas może być spostrzegany na poziomie psychologicznym, biologicznym i kulturowym. W naszym przypadku interesujące są zależności związane z poziomem percepcji czasu psychologicznego. Ogólnie, jeśli chodzi o stosunek do czasu, wyróżniamy kultury zorientowane na przeszłość, zorientowane na teraźniejszość - tu i teraz, oraz kultury nastawione na przyszłość.

W kulturach nastawionych na przeszłość czas miniony jest bardzo ważny i rozciąga się na teraźniejszość. Na przykład kultura brytyjska, chińska, indiańska, chociaż pochodzące z różnych regionów świata, silnie akcentują znaczenie przeszłości. Kultury te, między innymi, pielęgnują tradycję oraz szanują ludzi starych jako „nosicieli” czasu przeszłego. Granica między przeszłością i teraźniejszością we wszystkich przypadkach jest rozmyta.

Niektóre kultury nastawione są na teraźniejszość na przeżywanie, na doznawanie przyjemności. Dotyczy to regionu Pacyfiku czy Południowej Ameryki, ale wiąże się także z modnym obecnie kierunkiem filozofii postmodernistycznej. W obu przypadkach chodzi o maksymalne korzystanie z przyjemności przeżywanych w czasie bieżącym.

„Tu i teraz”, chociaż w szerszym kontekście jest także jednym z postulatów psychologii humanistycznej.

W Kulturach nastawionych na przyszłość najważniejsze jest to, co nastąpi w przyszłości. Są to kultury ludzi wewnątrzsterownych, przekonanych, że ich los w głównej mierze zależy od aktywności własnej jednostki9 Są to kultury głównie Ameryki Północnej oraz niektórych krajów Europy północno -zachodniej.

Czas psychologiczny wiąże się z percepcją czasu fizycznego. Czas fizyczny odzwierciedla się w zmianach w środowisku fizycznym Np. pozorny ruch tarczy słońca różnice w naświetleniu. W okresie dłuższym czas odzwierciedla się w zmianach pór roku. Odzwierciedleniem upływu czasu są zmiany w strukturze materii nieożywionej i żywej Procesy zmian związanych z upływem czasu są spostrzegane nie jako proces ciągły, ale jako pewne zdarzenia, np. jakaś część silnika samochodu łamie się lub rozpada na części. Tkanka żywa albo rośnie albo ulega rozkładowi, drewno butwieje i rozpada się.

Spostrzeganie teraźniejszości wiąże się z przeżywaniem uczestnictwa w różnych zdarzeniach. Percepcja czasu bieżącego jest zmienna i podlega zmieniającym się stanom emocjonalnym.

Spostrzeganie przyszłości wiąże się z wyobraźnią i osobniczą zdolnością do tworzenia w wyobraźni planów o zmiennej perspektywie od bardzo krótkiej do bardzo długiej.

Czas obiektywny w kulturze świata zachodniego jest spostrzegany jako zjawisko liniowe. Jest to spostrzeganie przez osoby zależności przyczynowo-skutkowej między zdarzeniami które przebiegają (są oddalone w czasie) blisko siebie. Jednocześnie jeśli zdarzenia przebiegają oddalone w czasie nie mogą ich powiązać ze sobą. Zwykle takie osoby mają ograniczone zdolności planowania długofalowego. Ten sposób percepcji czasu został nazwany przez terapeutów strukturą poprzez czas (trough time). Osoby z percepcją „poprzez czas” są świadome upływu czasu i mocno przeżywają jego upływ i przemijanie.

W kulturze, którą można nazwać arabską lub latynoamerykańską czas jest zjawiskiem rozciągłym i pojęcie przyszłości praktycznie nie istnieje. Wywiera to znaczący wpływ na dokonania ludzi w wymienionych kulturach.

Pytanie 12

Etapy powstawania ……

Istotną kwestią na obecnym stopniu rozwoju cywilizacyjnego jest powstawanie czasu wolnego. Jednostka zabiega o czas wolny jako o coś przynależnego jej i gwarantowane­go. Dążenia te popierane są przez osiągnięcia myśli technicznej, urządzenia ułatwiające codzienne życie, bogatą gamę usług i skracający się wymiar czasu pracy.

