Powtórka do matury

LUDNOŚĆ NA ŚWIECIE

Oszacowanie ilościowe ludności, która żyła w dawniejszych czasach nie jest rzeczą łatwą. By uzyskać takie dane, naukowcy posługują się informacjami historycznymi i oceniają według nich poziom społeczno-gospodarczego rozwoju poszczególnych regionów. Problem z oszacowaniem liczby ludności świata istnieje także dziś, ponieważ niektóre z państw nie prowadzą dokładnie statystyk z tym związanych.

W ciągu stuleci zmienia się również udział procentowy konkretnych kontynentów w światowym zaludnieniu.

Z poniższej tabeli możemy wywnioskować, iż systematycznie maleje (procentowo) ludność Ameryki Północnej i Europy, natomiast wzrasta liczba ludności w Azji, Afryce oraz Ameryce Łacińskiej. Sytuacja ta związana jest z bardzo niedużym lub wręcz ujemnym przyrostem ludności na Kontynencie Europejskim oraz Ameryce Północnej, ma to związek zapewne z większą zamożnością mieszkańców tych kontynentów. Pozostałe trzy kontynenty są znacznie mniej zamożne i co za tym idzie panuje tam inny styl życia, który charakteryzuje się dużą dzietnością.

Państwa o największej liczbie mieszkańców

PAŃSTWO	LICZBA LUDNOŚCI w milionach
CHINY	1261
INDIE	1014
USA	275
INDONEZJA	224
BRAZYLIA	172
ROSJA	146
PAKISTAN	141
BANGLADESZ	129
JAPONIA	125
NIGERIA	111

Demograficzne prognozy na najbliższe pięćdziesięciolecie zakładają, iż najbardziej zaludnionym państwem będą Indie, Chiny zaś spadną na drugą pozycję co będzie wynikiem bardzo radykalnych posunięć w polityce demograficznej, która dziś prowadzą Chiny w celu zmniejszenia urodzeń. Kolejne pozycje zajmie Pakistan, Stany Zjednoczone oraz Nigeria. W skali całego świata bierze się pod uwagę trzy możliwości dalszego rozwoju liczby ludności. Pierwsza prognoza mówi o wzroście liczby mieszkańców Ziemi do roku 2070, po tym zaś roku ich liczba ma zacząć stopniowo maleć. Według drugiej z proponowanych prognoz liczba ludności powinna ciągle wzrastać, jednak będzie on z biegiem czasu coraz mniejszy. Zakłada się według tej teorii, iż liczba ludności w roku 2150 wyniesie 12 miliardów. Ostatni ze scenariuszy mówi o 28 miliardach ludzi w roku 2150. Absurdalnie jest to wizja z największą dawką pesymizmu, gdyż coraz mniej będzie przestrzeni życiowej.

PRZYROST NATURALNY

Przyrostem naturalnym nazywamy różnicę pomiędzy liczbą żywych urodzeń a zgonów w określonym czasie. By możliwe było porównanie tegoż zjawiska, używa się wskaźnika (lub stopy) przyrostu naturalnego i oznacza się go skrótem PN. Jest to mówiąc dokładniej różnica liczby żywych urodzeń do liczby zgonów pomnożona razy tysiąc mieszkańców. Przeważnie chcąc obliczyć ten współczynnik używa się stanu ludności danego terytorium z połowy okresu, dla jakiego zamierzamy go obliczyć. Jeśli obliczamy ten wskaźnik dla jednego roku to podstawą naszych obliczeń jest stan ludności z 30 czerwca tegoż roku. Wskaźnik ten podawany jest w promilach. Stopa przyrostu naturalnego jest różna na wszystkich kontynentach, co jest spowodowane różnym poziomem gospodarczym poszczególnych państw. Największą dynamiką przyrostu naturalnego odznaczają się kraje afrykańskie, azjatyckie oraz państwa Ameryki Łacińskiej. Najmniejszy przyrost naturalny jest charakterystyczny dla krajów europejskich. Wysoki wskaźnik przyrostu naturalnego cechujący państwa o słabym rozwoju gospodarczym jest rezultatem wielu względów kulturowych oraz demograficznych, między innymi:

• znaczna ilość kobiet w młodym wieku będąca w rozrodczym wieku

• tradycyjny model rodziny charakteryzujący się dużą dzietnością

• znikomy dostęp do antykoncepcji, który w krajach o rozwiniętej gospodarce z

powodu powszechności użytku zmniejsza ilość urodzeń

Współczesna demografia wyróżnia 5 faz w rozwoju demograficznym społeczeństw:

1. Pierwsza faza charakteryzuje się bardzo wysoką stopą urodzeń oraz zgonów. Przeciętna kobieta rodzi w swoim życiu sześcioro lub więcej dzieci. Jest to tak zwany współczynnik dzietności wyznaczany dla kobiet będących w rozrodczym wieku. Duża ilość zgonów spowodowana jest zacofaniem populacji, złymi warunkami życia, a także nie zadawalającą opieką zdrowotną. Efektem tych czynników jest nieduży przyrost naturalny. Ludzie dożywają średnio 45 roku życia. W fazie tej znajdują się najbiedniejsze oraz najsłabiej rozwinięte gospodarczo państwa Afryki.

2. W fazie drugiej stopa urodzeń ciągle utrzymuje się na wysokim poziomie. W rozrodczym wieku znajduje się duża ilość kobiet. To cecha „odziedziczona” po fazie pierwszej. Współczynnik dzietności mieści się w przedziale od 4,5 do 6 dzieci przypadających na każdą kobietę. Ciągle dominującym modelem rodziny jest rodzina wielodzietna. Lepsza opieka zdrowotna oraz bardziej dogodne warunki życia zmniejszają znacznie stopę zgonów. Szybko podnosi się przyrost naturalny, który dochodzi ponad 20%. Bardzo często tą fazę określa się mianem eksplozji demograficznej. W dzisiejszych czasach ta faza charakteryzuje między innymi: Nigerię, RPA oraz Meksyk.

3. Trzecia faza odznacza się spadkiem stopy urodzeń. Współczynnik dzietności dla kobiet klaruje się między 3-4,5. Zmniejsza się także stopa zgonów, ale nie jest już on tak znaczny jak w fazie drugiej. Efektem jest zmniejszający się współczynnik przyrostu naturalnego. Ludzie dożywają średnio 65 lat. W fazie trzeciej znajdują się na przykład: Turcja, Chiny oraz Argentyna.

4. Faza czwarta to dalszy spadek stopy urodzeń. Stopa zgonów zaś osiąga niską wartość i utrzymuje się na niej. Faza ta charakteryzuje się niewielkim przyrostem naturalnym. Współczynnik dzietności wynosi mniej niż 3 dzieci na każdą kobietę. Wszystko to wiąże się z poczynającym się zmieniać modelem rodziny, który proporcjonalnie jest tym mniejszy im bogatsze jest społeczeństwo. Ludzie żyją średnio dłużej niż 65 lat. Do państw będących obecnie w tej fazie zaliczamy: Norwegię, Francję, Japonię, a także Polskę.

5. Faza piąta stanowi już fazę niejako „upadku” społeczeństwa. Może w niej dojść do ujemnego wskaźnika przyrostu naturalnego, czyli ubytku. Zatem stopa zgonów jest większa od stopy urodzeń. Do państw znajdujących się w tej fazie możemy zaliczyć: Rosję, Węgry oraz Ukrainę.

W celu uzyskania rzeczywistych wyników dotyczących zmian liczby ludności zamieszkującej dane terytorium musimy dokonać skorygowania przyrostu naturalnego o saldo migracji. Oznacza się je skrótem SM i jest ono różnicą liczby imigrantów oraz osób emigrujących.

Imigrant - imigrantem nazywamy osobę, która przybywa na określony obszar (obcy dla tej

osoby)

Emigrant - emigrantem nazywamy osobę, która opuszcza tenże obszar

Gdy będziemy już znać wartość przyrostu naturalnego oraz salda migracji to będziemy mogli obliczyć rzeczywisty przyrost ludności PRZ, sumując pierwsze dwie wartości.

W praktyce saldo migracji nie ma dużego wpływu na liczbę ludzi zamieszkujących dany teren. Jedynym przypadkiem, gdy odgrywa on znaczącą rolę są przemieszczenia ludzi wywołane zbrojnymi, religijnymi lub kulturowymi konfliktami. Przeważnie jednak to przyrost naturalny kształtuje wartość przyrostu rzeczywistego.

Migracje, czyli tak zwany ruch wędrówkowy jest obecny na ziemi od zarania dziejów. Migracją nazywamy zmianę miejsca naszego zamieszkania na zawsze, bądź na czas określony. Do głównych przyczyn migracji zaliczamy:

• poszukiwanie lepszych warunków życia, czyli tak zwane migracje ekonomiczne

• akcje wysiedleńcze oraz repatriacyjne, czyli migracje polityczne

• walki wojenne

• różnego rodzaju klęski żywiołowe

• ruch pielgrzymkowy, czyli tak zwane migracje religijne

Największe migracje starożytności oraz średniowiecza:

• migracje mieszkańców państw Morza Śródziemnego w stronę Azji, Zachodniej Europy oraz Afryki Północnej; na przykład mieszkańcy Fenicji, Grecji oraz Rzymu

• zaludnianie Europy przez ludy celtyckie oraz germańskie

• migracje Mongołów w Europie i Azji

• przybycie Turków oraz Arabów do Azji południowo-zachodniej oraz Afryki północnej

Era odkryć geograficznych dała nowe możliwości i rozpoczęła wielką epokę ruchów migracyjnych mających na celu kolonizację. Był to początek ekspansji Europejczyków, która utrzymywała się przez kilka wieków. Wśród europejskich kolonizatorów dominowali Hiszpanie, Portugalczycy oraz Anglicy. Swe kolonie zakładali w obu amerykach: Południowej oraz Północnej, Nowej Zelandii oraz Australii. Do dużych migracji należy zaliczyć także handel niewolnikami, którzy z Afryki trafiali do krajów Północnej i Południowej Ameryki.