. Jednostki wykazują naturalną chęć do maksymalizowania ilości czynności natury egzystencjalnej (posiłki, czynności bytowe itp.) w jak najkrótszej ilości czasu

W ten sposób tworzą się możliwości dla powstania zasobów czasu wolnego. Czas wol­ny jest w tym rozumieniu jedną ze składowych czasu sensu stricto. Warto zwrócić uwa­gę, że w zaproponowanym podejściu podniesiono kwestie czasu niedyskrecjonalnego. Jest on rozumiany jako czas, co prawda nie poświęcony wykonywaniu czynności o sil­nym stopniu obowiązkowości (jak praca), nie można jednak mówić tu jeszcze o pełnej wolności wyboru (np. wychowanie dzieci).

Jest on przeciwstawny znaczeniowo czasowi dyskrecjonalnemu, rozumianemu

jako czas intymny, indywidualny, pozostawiony jednostce do swobodnego ustalania.

Tabela Powstanie społeczeństwa czasu wolnego

Wymiary życia	Społeczeństwo
	pierwotne	tradycyjne	industrialne	postindustrialne
Praca	całkowite nastawienie na produkcje żywności, bez nadwyżek; mała specjalizacja pracy	większe zróżnicowanie zajęć	podział pracy w wyniku specjalizacji zajęć; fabryczny sposób produkcji	technologiczne podstawy zatrudnienia, renesans rzemiosła; gospodarka obfitości
Przynależność społeczna	małe jednorodne społeczności o silnym poczuciu spójności i solidarności; mała ruchliwość; niewielkie różnice klasowe	nieliczna arystokracja i liczne chłopstwo; większa różnorodność i stratyfikacja	duże społeczności różnorodnych kultur i ludzi; dominują związki bezosobowe, płynny system klasowy	pojawienie się bardziej pluralistycznych i zespołowych związków, często wspólne decyzje społeczności
Czas wolny	niewielka różnica pomiędzy pracą a czasem wolnym; przewaga czasu świętego nad świeckim	niewielka różnica pomiędzy pracą a czasem wolnym u chłopstwa; arystokracja spędza czas wolny na rozrywkach	czas wolny dla mas, określany jako specyficzny czas zaoszczędzony z pracy	wydłużanie się czasu wolnego; fuzja pracy i czasu wolnego; różnorodne wykorzystanie czasu wolnego zależnie od indywidualnych potrzeb

Źródło: Opracowanie wtasne na podst: DJ. Walmsley, G.J. Lewis, Geografia człowieka. Podejście behawioralne. Wy-dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 190.

Tabela Etapy dochodzenia do czasu wolnego przez jednostkę (drogą eliminacji czynności)

EtapI	Etap II	Etap III	Etap IV
• czas pracy • czas zaspokajania potrzeb fizjologicznych • sen • posiłki • dojazdy do pracy	• czas po pracy • czas dyspozycyjny	• czas swobodnej decyzji	• czas wolny
Źródło: Opracowanie M.Bombol na podst.: G. Cieloch, J. Kuczyński, K. Rogoziński, Czas wolny czasem konsumpcji, PWE Warszawa 1992, s. 22.

Pytanie 13.

Style życia …

Społeczny wymiar czasu wolnego łączy się ze stylem życia jednostki. W nowocze­snym społeczeństwie konsumpcyjnym jednostka posiada pełną swobodę wyboru dóbr i usług spełniających jej oczekiwania. Poprzez owe wybory dokonuje transmisji swego wyobrażenia za pomocą zachowań konsumpcyjnych do innych członków swej zbioro­wości społecznej. Współczesne społeczeństwo jest dynamiczne i elastyczne.

Nowoczesność stawia przed jednostką całą gamę możliwości przeżywania własnego życia, ale równocześnie nie udziela wskazówek, które z nich powinno się wybrać. Jedną z takich możliwości jest styl życia.