Wiek XIX oraz XX to zwiększenie się ruchu migracyjnego w kierunku Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, a później Kanady, Nowej Zelandii, Australii, Argentyny, Brazylii, Wenezueli oraz Afryki Południowej. Migrację osiągnęły swój szczyt w pierwszej dekadzie wieku dwudziestego.

W okresie powojennym ruch migracyjny do Stanów Zjednoczonych zdominowany został przez Azjatów, a przede wszystkim Japończyków oraz Chińczyków. W czasach dzisiejszych ludzie imigrują przede wszystkim do Ameryki Północnej oraz do krajów zachodnioeuropejskich. Największą część emigrantów stanowią mieszkańcy Wschodniej Europy, a także ludność z byłych azjatyckich oraz afrykańskich kolonii.

A teraz przedstawmy kilka przykładów wewnętrznych migracji:

• ludność migrująca ze wschodnich stanów USA do zachodnich

• ruch migracyjny ludności czarnej ze stanów południowych USA do północnych

• zasiedlanie Syberii oraz Dalekiego Wschodu przez Rosjan

• występująca praktycznie we wszystkich państwach świata i będąca wynikiem poszukiwania pracy, migracja ludności wiejskiej do miast

ŚWIATOWE ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI

Powierzchnię Ziemi ze względu na rozmieszczenie ludności możemy podzielić na:

• EKUMENĘ - czyli region stale zamieszkiwany i wykorzystywany w celach gospodarczych

• SUBEKUMENĘ i PARAEKUMENĘ - czyli rejony zamieszkiwane okresowo, albo wykorzystywane tylko do celów gospodarczych

• ANEKUMENĘ - czyli rejony niezamieszkane oraz nie wykorzystywane do celów gospodarczych

Uśredniona gęstość zaludnienia to główny wskaźnik, który w przybliżeniu obrazuje rozmieszczenie ludności na całym świecie. Średnia gęstość zaludnienia dla całego świata równa się 43 os/km².

Do najgęściej zaludnionych regionów ziemi należą:

• Nizina Chińska leżąca we wschodnich Chinach

• Japonia, głównie część południowa wyspy Honsiu

• Półwysep Koreański

[na tych 3 terenach mieszka 23% światowej populacji]

• region obejmujący Półwysep Indyjski, deltę Gangesu oraz Brahmaputry, a także Cejlon zasiedla 20% ogółu ludności na świecie

• Środkową oraz Zachodnią Europę, a przede wszystkim Zagłębie Ruhry, Nizinę Padańską oraz państwa Beneluksu zamieszkuje 14% światowej populacji

• region położony pomiędzy wybrzeżem Atlantyku USA a Wielkimi Jeziorami zamieszkuje 3% światowej populacji

Pozostałe gęsto zaludnione tereny to:

• południowa Nigeria oraz delta Nilu

• Wyżyna Meksykańska oraz Półwysep Kalifornijski

• obszar Morza Karaibskiego

• brazylijskie wybrzeże i Niz. La Platy (wśród nich ważne stany Sao Paolo i Minas Gerais)

• azjatycka wyspa Jawa

Do najmniej zaludnionych, bądź nawet bezludnych są rejony pustynne, takie jak: Sahara, stepy Kalahari oraz środkowa Australia; tereny wysokogórskie, takie jak, Himalaje i Kordyliery; do obszarów bezludnych i słabo zaludnionych należą również: Grenlandia, Antarktyda, Daleki Wschód, Kanada północna, Patagonia, Europa północna, Amazonia oraz Alaska.

RASY, JĘZYKI ORAZ RELIGIE ŚWIATA

Różnice rasowe ludności:

Cała społeczność ludzka zamieszkująca na Ziemi należy do tego samego gatunku, czyli homo sapiens (człowiek rozumny) i różnice rasowe nie są w stanie tego zmienić. Klasyfikacja rasowa ludności nie jest wcale taka łatwa. Wynika to głównie z wielkiej różnorodności ludzi, a także prehistorycznych oraz późniejszych ruchów migracyjnych. Wyróżnienie ludzkich ras jest pochodną koloru oczu oraz skóry, kształtu oraz koloru włosów, kształtu głowy, budowy oraz wielkości ciała, a także grupy krwi. Wśród antropologów są tacy, którzy doszukują się aż więcej niż 20 ludzkich ras.

Według klasycznego podziału rasowego wyróżniamy trzy podstawowe rasy:

1. BIAŁA, inaczej europeidalna, która podzielona jest na 3 gałęzie:

1. gałąź europejska: ludność Europy oraz pochodzenia europejskiego, a żyjąca na kontynentach Ameryki Północnej i Południowej, Nowej Zelandii, Australii, RPA i Rosjanie zamieszkujący Azję

2. gałąź semicko-chamicka, do której należą przede wszystkim Arabowie zamieszkujący Północną Afrykę oraz Bliski Wschód

3. gałąź indyjsko-irańska, do której zalicza się mieszkańców południowo-zachodniej Azji (na przykład Irańczycy i Turcy) oraz północnych Indii

2. ŻÓŁTA, inaczej mongoloidalna, która dzieli się na 2 gałęzie:

1. azjatycką, są to na przykład: Mongołowie, Chińczycy, Eskimosi, Koreańczycy oraz ludy zamieszkujące Daleki Wschód oraz Syberię (Ewenkowie oraz Jakuci)

2. amerykańską, należą do niej Indianie Ameryki Północnej oraz Południowej

3. CZARNA, inaczej negroidalna, która również jest podzielona na 2 gałęzie:

1. gałąź afrykańska - to ludność zasiedlająca obszar w kierunku południowym od Sahary, należą do nich murzyni: Bantu, Sudańscy, Buszmeni, Pigmeje oraz Hotentoci

2. gałąź oceaniczna - to australijscy Aborygeni, Papuasi zamieszkujący Nową Gwineę i ludność Melanezji

Prócz tych 3 głównych ras można wydzielić również swego rodzaju rasy przejściowe, które charakteryzują się występowaniem cech z co najmniej 2 ras. Tu wyróżniamy na przykład:

• Mulaci - czyli potomkowie białej kobiety i czarnego mężczyzny lub na odwrót, zamieszkują oni między innymi: Sudan, Czad, Erytreę, Etiopię, południową część Indii, Somalię oraz część Kenii

• Metysi - są „mieszanką” rasy żółtej i białej, zamieszkującą Azję Centralną (Ujgurzy, Kazachowie), a także oba kontynenty amerykańskie

• Zombo, czyli mieszańcy rasy czarnej oraz żółtej, zamieszkują oni: Indochiny (Kambodża, Wietnam, Tajlandia), Japonię, archipelag wysp malajskich, Polinezję, Mikronezję, a także Madagaskar

Nowsze źródła pozwalają wydzielić aż osiem ras ludzkich:

1. rasa europejska - ludność europejska, w tym ludność, która napłynęła do Obu Ameryk, Australii, RPA, Nowej Zelandii, ludność rosyjska w Azji i Arabowie w Azji oraz Afryce

2. rasa indyjska - ludność Półwyspu Indyjskiego

3. rasa azjatycka - występuje w Azji, Madagaskarze oraz w pasie wybrzeży Ameryki Północne

4. rasa amerykańska - Indianie Ameryki Północnej i Południowej

5. rasa polinezyjska - mieszkańcy Mikronezji oraz Polinezji

6. rasa afrykańska - mieszkańcy Afryki bez części Saharyjskiej

7. rasa australijska - australijscy Aborygeni

8. rasa melanezyjska - mieszkańcy Nowej Gwinei oraz wysp Melanezji

Największą różnorodnością rasową charakteryzuje się Ameryka Łacińska, gdzie doszło do tak zwanego metysażu, który polega na zmieszaniu się ludzi posiadających różne cechy rasowe.

Języki świata

Naukowcy zajmujący się językiem dzielą go na następujące rodziny oraz mniejsze grupy językowe:

1. rodzina języków indoeuropejskich:

1. języki słowiańskie, takie jak na przykład rosyjski oraz polski

2. języki romańskie, takie jak na przykład: włoski, francuski oraz hiszpański

3. języki germańskie, zaliczamy do nich na przykład angielski i niemiecki

4. języki indoirańskie, zaliczamy do nich m. in. urdu i hindi

5. język grecki

6. i inne

2. rodzina języków uralskich:

1. grupa języków ugrofińskich, do których zaliczamy m.in.: fiński, estoński, karelski, lapoński oraz węgierski

2. grupa języków samodyjskich

3. rodzina języków drawidyjskich: rodzina językowa w Indiach występująca prawdopodobnie przed przybyciem Arjów; gł. języki: tamilski, malajalam, kannara

4. rodzina języków afroazjatyckich (chamito-semickich):

1. grupa języków semickich: arabski, hebrajski, aramejski, ugarycki

2. język egipski z koptyjskim

5. rodzina języków chińsko-tybetańskich:

1. grupa sinicka: chiński

2. grupa tajska: tajski=syjamski, laotański

3. grupa tybetańska: tybetański

6. rodzina języków ałtajskich:

1. grupa języków tureckich: turecki, kazachski, karaimski, uzbecki, kirgiski

2. grupa języków mongolskich: mongolski, buriacki

3. grupa języków tungusko-mandżurskich: ewenkijski, mandżurski

7. rodzina języków austrazjatyckich:

1. grupa mon-khmer: khmerski czyli kambodżański oraz wietnamski

2. inne grupy

I wiele innych rodzin językowych.

Języki nie sklasyfikowane takie jak na przykład: japoński, baskijski, koreański

Językiem, którym posługuje się najwięcej ludzi jest język chiński, a najbardziej znanym jest niewątpliwie język angielski. Do innych znanych języków i najczęściej używanych możemy wliczyć: arabski, portugalski, hiszpański, bengalski, pendżabski, indonezyjski, rosyjski

Główne religie na świecie

• chrześcijaństwo - jest największą religią monoteistyczną, którą wyznaje w zaokrągleniu ok. 1,8 miliarda ludzi; wiara chrześcijańska oparta jest na Piśmie Świętym czyli Biblii w której zebrane są między innymi zasady tej wiary; religia chrześcijańska jest religią, która dominuje w krajach europejskich, Nowej Zelandii, Australii, Amerykach: Północnej i Południowej, Ameryce Łacińskiej, a także Filipinach. Religia chrześcijańska uległa rozdzieleniu na cztery wielkie odłamy:

1. katolicy, których jest ponad 1 miliard

2. protestanci w liczbie około 400 milionów

3. prawosławni w liczbie około 170 milionów

4. anglikanie, których jest prawie 80 milionów

islam - to także religia zaliczana do monoteistycznych, którą założył w VII wieku prorok Mahomet; tę religię wyznaje ponad miliard wyznawców; jest to wiara w Allaha, jedynego boga islamu, który objawił się prorokowi Mahometowi; wyznawcy islamu zwani są muzułmanami, a ich księgą świętą jest Koran; islam wyznają przede wszystkim: Arabowie północnej Afryki i mieszkający na Bliskim Wschodzie, Turcy, Irańczycy, Pakistańczycy, Indonezyjczycy, ludy Azji środkowej i wschodniej Afryki; podziały nie ominęły islamu, najważniejsze odłamy to szyici oraz sunnici

hinduizm - występuje głównie w Indiach i wyznaje go około 760 tysięcy ludzi, nie posiada jednolitej doktryny wiary; hinduiści wierzą w reinkarnację oraz prawo karmana

buddyzm - założył go Budda w VI w. p.n.e.; buddyści zachowują wiarę w nieskończenie wiele światów, które zamieszkują ludzie, zwierzęta, demony oraz bogowie, przyjmuje się także prawo karmana oraz istnienie reinkarnacji; wiarę w Buddę deklaruje 340 milionów mieszkańców ziemi; najbardziej popularny buddyzm jest w południowo wschodniej Azji, na terenie Chin, Japonii oraz Mongolii

Konfucjonizm - to społeczno-etyczna doktryna, która opiera się na zasadach ustanowionych przez Konfucjusza; ok. 300 milionów ludzi wyznaje tę drogę religijną i są to raczej tylko mieszkańcy Chin

Judaizm - to religia oparta na Starym Testamencie oraz tak zwanym Talmudzie; wiara w jednego boga stwórcę wszechświata - Jahwe

ateiści - ich liczbę określa się na 240 milionów

około 100 milionów osób wyznaje religie plemienne (głównie w Afryce, Nowej Gwinei oraz Amazonii)

WAŻNIEJSZE REGIONY ROLNICZE

Naukowcy wydzielają na świecie 10 rolniczych regionów. Warunki glebowe oraz klimatyczne, rodzaj hodowli oraz prowadzonych upraw, a także rodzaj gospodarki rolnej są kryteriami służącymi do ich wydzielenia.

A oto wyróżnione regiony:

1. ZACHODNIOEUROPEJSKI - w jego skład wchodzą kraje północnej, południowej oraz zachodniej Europy. Charakteryzuje się dominacją towarowego, intensywnego rolnictwa o produkcji mieszanej roślinno-zwierzęcej.

2. WSCHODNIOEUROPEJSKO-SYBERYJSKI - składa się on z państw Europy środkowowschodniej, a także Rosji leżącej na terenie kontynentu azjatyckiego. Dominuje tutaj wielkoobszarowe rolnictwo, uspołecznione o znacznym zmechanizowaniu. Do wyjątków należy Polska i kraje utworzone z byłej Jugosławii, w których panuje indywidualne rolnictwo drobno obszarowe. Różnorodna towarowość. Produkcja w krajach wschodniej Europy jest nastawiona na stronę roślinną, a na pozostałym obszarze prowadzi się produkcję roślinno zwierzęcą.

3. ŚRODKOWOAZJATYCKI - dominuje uspołecznione rolnictwo ekstensywne o produkcji mieszanej. Bawełna jest dominującą uprawą na nawadnianych terenach.

4. WSCHODNIOAZJATYCKI - należy do niego większa część Chin, Wietnam oraz Korea Północna. Dominuje tam uspołecznione rolnictwo wielkoobszarowe. Bardzo mała towarowość.

5. POŁUDNIOWO oraz POŁUDNIOWOWSCHODNIO AZJATYCKI - należą do niego Indochiny, Bangladesz, Indie, Indonezja, Korea Południowa oraz Japonia. Główną rolę odgrywają tam gospodarstwa chłopskie. Panuje tu intensywny typ rolnictwa, lecz gospodarka jest niskotowarowa. Rodzynkiem w tej gronie jest Japonia w której panuje produkcja wysokotowarowa.

6. ZACHODNIOAZJATYCKO-PÓŁNOCNOAFRYKAŃSKI - do tego regionu zalicza się Afrykę północną i zachodnią Azję aż do Pakistanu. Gospodarstwa są tutaj nieduże i panuje ekstensywny typ rolnictwa. Wyjątkiem są tereny nawadniane odznaczające się intensywną gospodarką, niestety niskotowarową. Rejony pustynne charakteryzują się pasterstwem koczowniczym.

7. AFRYKAŃSKI - obejmuje obszary położone w kierunku południowym od Sahary. W przeważającej części charakteryzuje się gospodarką prymitywną oraz małą produktywnością. Jedynie RPA odznacza się intensywnym rolnictwem wysokotowarowym.

8. PÓŁNOCNOAMERYKAŃSKI - w jego skład wchodzi USA oraz Kanada. Panuje tu gospodarka zarówno ekstensywna jak i intensywna, ale zawsze wysokotowarowa. Charakterystyczna jest bardzo wysoka specjalizacja produkcji.

9. AMERYKI ŁACIŃSKIEJ - panuje tam tradycyjne gospodarstwo chłopskie, a także wielkoobszarowa gospodarka plantacyjna. Dużą rolę odgrywa również ekstensywna hodowla bydła.

10. AUSTRALIJSKO-NOWOZELANDZKI - jest bardzo podobny do regionu północno-amerykańskiego. Rolnictwo jest wysoce wyspecjalizowane oraz wysokotowarowe.

Zróżnicowanie produkcji rolniczej.

Możemy ogólnie podzielić gospodarkę rolną na trzy zasadnicze typy:

• gospodarka intensywna - charakterystyczną jej cechą jest duży nakład kapitału, np.: duża mechanizacja rolnictwa, chemizacja, bądź duży nakład pracy ludzkich rąk, tak jak to ma miejsce w Chinach. Duża efektywność produkcji płodów rolniczych jest możliwa dzięki znacznym plonom uprawianych roślin, a także zwiększeniu mleczności oraz mięsnej masie hodowlanych zwierząt. To towarowe rolnictwo, czyli produkujące głównie produkty przeznaczone na sprzedaż. Takim typem rolnictwa odznaczają się wysoko rozwinięte kraje, które posiadają nieduży procent użytków rolnych na jednego mieszkańca. Są to między innymi takie kraje jak: Holandia, Belgia oraz Japonia.

• Gospodarka ekstensywna - jest ona charakterystyczna dla państw, które posiadają duże tereny użytkowane rolniczo, takie jak: Kanada, USA, Argentyna, Australia i Rosja. Nie jest potrzebne zwiększanie plonów, czy też intensyfikacja hodowli, gdyż wysokie zbiory gwarantuje użytkowanie bardzo dużych połaci terenu. Duże ilości wełny, mięsa oraz mleka gwarantowane są dzięki ogromnej liczbie hodowanych zwierząt. Rolnictwo uległo zmechanizowaniu, jednak nawozy chemiczne nie są w częstym użyciu. Również tutaj rolnictwo posiada cechy towarowe.

• Gospodarka prymitywna - jest charakterystyczna dla biednych państw azjatyckich, afrykańskich oraz z Ameryki Łacińskiej. Słabo rozwinięta gospodarka, panująca w tych państwach nie ma możliwości finansowych, by podnieść efektywność rolnictwa. Chemizacja oraz mechanizacja w rolnictwie jest niewielka. Ludzie, jedynie wyroby roślinne w niewielkiej ilości przeznaczają na sprzedaż, produkcja wyrobów mięsnych jest tylko na potrzeby własne.

Rejony nadwyżek w światowym wyżywieniu ludności.

Wyżywienie jest podstawową potrzebą każdego człowieka. Wszelkie problemy z wyżywieniem ludności w dzisiejszym świecie są wynikiem ciągle wzrastającej w dużym tempie liczby ludzi. Największy wpływ na to ma eksplozja demograficzna w krajach słabo rozwiniętych, bądź rozwijających się. Coraz większy wpływ na występowanie rejonów, gdzie panuje głód mają klęski żywiołowe, konflikty zbrojne, a także nie odpowiednie zarządzanie jej rozdzielaniem.

Średnia energetyczna wartość dobowa pożywienia wynosić powinna nie mniej niż 2300 kcal. Oprócz określonej wartości kalorii, dzienna porcja żywieniowa winna mieć również określone ilości białka, mikroelementów oraz witamin. Biorąc to pod uwagę możemy wyróżnić dwa rodzaje niedożywienia lub też głodu:

• ILOŚCIOWY - jest wynikiem nie wystarczającej ilości kalorycznej w pożywieniu

• JAKOŚCIOWY - jest spowodowany zbyt małą ilością spożywanego białka, mikroelementów i witamin mimo odpowiednich proporcji kalorycznych; jest on równym stopniu groźny jak ilościowy, może być przyczyną tak groźnych chorób, jak: beri-beri, szkorbut, choroby kości oraz oczu

Ze względu na to możemy podzielić wszystkie kraje na świecie na trzy grupy:

1. kraje o nadmiernym wyżywieniu - dzienna porcja pożywienia odznacza się wartością kaloryczną powyżej 2700 kilokalorii, natomiast ilość białka wynosi średnio 80 gram. Do tej grupy należy zaliczyć państwa wysoko rozwinięte, znaczna część państw o średnim rozwoju gospodarki, a także państwa arabskie, które posiadają ogromne zasoby ropy. Dobry stan wyżywienia tych państw jest wynikiem dużej wydajności rolnictwa oraz dobrze prosperującemu przemysłowi spożywczemu, a także importowaniu żywności.