Styl jest czymś charakterystycznym i wyróżniającym. Mówiąc o stylu życia, można przytoczyć trzy kierunki podejścia do tego zjawiska. Słowo „styl" odnosi się do:

• formy jako przeciwieństwa substancji, sposobu jako przeciwieństwa treści

• stałości występowania formy

• pojęcia, które sugeruje, że formy składające się nań są na tyle spójne, że integrują się w określone wzory.

W obecnych warunkach społecznych każdy ma jakiś styl życia, i jest on w dodatku w istotnym sensie wymuszony. Style życia są zrutynizowanymi praktykami, odpowiada­jącymi między innymi różnym nawykom i przyzwyczajeniom, sposobom ubierania się, rytuałom zachowań, a także całokształtem spędzania czasu przez jednostkę. „Całościo­wych wzorców stylów życia jest oczywiście mniej niż różnorodnych opcji dostępnych przy podejmowaniu codziennych decyzji, a nawet długoterminowych decyzji strategicznych.

Ze stylem życia wiąże się zespół nawyków i orientacji, dzięki którym tworzy on pewną - ważną dla zachowania poczucia bezpieczeństwa (...)- całość, w obrębie której różne opcje tworzą mniej lub bardziej uporządkowany wzór.

Warto zauważyć, że wielość wyborów stylów życia jest podyktowana przede wszyst­kim życiem w społeczeństwie zróżnicowanym, będącym wypadkową różnorodnych tra­dycji i norm. Jednostka ze swą wiedzą, zakorzeniona w otoczeniu społeczno-kulturowym, wzbogacająca swe „ja" poprzez wiele różnych oddziaływań dokonuje wyboru swego sty­lu życia spośród różnych dostępnych i społecznie rozpowszechnionych rodzajów.

Występuje także zjawisko pluralizacji stylów życia. Przez większą część dziejów ludzie żyli w ściśle zintegrowanych grupach zarówno przy pracy, wypoczynku, jak i w sytuacjach rodzinnych. W społeczeństwie współczesnym następuje rozluźnienie tych więzi, a środowiska, w których żyją jednostki, są bardziej zróżnicowane i podzie­lone. Należy zauważyć, że dominującym podziałem sfer, w których egzystuje jednost­ka, jest podział na sferę prywatną i publiczną. Każda z nich ma własne subpodziały o różnym stopniu zróżnicowania wewnętrznego. Style życia są więc powiązane z kon­kretnymi środowiskami i są ich wyrazem.

Styl życia obejmuje cały zakres i formy codziennych zachowań jednostek lub grup, specyficzny dla ich usytuowania społecznego. Manifestuje więc on położenie społeczne oraz zachowania postrzegane jako charakterystyczne dla tego położenia, a dzięki temu umożliwiające szeroko rozumianą społeczną lokalizację innych ludzi.⁴⁰ Tak rozumia­ny styl życia jest określeniem relatywnym, kładącym nacisk na te rodzaje zachowań, po których można poznać kogoś lub zdefiniować jego położenie społeczne (rozumiane jako na przykład przynależność pokoleniowa, przynależność do grupy zawodowej, wspólno­ty lokalnej czy też ideologicznej).

Styl życia jest także nośnikiem wzorów społecznych. Stanowią one względnie trwałe regularności zachowań, cechujące określone zbiorowości ludzkie. Można wyróżnić wzo­ry uznawane (idealne, pożądane dla danej zbiorowości reguły zachowań) oraz praktykowane (z reguły przestrzegane w społecznej praktyce).⁴¹

Styl życia jest kształtowany pod wpływem zróżnicowanych i zmieniających się wzorców kulturowych oraz standardów. Tak więc można stwierdzić, że styl życia wyraża się w trzech różnych sferach rze­czywistości, a mianowicie w:

• sferze światopoglądów, celów, dążeń życiowych potrzeb i aspiracji, możliwych jedy­nie do pośredniego obserwowania

• sferze obserwowanych zachowań i czynności

• sferze przedmiotów, które człowiek wybiera, tworzy bądź bezrefleksyjnie przejmuje, traktując je jako swe najbliższe środowisko życiowe.