2. kraje o wystarczającym wyżywieniu - dzienna dawka kalorii mieści się w granicach 2300-2700 kilokalorii. Wartość białka w dziennej porcji żywnościowej wynosi 50-80 gram. Zaliczamy do nich część krajów o średnim rozwoju gospodarczym.

3. kraje głodujące i niedożywione - dzienna wartość kalorii wynosi mniej niż 2300 kilokalorii, natomiast spożycie białka jest mniejsze od 50 gram na dzień. Taka sytuacja ma miejsce w biednych państwach afrykańskich, azjatyckich oraz Ameryki Łacińskiej. Afrykański rejon głodu oraz niedożywienia zawiera kraje leżące poniżej Sahary, takie jak: Mali, Mauretania, Nigeria, Niger, Sudan, Somalia, Etiopia, Czad, Rwanda, Kongo, Mozambik, Namibia, Burundi, Angola, Tanzania, a także Madagaskar. Z krajów azjatyckich należą do tej grupy: Nepal, Afganistan, Filipiny, Kambodża, Laos, Korea Północna oraz Bangladesz. Z państw leżących w Ameryce Środkowej do tej grupy możemy zaliczyć: Nikaraguę, Gwatemalę, Boliwię oraz Honduras.

Jak rolnictwo wpływa na środowisko?

Zmiany zachodzące przez wieki w rolnictwie, doprowadziły do sytuacji, iż człowiek nie

jest już zmuszony do ciągłej wędrówki, by szukać pożywienia. Dziś możemy stale zamieszkiwać określone terytorium bez konieczności prowadzenia wędrówek i czynić sobie ziemię poddaną. Niestety niesie to ze sobą ujemne skutki dla środowiska, które zaczęto przekształcać karczując lasy i przeznaczając te tereny pod uprawy. W ciągu wielu stuleci żyzność gleb podtrzymywano stosując nawozy naturalne. Z czasem jednak okazało się to niewystarczające i zaczęto poszukiwać innych czynników, które mogły by zwiększyć plony. Wprowadzenie melioracji, sadownictwa, a także nowych sposobów prowadzenia upraw doprowadziło do zmian w środowisku naturalnym. Dowodem na to mogą być wyniki melioracyjnych przedsięwzięć. Pierwotnie ich celem miało być polepszenie właściwości gleb poprzez uregulowanie stosunków wodnych. Z języka łacińskiego melior oznacza lepszy. Niestety prawdziwym skutkiem melioracji było pogorszenie pierwotnych warunków na skutek błędów. Przykładem może tu być przekształcanie wysokich torfowisk w tak zwane osetowiska, czyli nieużytki. Zdarzało się, iż osuszanie pewnych terenów spowodowało rozpoczęcie procesu stepowienia. Nie stosowanie płodozmianu (monokultura) może doprowadzić do obniżenia żyzności gleby, na przykład poprzez rozbicie struktury gleby, które prowadzi w końcu do jej wyjałowienia oraz wywołuje odpływ powierzchniowych wód. Z powodu niemożności powszechnego stosowania obornika, używa się na dużą skalę nawozy sztuczne. Rośliny wykorzystują niewielką część tych nawozów, natomiast cała reszta związków chemicznych spływa do rzek oraz jezior. Te procesy prowadzą do zmian w składzie chemicznym głównie akwenów wodnych, zanika naturalna roślinność, a rozwija się specyficzna roślinność azotolubna. Prowadzi to również do strat w liczebności ryb, ptaków oraz niedużych ssaków. Wspominane już zjawisko stepowienia powoduje obniżenie poziomu gruntowych wód, osuszanie obszaru, a także rozpowszechnienie się typowej dla stepów formacji trawiastych. Używanie sztucznych nawozów nie jest złem samym w sobie, a nawet jest ono uzasadnione w granicach rozsądku. Chodzi o to, iż zbytnie nawożenie terenu oraz stosowanie nawozów w sąsiedztwie jezior, rzek, stawów oraz melioracyjnych rowów dopiero prowadzi do szkód w środowisku. W Polsce na skutek wzrostu cen nawozów sztucznych zmniejszyło się ich zużycie. Pomimo tych zagrożeń jakie powoduje rolnictwo oraz hodowla, środowisko ulega stosunkowo niedużym zmianom w porównaniu z negatywnym wpływem przemysłu, czy też budownictwa.

ŹRÓDŁA ALTERNATYWNE W POZYSKIWANIU ENERGII

Wśród źródeł alternatywnych możemy wyróżnić:

• ENERGIĘ PŁYWÓW MORSKICH - pozyskiwanie energii polega na wykorzystywaniu różnicy poziomu wody morskiej podczas odpływu oraz przypływu. Największe podniesienie się lustra wody (do kilkunastu metrów) ma miejsce w zatokach, cieśninach i ujściach rzecznych. W tych ostatnich tworzy się zapory, które podczas przepływu zatrzymują wodę. W momencie odpływu spuszcza się zgromadzoną wodę, która wprawia w ruch turbiny elektrowni. Bardzo duża elektrownia wykorzystująca zjawisko pływów znajduje się w bliskiej odległości od francuskiego Saint Malo. Zbudowano ją u ujścia rzeki Rance, a ma ona moc 240 MW.

• ENERGIĘ GEOTERMICZNĄ - energię cieplną ziemi wykorzystuje się między innymi w Polsce. Na największą skalę ma to miejsce w Zakopanem, Pyrzycach oraz Szaflarach. Na całym świecie jest wiele tego typu elektrowni. Ich lokalizacja wiąże się głównie z rejonami dawnego bądź to dawnego, bądź współczesnego wulkanizmu. Elektrownia Geyera znajdująca się w USA jest największą tego rodzaju na świecie i ma moc 502 megawat.

• ENERGIĘ WIATRU - to stosunkowo stare źródło energii, które jest już w użytku od dawna, przykładem mogą być żaglowce oraz wiatraki. Jednak jej wykorzystanie jest ciągle niewielkie, a najbardziej istotnym problemem jest tu zależność pracy elektrowni od wiatru, który ulega częstym zmianom oraz pogody.

• ENERGIĘ SŁONECZNĄ - ogromne ilości cieplnej energii docierają na naszą planetę ze Słońca. Proces fotosyntezy sprawia, iż ta energia jest magazynowana w biomasie. Są możliwości by na przykład spalać rośliny, które wiążą energię pochodzącą ze Słońca i w ten sposób uzyskiwać od nich energię. Wiele krajów w dzisiejszych czasach wykorzystuje roślinne odpady do celów energetycznych. Największymi kolektorami naturalnymi energii pochodzącej ze Słońca są oczywiście oceany. Strefa międzyzwrotnikowa odznacza się dużą różnicą temperatur oceanicznych wód powierzchniowych oraz głębinowych. Można różnicę tą wykorzystać w podciśnieniowych komorach, gdzie jest możliwe wytworzenie pary wodnej, która napędzałaby turbiny elektrowni. Do dnia dzisiejszego jeszcze nie utworzono takiej elektrowni. Wykorzystuje się za to sztuczne kolektory ciepła, których głównym celem jest ogrzewanie domów. Postęp nauki i techniki doprowadził do wynalezienia fotoogniwa, które przetwarza bezpośrednio energię słoneczną w elektryczną. Na razie fotoogniwa są jednak stosunkowo drogie i charakteryzują się małą wydajnością.

• SYNTEZĘ JĄDROWĄ - polega ona na łączeniu się atomów wodoru, prowadzi to do utworzenia się helu i wydzielenia energii. Taka energia tworzy się wewnątrz Słońca, a więc do tego procesu niezbędna jest ogromnie wysoka temperatura. W związku z tym ośrodki badawcze ciągle poszukują metody pozwalającej na tak zwaną zimną syntezę jądrową, gdyż dla niej wysoka temperatura nie byłaby koniecznym warunkiem.

ŚWIATOWA ENERGETYKA

Energetyka na świecie jest oparta na paliwach mineralnych, do których wliczamy różnego rodzaju węgiel, gaz ziemny oraz ropę naftową. W dzisiejszych czasach rolę największą odgrywa ropa naftowa, a później węgiel kamienny. Zważając na szybko zmniejszające się światowe zasoby ropy naftowej, należy sądzić, że w przyszłości energetyka konwencjonalna będzie się opierać na węglu kamiennym oraz alternatywnych źródłach energii. Znaczna ilość energetycznych surowców wykorzystywana jest do wytwarzania energii elektrycznej. W większości przypadków lokalizuje się elektrownie blisko zakładów, fabryk itp., które charakteryzują się wysokim zapotrzebowaniem na wytwarzaną przez nią energię. Ku takiemu rozwiązaniu skłania fakt, iż jest to „produkt”, którego nie da się magazynować w dużych ilościach, a poprzez jej przesyłanie traci się jej część. Zależność polega na tym, że im większa odległość tym większe są straty przesyłanej energii, a co za tym idzie zwiększa się jej koszt.