Warto podkreślić, że styl życia ulega rozprzestrzenianiu w skali społecznej na pod­stawie mechanizmu naśladownictwa. Konkretny mechanizm przejęcia go przy danych dla jednostki lub grupy społecznej warunkach bytowania opiera się na imitacji i uległo­ści. Ważne dla stylu życia wartości przejmowane są bezrefleksyjnie i pośrednio, właśnie przez naśladownictwo postaw innych ludzi - członków własnych grup odniesienia, grup aspiracji - lub też uleganie wpływom przekazów medialnych.

Styl życia jest kategorią pojęciową integrującą punkty widzenia socjologii, psycho­logii i ekonomii, pozwala na całościowe spojrzenie na codzienne zachowania ludzkie.⁴² Czasami traktowany jest jako zbiór zachowań znaczących, gdyż właśnie w nim ujaw­niają się wolne wybory o charakterze kulturowym. Styl życia łączy w sobie trzy sfery rzeczywistości życia ludzkiego: świadomości, rutynowych czynności i ich odniesień podmiotowych.

Tak więc styl życia jest konstrukcją wielowymiarową, odnoszącą się do trzech grup problemowych:

1. Mikromechanizmów kształtowania się stylu życia (głównie o podłożu psychologicz­nym), takich jak wartości, potrzeby, motywacje, dążenia i percepcja. Są one odpo­wiedzialne za mechanizmy kształtowania i utrzymywania poczucia identyczności jednostek i grup. Do tej grupy problemów zaliczyć należy mechanizmy budowania i naśladowania wzorców o charakterze kulturowym.

2. Makrodeterminantów stylu życia, takich jak rozwój cywilizacyjny, wymiana infor­macji, edukacja jednostek i grup społecznych, informatyzacja i rozwój komunikacji

masowej, zjawiska rozprzestrzeniania się globalnych wzorców zachowań. Warto zauważyć, że mamy tu przytoczone zarówno czynniki, które powodują zmienność stylu życia, jak również te, które sprzyjają jego utrwaleniu.

3. Funkcjonalności stylu życia. Jest to przede wszystkim zagadnienie roli stylu ży­cia dla trwałości istnienia grupy, wpływu na integracje (bądź dezintegrację) jej członków. Ujmując w ten sposób kwestię stylu życia, można postawić pytanie, czy (i kiedy) styl życia jest tylko kategorią różnicującą grupy społeczne, czy także je hierarchizującą.

Na realizację stylu życia jednostka musi posiadać odpowiednie możliwości finan­sowe. Podłoże ekonomiczne gra tu rolę warunku niezbędnego, nie determinuje ono jednak reszty stylu życia, który jest tylko częściowo określony przez możliwości za­spokajania odczuwanych potrzeb, w większej zaś mierze - przez rodzaj potrzeb.

Generalnie wyróżnia się cztery typy stylów przeżywania i organizowania czasu:

1. Zorientowany społecznie. Jest to styl, w którym myślenie o czasie jednostki opiera się na kategoriach czasu „dla siebie" lub czasu „dla innych". Wzbudzenie motywacji do kategoryzacji posiadanych zasobów czasu wolnego może być zarówno dobrowol­ne (gdy jednostka jest świadoma, że może spędzić swój wolny czas samodzielnie, bez żadnych społecznych zobowiązań) lub obligatoryjne (gdy np. „wypada" swój wolny czas z kimś spędzić).

2. Czasowy. Jest to styl, w którym znamienitą rolę pełni nastawienie jednostki do prze­szłości, teraźniejszości i przyszłości. W zależności od tego, czy mamy do czynienia z osobą najchętniej odnoszącą się do własnych wspomnień, żyjącą chwilą obecną czy też wybiegającą planami w przyszłość, można zaobserwować określone wybory ak­tywności czasu wolnego oraz samej filozofii podejścia do niego. Dużą rolę w ujaw­nianiu się tego stylu nadaje się uwarunkowaniom związanym z płcią (np. mężczyźni są bardziej zorientowani na przyszłość, a kobiety na teraźniejszość).⁵¹

3. Orientacja planistyczna, w której istotą jest sposób podejścia jednostki do plano­wanych czynności. Może mieć ona charakter analityczny (w którym szczegółowo planuje się sekwencje wykonania czynności w czasie z dokładnością minut w dobo­wym wymiarze czasu) bądź holistyczny, w którym dokonuje się spontanicznego za­gospodarowania pewnych bloków czasowych). Osoby o nastawieniu analitycznym

z reguły planują swój dzień z dokładnością co do 15-30 minut, a osoby o podejściu holistycznym planują swój czas w kategoriach czynności do zrobienia np. a w da­nym miesiącu.