Najczęściej energia elektryczna wytwarzana jest przez elektrownie cieplne. Używa się w nich węgla kamiennego oraz brunatnego, gazu ziemnego oraz pochodnych ropy naftowej. Ich procentowy udział w światowej produkcji energii wynosi 63%. W takich krajach jak: Polska, Rosja, Indie, RPA oraz Chiny elektrownie opierają się na węglu. W takich państwach jak: Japonia, USA, Indonezja, Holandia i państwa leżące w Zatoce Perskiej, elektrownie opala się gazem ziemnym i pochodnymi ropy.

Drugie miejsce zajmują elektrownie wodne, które wytwarzają 19% światowej produkcji energii elektrycznej. Z uwagi na wysokie koszta budowy tego typu elektrownii zlokalizowane są one głównie w bogatych krajach europejskich, Ameryce Północnej i Japonii. Do grona tych państw, posiadających duże wodne elektrownie zalicza się także Brazylia oraz Rosja.

Elektrownie jądrowe (atomowe) wytwarzają około 17% światowej energii elektrycznej. Atomowa energetyka rozwinęła się głównie w krajach o wysokim rozwoju gospodarczym w których brak jest znacznych zasobów surowcowych, czyli ropy, węgla i gazu ziemnego. Koszta potrzebne do wybudowania takiej elektrowni są bardzo duże. Dużym problemem jest tutaj sposób składowania radioaktywnych odpadów. Najwięcej energii atomowej wytwarzają takie państwa jak: Węgry, Francja, Szwecja oraz Belgia.

NAJWIĘKSZE PRZEMYSŁOWE REGIONY NA ŚWIECIE

Za ośrodek przemysłowy uważa się miejscowość, z reguły jest to miasto, gdzie zlokalizowany jest duży zakład przemysłowy. Teren o wysokiej koncentracji różnorakich gałęzi przemysłu, które są powiązane wzajemnie określa się mianem okręgu przemysłowego.

Okręgi przemysłowe dzielą się na:

• O. SUROWCOWE

• O. O SUROWCOWEJ GENEZIE

• O. INNEJ GENEZY

Najważniejsze okręgi surowcowe:

• O. Uralski - to rosyjski okręg posiadający różnorodne surowce mineralne, takie jak: rudy miedzi, rudy cynku i ołowiu, rudy żelaza, platynę, boksyty, węgiel brunatny, złoto, sól potasową oraz kamienną. Występuje w tym okręgu bardzo dobrze rozwinięte hutnictwo ,metali kolorowych, a także dobrze prosperuje przemysł chemiczny. Wspomniane gałęzie przemysłu bazują nie tylko na własnych surowcach, ale także o importowany z innych rosyjskich regionów węgiel kamienny oraz ropę naftową. Wysoka produkcja stali pomogła w dużym stopniu zaistnieć przemysłowi elektromaszynowemu wliczając to także przemysł zbrojeniowy. Innym naturalnym bogactwem tego regionu jest dostatek drewna, którego nie brak w rosyjskiej tajdze. Na jego bazie utworzył się, działający na szeroką skalę przemysł drzewno-papierniczy.

• KUŹNIECKIE ZAGŁĘBIE WĘGLOWE - to położone na Syberii zagłębie mogło się rozwinąć dzięki bardzo dużym posiadanym zasobom, przede wszystkim węgla kamiennego, a także rud żelaza i rud cynku oraz ołowiu.

• ZAGŁĘBIE DONIECKIE - mieści się ono na obszarze wschodniej Ukrainy. Największym bogactwem tego okręgu jest oczywiście węgiel kamienny, sól kamienna oraz rtęć. Na tych surowcach oraz przywożonych z innych terenów Ukrainy bazują ważne dla tego regionu huty metali nieżelaznych, huty żelaza, ciężki przemysł elektromaszynowy oraz przemysł chemiczny.

• GÓRNOŚLĄSKI OKRĘG PRZEMYSŁOWY - to największy polski okręg przemysłowy, który stanowi idealny przykład okręgu surowcowego. Jest to wielkie zagłębie węgla kamiennego. Główną rolę odgrywa tutaj przemysł ciężki, czyli hutnictwo żelaza (z ważnymi ośrodkami: Dąbrową Górniczą, Rudą Śląską oraz Gliwicami), wydobycie węgla kamiennego (Katowice, Jaworzno, Bytom), energetyka (elektrownie w Łaziskach Górnych oraz Jaworznie) oraz przemysł maszynowy (Katowice, Sosnowiec, Mikołów).

• O. PÓŁNOCNO-WSCHODNI = FUSHUN-ANSHAN - jest to chiński okręg przemysłowy położony w Mandżurii. Jego bogactwo stanową zasoby rud żelaza, węgla kamiennego, a także ropy naftowej. Sprawiło to, iż bardzo dobrze rozwinął się tutaj przemysł elektromaszynowy, hutnictwo żelaza oraz metali niezależnych. Dużą rolę odgrywa również przemysł włókienniczy.

• PEKIN-TIANJIN czyli OKRĘG PÓŁNOCNY - podobnie jak inne regiony swoje istnienie zawdzięcza dużym złożom ropy naftowej, węgla kamiennego oraz rud żelaza. Działają na tym terenie zakłady petrochemiczne, huty żelaza, zakłady motoryzacyjne oraz stoczniowe.

• O.DAMODAR - położony jest na wschodzie Indii i obfituje w złoża rud żelaza, węgla kamiennego, boksytów oraz miedzi. Na nich właśnie opiera się przemysł metalowy, nawozów sztucznych oraz metalurgiczny.

• O. MINAS GERAIS - to stan brazylijski, który w związku z bogactwem złóż rud żelaza, uranu, złota, cyny oraz boksytów. Rozwinął się tutaj przemysł petrochemiczny, metalurgiczny, spożywczy, motoryzacyjny oraz włókienniczy. W regionie tym powstają również różnego rodzaju materiały potrzebne dla ulokowanego w Sao Paolo oraz Rio de Janeiro przemysłu high-tech. Energię elektryczną dla tego okręgu produkują zbudowane w okolicy elektrownie wodne.

• O. WITWATERSRAND -region górniczo przemysłowy w północno-wschodniej części RPA, głównie w prowincji Gauteng. Jest to największe w kraju oraz jeden z ważniejszych na świecie pod względem wydobycia złota, rud uranu; platyny, srebra, diamentów, węgla kamiennego zagłębie surowcowe. Rozwinął się tutaj przemysł hutniczy, maszynowy, chemiczny, środków transportu oraz włókienniczy. Głównymi ośrodkami przemysłowymi, są: Johannesburg, Germiston, Springs.

• O. SHABA-COPPERBELT - znajduje się on na granicy Zambii oraz Demokratycznej Rep. Konga. Bogactwem jego są znaczne pokłady miedzi, uranu, cyny, złota oraz kobaltu. Dominującą gałęzią przemysłu jest hutnictwo metali nieżelaznych, który mógł się rozwinąć również dzięki dużym wkładom kapitału zagranicznego. Przede wszystkim produkowane materiały trafiają na eksport.

W państwach o wysokim rozwoju gospodarczym okręgi, które swój rozwój zawdzięczają surowcom objęte zostały restrukturyzacją. W związku z tym faktem, obecnie przemysł ciężki nie odgrywa tam głównej roli. Dominującą rolę przejął tam przemysł high-tech. Do tego rodzaju okręgów zaliczamy:

• O. REŃSKO-WESTFALSKI - jest to duży niemiecki okręg przemysłowy którym leży między innymi Zagłębie Ruhry. Powstał na obszarze, gdzie występują złoża rud cynku oraz ołowiu, węgla brunatnego oraz kamiennego, a także soli kamiennej. Obok hutnictwa metali nieżelaznych oraz żelaza, działa tu prężnie przemysł samochodowy, petrochemiczny, precyzyjny, farmaceutyczny, elektroniczny oraz elektrotechniczny. Do ważniejszych ośrodków tego okręgu możemy zaliczyć: Bochum, Essen, Leverkusen, Duisburg, Kolonia, Dortmund oraz Dusseldorf.

• O. YORKSHIRE-HUMBERSIDE - jest to okręg położony w środku terytorium angielskiego, który rozwinął się dzięki węglu kamiennemu, rud cynku oraz ołowiu, a także rud żelaza. Dziś główną rolę odgrywa przemysł produkujący środki transportu, przemysł precyzyjny, elektroniczny oraz petrochemiczny. Do głównych ośrodków zalicza się Sheffield oraz Leeds.

• ZAGŁĘBIE PÓŁNOCNE - jest to francuski okręg, który swój rozwój zawdzięcza węglu kamiennemu. Tradycyjny dla tych terenów przemysł ciężki został wyparty przez przemysł chemiczny, spożywczy, środków transportu, poligraficzny oraz elektroniczny. Do największych ośrodków zalicza się Roubaix, Lille i Tourcoing.

• O. PÓŁNOCNO-WSCHODNI (USA) - to okręg zawierający obszar Apallachów oraz należące do USA wybrzeże Atlantyku. Znajdują się tam w dużej mierze już wydobyte pokłady rud żelaza, węgla kamiennego, cynku oraz ołowiu, a także manganu. Huty żelaza lokowane były w sąsiedztwie Pittsburga, a także na wschodnim wybrzeżu (porty). Bazując na mineralnych surowcach oraz hutnictwie żelaza rozrósł się przemysł stoczniowy, metalowy, chemiczny oraz zbrojeniowy. Na dzień dzisiejszy dominującą rolę odgrywa jednak przemysł high-tech. Do najważniejszych ośrodków przemysłowych możemy zaliczyć: Nowy Jork, Baltimore, Pittsburg, Boston oraz Filadelfię.

• O. WIELKICH JEZIOR - to duży amerykański okręg przemysłowy, którego lokalizacja związana jest z występowaniem złóż miedzi oraz rudy żelaza. Hutnictwo metali nieżelaznych oraz żelaza, które niegdyś dominowało w tym rejonie obecnie traci swoją dominację. Tendencję wzrostową ma za to przemysł poligraficzny, środków transportu, petrochemiczny, papierniczy, drzewny, elektroniczny oraz spożywczy. Do najważniejszych ośrodków w tym okręgu zaliczamy: Detroit, Toledo, Chicago oraz Cleveland.

Na całym świecie są również przemysłowe okręgi, które nie są w sposób bezpośredni związane z występowaniem złóż surowcowych. Kwitnie w nich przemysł materiało- i energooszczędny. Do powstania takich okręgów dochodzi przede wszystkim w dużych metropoliach. Przykładami mogą być:

• Okręgi europejskie: Londyn ,Paryż, Budapeszt, Monachium, Berlin, Mediolan, Hamburg, Rotterdam, Moskwa, Madryt oraz Warszawa.

• Okręgi azjatyckie: Okręg Keihin (w jego skład wchodzi: Tokio, Chiba, Jokohama), Okręg Hanshin (tworzą go: Kobe, Osaka, Kioto), Okręg Chukyo (tworzą go Toyota oraz Nagja), a także takie miasta jak: Seul, Kuala Lumpur, Dżakarta, Singapur, Kalkuta oraz Bombaj.

• Okręgi Ameryki Północnej: San Francisco, Meksyk, Los Angeles oraz Nowy Orlean.

• Okręgi Ameryki Południowej: Sao Paolo, Rio de Janeiro oraz Buenos Aires.

• Okręgi Afrykańskie: Lagos oraz Kair

• Okręgi Australijskie: Melbourne oraz Sydney.

ZMIANY GOSPODARCZO-POLITYCZNE WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE

Do największych przemian politycznych możemy zaliczyć:

• rozpad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i powstanie niezależnych państw

• rozpad „czerwonej kurtyny”, czyli tak zwanego bloku wschodniego i wprowadzenie tam demokratycznych rządów

• rozdzielenie się Jugosławii

• powiększenie liczby państw członkowskich NATO

• utworzenie Unii Europejskiej

Zaś do najważniejszych przemian gospodarczych możemy zaliczyć:

• rozsypanie się Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, czyli w skrócie RWPG

• próby integracji, takie jak: NAFTA i Unia Europejska

• wejście na wolny rynek państw byłego bloku wschodniego

• brawurowo rozwijające się tak zwane „ tygrysy azjatyckie” do których należą: Malezja, Indonezja, Singapur oraz Korea Południowa

• zwiększające się długi wielu krajów na całym świecie

• zwiększająca się rola bardzo dużych koncernów o międzynarodowym zasięgu w światowej gospodarce

ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE

Unia Europejska

Myśl o integracji Europy narodziła się w latach pięćdziesiątych dwudziestego wieku. Pierwsza organizacja, która miała na celu integrację, czyli EWWiS powstała w 1952 roku. Europejska Wspólnota Węgla i Stali miała za zadanie stworzyć wspólny rynek surowcowy oraz produktów wytwarzanych przez przemysł stalowy i węglowy. Mocą Traktatu Rzymskiego w 1957 roku dochodzi do utworzenia EWG, czyli Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Utworzyło ją sześć krajów: Francja, Luksemburg, Belgia, Republika Federalna Niemiec, Holandia oraz Włochy. W roku 1973 wstąpiły do EWG trzy kraje, a mianowicie: Irlandia, Dania oraz Wielka Brytania. Grecy przystąpili do wspólnoty w roku 1981, a pięć lat później w roku 1986 Portugalia z Hiszpanią. Jednolity Akt Europejski wprowadzono w życie w roku 1987. Akt ten rozszerzał kompetencje Europejskiego Parlamentu oraz Rady Ministrów tychże Wspólnot Europejskich.

Układ założycielski Unię Europejską został zawarty w 1991 roku, a dokładniej 10 grudnia w położonym w Holandii Maastricht. Jednak dopiero od pierwszego listopada roku 1993 zaczęła ona funkcjonować. W roku 1995 już do Unii Europejskiej przystąpiły kolejne państwa: Szwecja, Austria oraz Finlandia. W maju 2004 do Unii Europejskiej przyjęto rekordową liczbę państw bo aż 10. A były to: Czechy, Litwa, Słowacja, Węgry, Słowenia, Estonia, Malta, Łotwa, Cypr oraz Polska.

Głównym zadaniem tej unii jest utworzenie jednolitej gospodarki na całym terytorium Unii Europejskiej, dzięki:

• utworzeniu wspólnotowego wewnętrznego rynku

• swobodnemu przepływowi siły roboczej oraz kapitału

• prowadzeniu wspólnej polityki finansowej oraz gospodarczej

• wprowadzeniu w obieg Euro, czyli wspólnej waluty

• prowadzenie wspólnej polityki obronnej i zagranicznej

Obecnie jest ona największą wspólnotą gospodarczą na świecie.

Główne organy Unii Europejskiej to:

• Komisja Europejska oraz Rada Unii Europejskiej - obie mają swe siedziby w Brukseli

• Parlament Europejski z siedzibą w Strasburgu

• Bank Centralny UE mieszczący się w niemieckim Frankfurcie nad Menem

NATO

Jest to największa na świecie organizacja militarna, tak zwany Pakt Północnoatlantycki. Sojusz ten zawarły Stany Zjednoczone, Kanada oraz dziesięć krajów z Europy w 1949 roku. Powstanie Paktu Północnoatlantyckiego było poniekąd próbą stworzenia swego rodzaju obrony demokratycznych państw przed zagrożeniem jaki stwarzał Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Grecja wraz z Turcją przystąpiła do NATO w roku 1952. Później dołączały kolejne kraje, w roku 1955 Republika Federalna Niemiec, w roku 1982 Hiszpania. Wskutek rozpadu Związku Radzieckiego zmianie uległa idea paktu. Został on strażnikiem, który pilnuje bezpieczeństwa w Europie. Dziś do NATO przynależą prawie wszystkie kraje zachodnioeuropejskie z wyjątkiem: Finlandii, Szwajcarii oraz Szwecji, a także Kanada, Stany Zjednoczone, Czechy, Turcja, Węgry oraz Polska.

Inne istniejące, bądź już nie organizacje na świecie:

• NAFTA - czyli Północnoamerykańskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu, w jego skład wchodzi Kanada, Meksyk no i oczywiście Stany Zjednoczone.

• WNP - była to Wspólnota Niepodległych Państw do której z wyjątkiem Łotwy, Litwy oraz Estonii należały wszystkie republiki utworzone po rozpadzie ZSRR

• APEC czyli WSPÓŁPRACA EKONOMICZNA AZJI I PACYFIKU - międzynarodowa organizacja integracyjna, która działa od początku lat 90' dwudziestego wieku. Jej siedziba znajduje się w Singapurze. Głównym celem jest współpraca handlowa oraz utworzenie strefy wolnego handlu. Członkami są kraje Azji Południowo-Wschodniej, Australia, Nowa Zelandia, Papua-Nowa Gwinea, Kanada, USA, Meksyk i Chile.

• OJA czyli ORGANIZACJA JEDNOŚCI AFRYKAŃSKIEJ - regionalna organizacja międzynarodowa, która zrzesza wszystkie niepodległe państwa afrykańskie (RPA od roku 1994). Utworzona została w 1963 w Addis Abebie, gdzie znajduje się siedziba OJA. Celem tej organizacji jest umacnianie jedności i solidarności państw afrykańskich, ochrona ich suwerenności oraz integralności, rozwijanie międzynarodowej współpracy.

• OECD czyli ORGANIZACJA WSPÓŁPRACY GOSPODARCZEJ I ROZWOJU - utworzona została w 1960 roku w miejsce Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej. Funkcjonuje ona od 1961 a swoją siedzibę ma w Paryżu. Należą do niej najwyżej rozwinięte kraje świata o ustroju demokratycznym oraz gospodarce rynkowej. Stanowi forum konsultacji oraz koordynacji polityki ekonomicznej i społecznej. Członkami jej było początkowo 16 państw zachodnioeuropejskich, Kanada oraz USA. Od 1996 należy do niej także Polska.

• WHO czyli ŚWIATOWA ORGANIZACJA ZDROWIA - jest to organizacja wyspecjalizowana ONZ, założona w 1946roku. Funkcjonuje od 1948 roku, a jej siedzibą jest Genewa. Jej celem jest unifikacja, kodyfikacja oraz koordynacja metod leczniczych oraz profilaktyki, zwalczanie zakaźnych chorób, a także rozwój badań naukowych. Członkami WHO jest 190 państw (1996), w tym Polska.

• CEFTA czyli ŚRODKOWOEUROPEJSKIE STOWARZYSZENIE WOLNEGO HANDLU - utworzone zostało na podstawie porozumienia zawartego w 1992 roku, a obowiązuje od 1993 (Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu). Za cel stawia sobie stopniową liberalizację handlu między państwami członkowskimi. Członkami od 1993 roku są Czechy, Polska, Słowacja i Węgry oraz Słowenia od 1995 roku, Rumunia od roku 1997 i Bułgaria od 1999 roku.

• ASEAN czyli STOWARZYSZENIE NARODÓW AZJI POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ - jest to organizacja polityczno-gospodarcza krajów azjatyckich, która została założona w 1967 roku w Bangkoku. Jej członkami są: Filipiny, Indonezja, Malezja, Singapur, Tajlandia, Brunei (od 1984 roku), Wietnam (od roku 1995), Birma i Laos (od roku 1997). Jej celem jest współpraca gospodarcza, kulturowa, naukowo-techniczna oraz polityczna. Od roku 1993 trwa proces przekształcania ASEAN w strefę wolnego handlu.

• OPEC czyli ORGANIZACJA KRAJÓW EKSPORTUJĄCYCH ROPĘ NAFTOWĄ - jest to międzynarodowa organizacja skupiająca największych eksporterów ropy naftowej, założona w 1960 roku z siedzibą w Wiedniu. Jej celem jest ujednolicenie polityki w zakresie produkcji oraz zbytu ropy by chronić interesy jej producentów. Członkami są: (1997): Algieria, Arabia Saudyjska, Indonezja, Irak, Iran, Katar, Kuwejt, Libia, Nigeria, Wenezuela i Zjednoczone Emiraty Arabskie.