4. Styl polichroniczny. Odzwierciedla on gotowość wykonywania wielu czynności w tym samym czasie (np. łączenia wizyty na siłowni ze spotkaniami towarzyskimi).

Najbardziej rozpowszechnionymi i najlepiej opisanymi w literaturze są metody ba­dawcze VALS (Yalues and Lifestyles), AIO (Activities, Interest, Opinion) oraz LOV (List ofYalue)

Wydaje się, że najpopularniejszy jest podział dokonany przez A. Mitchella odnoszą­cy się do społeczeństwa amerykańskiego. Bazując na koncepcji D. Riesmana dotyczącej podziału jednostek na ludzi zewnątrzsterowalnych (podatnych na sygnały z otoczenia -mediów, grup rówieśniczych) i wewnątrzsterowalnych, autor w połowie lat 80. XX wie­ku podjął próbę socjologiczno-psychologicznej klasyfikacji społeczeństwa. W badaniach diagnozowano opinie w następujących dziedzinach: postawy i poglądy, hierarchia war­tości, preferencje dotyczące korzystania z mediów, zachowania w czasie wolnym, zacho­wania zakupowe, profile osobowości.

Wyróżniono następujące style życia:

• zdominowane potrzebami (ang. need-driven) - znalazły się tu osoby wegetujące (ang. survivors) skoncentrowane na zaspokajaniu z dnia na dzień podstawowych potrzeb oraz wiążące koniec z końcem (ang. sustainers) - skoncentrowanie na utrzymywa­niu i utrwalaniu osiąganych korzyści oraz na staraniach mających na celu polepsze­nie warunków życia

• zewnątrzsterowalne (ang. outer-directed) - należą tu przynależni (ang. belongers) skoncentrowani na akceptacji przez innych, na dopasowaniu i przynależeniu oraz współzawodnicy (ang. emulators) skoncentrowani na dorównywaniu innym (bogac­twem, sukcesem) i uwolnieniu się od powiązań lokalnych na rzecz szerszych kontak­tów, a także ludzie sukcesu (ang. achivers) skoncentrowani na sukcesie, przywództwie i władzy

• wewnątrzsterowalne, w tym postawy: „jesteśmy sobą" (ang. I-am-me) - skoncen­trowani na uwalnianiu się od reguł zewnątrzsterowalności na rzecz odkrywania własnego wnętrza; poszukiwacze doświadczeń (ang. experientals) - skoncentro­wani na życiu intensywnym, żywym, pełnym doznań, na poszerzaniu i pogłębia­niu doświadczenia wewnętrznego; wyrobieni społecznie (ang. societally conscious)

- skoncentrowani na problemach społecznych, a w szczególności na oddziaływaniu na niematerialną jakość życia

• zarówno zewnątrz-, jak i wewnątrzsterowalny: zintegrowani (ang. integratedś) skon­centrowani na spójnym łączeniu obu tych perspektyw.

Formy aktywności	Zainteresowania	Opinie
praca hobby rozrywka wakacje przynależność do klubów i stowarzyszeń uprawiane sporty zwyczaje zakupowe	rodzina dom praca społeczeństwo rekreacja moda odżywianie się osiągnięcia zainteresowanie mediami	o sobie samym cele społeczne polityka gospodarka edukacja przyszłość kultura produkty i usługi

Tabela 4.2. Przekroje badawcze stylu życia konsumenta według metody AIO

Źródło: opracowanie M.Bombol na podstawie

1993, s. 238.

---