• LIGA PAŃSTW ARABSKICH - to organizacja międzynarodowa, która została założona w roku 1945 w Kairze, gdzie znajduje się jej siedziba. Należy do niej 21 krajów arabskich oraz OWP (1998). Posiada liczne instytucje oraz organizacje wyspecjalizowane, między innymi: Arabski Bank Rozwoju, Instytut Rękopisów Arabskich, Instytut Studiów Arabskich i Badań Naukowych.

• MERCOSUR czyli WSPÓLNY RYNEK POŁUDNIA - to regionalne ugrupowanie integracyjne w Ameryce Południowej. Założono je w 1991 roku, a jego siedzibą zostało Buenos Aires. Jej celem jest koordynacja polityki gospodarczej i legislacyjnej. Unia celna (weszła w życie 1995 roku). Członkami są: Argentyna, Brazylia, Paragwaj oraz Urugwaj.

ONZ - Organizacja Narodów Zjednoczonych

Jest to największa obecnie organizacja międzynarodowa, do której przynależą prawie wszystkie kraje świata. Utworzono ją w roku 1945. 26 czerwca tegoż roku podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych, zatwierdzającą tą organizację.

Główne zadania ONZ:

• Stanie na straży światowego pokoju oraz bezpieczeństwa

• Obrona praw człowieka

• Wyeliminowanie niedożywienia oraz głodu panującego na całym świecie

• Udzielanie niezbędnej pomocy krajom, które dotknęły klęski żywiołowe

• Pomaganie biednym krajom w szerzeniu edukacji oraz zwalczanie analfabetyzmu

• Udzielanie pomocy w walce ze wszelkimi chorobami

• Organizacja kooperacji między narodami by zmniejszyć dysproporcje w rozwoju gospodarczym

• Wspieranie ochrony środowiska

Najwyższym organem Organizacji Narodów Zjednoczonych jest zbierające tylko raz na rok Zgromadzenie Ogólne. Każdy kraj członkowski posiada w Zgromadzeniu Ogólnym jeden głos. Nowy Jork stanowi jego siedzibę.

Drugi istotny organ ONZ to Rada Bezpieczeństwa. W jej skład wchodzi pięciu członków stałych, a mianowicie: Francja, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Chiny oraz Rosja. Państwa te posiadają prawo weta, którego nie mają członkowie niestali Rady Bezpieczeństwa. Jest ich 10 i są wybierani na 2 letnie „kadencje”. Jak wskazuje nazwa organ ten zajmuje się utrzymywaniem pokoju.

Rada Społeczna i Gospodarcza zajmuje się zagadnieniami społeczno-ekonomicznymi. Posiada ona 54 członków. Rokrocznie wybiera się do jej składu 18 członków, ich kadencja trwa trzy lata.

Realizacja różnych założeń ONZ przebiega dzięki działalności specjalistycznych agend:

• UNESCO czyli ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH DO SPRAW OŚWIATY, NAUKI I KULTURY - to organizacja wyspecjalizowana ONZ, która została założona w 1946 roku, siedzibą jej jest Paryż. Zadaniem jej jest inicjowanie, koordynowanie i organizowanie współpracy w zakresie oświaty, nauki i kultury. Wspiera ona zwłaszcza rozwój szkolnictwa i zwalczanie analfabetyzmu, upowszechnianie myśli naukowych oraz kultury, a także działania na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. W 1996 roku posiadała 185 państw członkowskich, łącznie z Polską.

• UNICEF czyli FUNDUSZ NARODÓW ZJEDNOCZONYCH POMOCY DZIECIOM - to organ pomocniczy ONZ, utworzony w roku 1946. Jego siedzibą jest Nowy Jork. Celem UNICEFU jest poprawa stanu zdrowia, wyżywienia oraz warunków życia dzieci. Organizacja ta niesie pomoc zwłaszcza państwom ubogim i objętych wojną. W roku 1965 otrzymała Pokojową Nagrodę Nobla.

• FAO czyli ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH DO SPRAW WYŻYWIENIA I ROLNICTWA - to organizacja wyspecjalizowana ONZ, założona w 1945 roku z siedzibą w Rzymie. Działa ona na rzecz modernizacji produkcji żywnościowej, zwalczania głodu, podnoszenia poziomu rolnictwa, leśnictwa oraz rybołówstwa w skali świata. Prowadzi ona badania i opracowuje informacje na temat rolnictwa oraz żywności. Członkami tej organizacji jest 175 państw, do których trzeba także zaliczyć Polskę.

• UNDP czyli PROGRAM NARODÓW ZJEDNOCZONYCH NA RZECZ ROZWOJU - to organ pomocniczy ONZ, utworzony w 1965roku z siedzibą w Nowym Jorku. UNDP udziela pomocy technicznej i finansowej krajom rozwijającym się przy organizowaniu i realizacji programów rozwoju.

• UNEP czyli PROGRAM NARODÓW ZJEDNOCZONYCH NA RZECZ OCHRONY ŚRODOWISKA - to organ pomocniczy ONZ, utworzony w roku1972, a jego siedzibą jest Nairobi. Działa ona na rzecz rozwoju współpracy międzynarodowej w zakresie ochrony środowiska, prowadzi programy dla jego ochrony oraz badania i oceny zagrożeń.

• IMF czyli MIĘDZYNARODOWY FUNDUSZ WALUTOWY - to wyspecjalizowana organizacja ONZ, utworzona w roku 1947 na mocy umów z Bretton Woods, a jego siedzibą jest Waszyngton. Udziela ona pożyczek krajom członkowskim na stabilizację walut, ułatwia międzynarodową współpracę walutową. Polska stała się ponownie członkiem w 1986 roku, gdyż w 1950 roku wystąpiła z tej organizacji.

• IBRD to MIĘDZYNARODOWY BANK ODBUDOWY I ROZWOJU - to wyspecjalizowana agenda ONZ nazywana popularnie Bankiem Światowym. Utworzona została w 1945 roku na mocy umów z Bretton Woods, jego siedziba mieści się w Waszyngtonie. Udziela długookresowych pożyczek państwom członkowskim. Podobnie jak w wypadku IMF, Polska stała się ponownie członkiem w 1986 roku, gdyż w 1950 roku wystąpiła z tej organizacji.

• ILO to MIĘDZYNARODOWA ORGANIZACJA PRACY - została założona w roku 1919 jako organizacja autonomiczna powiązana z Ligą Narodów. Od roku 1946 jest już organizacją wyspecjalizowaną ONZ z siedzibą w Genewie. Za główne cele obiera sobie dążenie do poprawy warunków pracy i zabezpieczeń społecznych dla pracowników. Jej głównym organem jest Konferencja Ogólna, która składa się z delegatów rządów, związków zawodowych i pracodawców. Członkami są 174 państwa (1996), w tym także Polska. W roku 1969 otrzymała Pokojową Nagrodę Nobla.

Wszystkich agend należących do ONZ jest ok. 30.

URBANIZACJA - RÓŻNE FUNKCJE MIAST

Różnoraka działalność gospodarcza, która wykonywana jest w konkretnym mieście, służy do zaspokajania potrzeb ludzi nie mieszkających w jego granicach jest nazywana funkcją miastotwórczą. Miasto rozwija się tym szybciej i prężniej im większy jest popyt na jego funkcje. W przeciwnym wypadku, gdy popyt ten będzie malał lub co gorsza całkowicie zaniknie, może dość do zatrzymania rozwoju miasta, a nawet do jego upadku. Dużo przykładów prężnie działających w przeszłości miast , które dziś zdegradowane są do rangi wsi, można znaleźć we wschodniej oraz centralnej Polsce. Do upadku ośrodków miejskich może doprowadzić większy rozwój ośrodka leżącego w bliskim ich sąsiedztwie. Ów szybki rozwój może być wynikiem między innymi założenia wielkiego zakładu przemysłowego, poprowadzeniem ważnego szlaku komunikacyjnego, czy przejęciem przez miasto funkcji administracyjnych.

Dziś miasta mogą pełnić przeróżne funkcje: handlowe, administracyjne, przemysłowe, transportowe, edukacyjno-naukowe, ochrony zdrowia. Zależnie od skali zasięgu wpływu konkretnego miasta możemy wydzielić następujące typy miast:

• ośrodki lokalne

• ośrodki regionalne

• ośrodki ponadregionalne

• ośrodki stołeczne

• ośrodki metropolitarnie

Istnieją również ośrodki o specyficznych funkcjach, które w głównej mierze doprowadziły do ich pojawienia się oraz rozwoju. Specjalizacja miast, która odnosi się do pełnionych przez nie funkcji pozwala zachowywać im swego rodzaju indywidualność. Dobrze obrazuje to struktura zatrudnienia, jak również fizjonomia ośrodka miejskiego.

Funkcje miast:

• funkcja rolnicza - większość miast na swych obrzeżach posiada tereny użytkowane rolniczo przez co pełni również funkcje rolniczą

• funkcja administracyjna - są to miasta, które są siedzibą wszelkiego rodzaju władz oraz urzędników administracji na różnych szczeblach

• funkcje turystyczno-wypoczynkowe - zaliczamy do nich ośrodki, które posiadają dominującą funkcję turystyczną, są to typowe kurorty górski bądź też nadmorskie: Krynica, Zakopane, Karpacz, Sopot, Łeba, a także ośrodki miejskie, które mogą się poszczycić zabytkami architektury, na przykład: Warszawa, Toruń, Kraków, Poznań, Wrocław

• funkcja transportowa - można tak nazwać ośrodki leżące w miejscach skrzyżowania szlaków komunikacyjnych, a także pełniące rolę dużych portów, jak Gdynia

• funkcja handlowa - w ostatnim czasie bardzo prężnie się rozwija szczególnie na pograniczu polsko-niemieckim

• funkcja obronna - dziś przeważnie pełni rolę ciekawostki oraz zabytku

• funkcja religijna - to ośrodki szczególnego kultu religijnego, a ich funkcje to obsługa ruchu pielgrzymkowego, w Polsce taką rolę spełnia: Częstochowa, Licheń oraz Kalwaria Zebrzydowska

• funkcja kulturalno-oświatowa - posiadają ją miasta, gdzie znajdują się różne ośrodki edukacyjne (począwszy na szkole podstawowej na uniwersytecie kończąc), ośrodki badawcze, teatry, kina, filharmonie i inne, na przykład: Warszawa, Lublin i Kraków

• funkcja przemysłowa - która przez wielu uważana jest za najważniejszą w procesie miastotwórczym, w wielu przypadkach zaistnienie przemysłu prowadziło do tworzenia się ośrodków miejskich; w Polsce przykładami mogą być: miasta Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (Bytom, Katowice, Gliwice), poza granicami kraju to przykładowo miasta leżące w Zagłębiu Ruhry (Essen, Dusseldorf, Dortmund), angielskie ośrodki ( Nottingham, Birmingham, Sheffield) oraz Donieck z ukraińskiego Zagłębia Donieckiego

• funkcje usługowe - nastawione na zaspokajanie różnorakich potrzeb mieszkańców

Wróćmy do roli przemysły w tworzeniu się i rozwoju miast. Wiele polskich miejscowości przeżyło nagły rozwój, który był spowodowany rozpoczęciem eksploatacji różnorakich surowców. Możemy tutaj wymienić takie miasta, jak: Lubin (złoża miedzi), Tarnobrzeg (złoża siarki), Konin (pokłady węgla brunatnego), Jastrzębie-Zdrój (złoża węgla kamiennego). Przewodnim motywem budowy Nowej Huty w sąsiedztwie Krakowa była funkcja przemysłowa, jaką miało pełnić przyszłe miasto. Rozpoczęto przedsięwzięcie w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku od wybudowania wielkiego kombinatu metalurgicznego. Funkcja przemysłowa jest dominującą w większości polskich miast. Jedynie w sześciu dużych ośrodkach miejskich, takich jak: Warszawa czy Olsztyn, gdzie przemysł przegrywa z różnego rodzaju usługami.

Innym rodzajem ośrodków miejskich, które powstały wskutek specjalistycznej funkcji miastotwórczej, są te, które odgrywają ważną rolę transportową. Tworzyły się one w pasach wybrzeży morskich, gdzie istniały odpowiednie warunki do założenia portów. Taką genezę mają miasta-porty: Hamburg, Rotterdam, Singapur, Nowy Jork, Marsylia, Hongkong.

W pobliżu ważnych węzłów komunikacyjnych związanych z dużymi rzekami utworzyły się ośrodki miejskie, które spełniają rolę ważnych śródlądowych portów. Tego typu miasta to na przykład zlokalizowana nad Renem niemiecka Kolonia, szwajcarska Bazylea, brazylijskie miasto Manaus (Amazonka), chińskie miasta zlokalizowane wzdłuż rzeki Jangcy (Wuhan, Nankin, Czunking), położone w rejonie Wielkich Jezior (Detroit, Duluth oraz Chicago) oraz inne. Także linie kolejowe pomogły wielu miastom w rozwoju gospodarczym. Możemy do nich zaliczyć miasta Stanów Zjednoczonych: Minneapolis, Kansas City, Saint Louis, Dallas, Memphis oraz kanadyjskie Edmonton, Winnipeg i Calgary. Należy tu wspomnieć ogromne znaczenie miastotwórcze transsyberyjskiej kolei, dzięki której zaistniały takie miasta, jak: Krasnojarsk, Omsk i Nowosybirsk. Na terenach polskich proces ten miał miejsce na przełomie XIX i XX wieku. Budowa kolei na ziemi polskiej sprawił, że miejscowości przez które ją przeprowadzono rozwinęły się, a ominięte miasta ulegały powolnemu upadkowi. Dochodziło także to tworzenia się nowych ośrodków miejskich właśnie dzięki bliskości kolei.

Na terenach górskich oraz nadmorskich, wiele miejscowości rozwinęło się dzięki spełnianym funkcjom uzdrowiskowym, m.in.: Antibes (Francja), Karlowe Vary (Czechy), Marbella (Hiszpania), Davos (Szwajcaria) oraz polska Krynica, turystycznym i innym.

Duże miasto skupiające istotne funkcje usługowe oraz produkcyjne jest motywem, który skupia indywidualne osiedla w cały zespół osadniczy. Można wydzielić w nim dwa główne elementy, które są ze sobą powiązane w sposób funkcjonalny. Są to: miasto oraz teren podmiejski, który je otacza. Ten drugi nazywany jest również strefą podmiejską, której cechą jest specyficzny typ gospodarki. Jest on nastawiony na bezpośrednie obsługiwanie miasta w zakresie żywności. Wynikiem tego jest duży udział owoców, warzyw oraz wysoko rozwinięta hodowla mlecznego bydła wsi położonych w strefach podmiejskich. Wieś podmiejska z czasem przybiera zabudowę miejską, a jej mieszkańcy przejmują typowy dla miasta model życia.

AGLOMERACJA - jest to sieć złożona z jednego wielkiego, dominującego miasta oraz kilku lub kilkunastu innych (mniejszych) położonych w strefie podmiejskiej owego dominującego ośrodka miejskiego. Na terenie naszego kraju dobrym tego przykładem może być aglomeracja stołecznej Warszawy oraz aglomeracja Łódzka. Oczywiście największą stanowi aglomeracja warszawska w skład której wchodzi około 20 miast położonych wzdłuż szlaków kolejowych, które w sposób promienisty rozchodzą się z Warszawy. Są to takie miasta, jak: Pruszków, Grodzisk Mazowiecki, Legionowo, Piaseczno, Piastów, czy też Sulejówek. Obszar aglomeracji zamieszkuje łącznie około 2,3 miliona ludzi.

KONURBACJA - jest to zespół złożony z dwóch lub więcej równorzędnych sobie miast, położonych w bliskiej odległości od siebie oraz w pewien sposób ze sobą powiązanych. Przestrzenny rozwój miast wchodzących w skład konurbacji prowadzi z czasem do zetknięcia się ich granic. Bardzo dobrym przykładem może tu być polski Górnośląski Okręg Przemysłowy oraz niemieckie Zagłębie Ruhry.

Proces ciągłego rozrastania się wielkich ośrodków miejskich może doprowadzić do połączenia się nawet kilku miast, które zaczynają tworzyć MEGALOPOLIS, czyli jedno ogromne „supermiasto”. Możemy takie „supermiasto” obserwować na wybrzeżu wschodnim Stanów Zjednoczonych. Obejmują one długi na ok. 100 kilometrów pas wybrzeża, począwszy od Bostonu na Waszyngtonie kończąc. Skupia on około 45 milionów ludzi. Innym przykładem jest megalopolis Wielkich Jezior z miastami: Chicago, Detroit czy też Cleveland. Na wybrzeżu zachodnim Stanów Zjednoczonych położony jest zespół San Diego, Los Angeles i San Bernardino. Oprócz Stanów Zjednoczonych przykład megalopolis możemy znaleźć we wschodniej części wyspy Honsiu. Zespół typu megalopolis tworzą tam: Jokohama, Tokio, Osaka, Kioto, Nagoja oraz Kobe. Do literatury termin ten wprowadził Gottman, geograf amerykański. Właśnie w USA ten typ urbanistyczny jest bardzo charakterystyczny.

URBANIZACJA - to zmiany w osadniczej sieci, które polegają na powiększaniu się funkcji ośrodków miejskich kosztem niemiejskich osiedli. Miasta duże ulegają ciągłej rozbudowie, tworzą się nowe miasta i następuje zjawisko przekształcania się wsi w typowe miasta. Wynikiem procesów urbanizacyjnych jest powiększenie się w całkowitej liczbie mieszkańców, ludności miejskiej. Przez ostatnie dwa wieki przemysł był czynnikiem, który najbardziej napędzał procesy urbanizacyjne, stąd też w krajach o wysokim rozwoju gospodarczym odsetek miejskiej ludności jest wysoki. Urbanizacja dokonuje się przede wszystkim w wyniku rozbudowy już istniejących miast, natomiast zjawisko wzrostu ludności w tych ośrodkach zachodzi wskutek:

• przybywania ludności wiejskiej - jest to najważniejszy czynnik powodujący wzrost ludności w miastach dla całego świata w tym także Polski. Dla mieszkańców wsi miasto jest nadzieją na dobrą pracę, na lepsze warunki życia, daje sposobność do korzystania z szerokiej gamy usług, jest pewnego rodzaju symbolem dobrobytu. Proces ten jest charakterystyczny dla państw o wysokim współczynniku przyrostu naturalnego, gdzie wieś jest coraz bardziej przeludniona

• dodatniego przyrostu naturalnego

• powiększanie granic miasta powoduje, że mieszkańcy wsi włączonych w granice administracyjne miasta dostają również status ludności miejskiej

Urbanizacja w obecnych czasach związana jest przede wszystkim z dużymi ośrodkami miejskimi liczącymi więcej niż 100 tys. stałych mieszkańców oraz wielkich metropolii powyżej 1 miliona mieszkańców. W pierwszych latach wieku XIX na świecie było jedynie 45 miast, których liczba mieszkańców przekraczała 100 tysięcy. W roku 1992 miast z przedziału 100-1000 tysięcy mieszkańców naliczono już około 2000, a wielkich metropolii z ludnością przekraczającą 1 milion było już około 300. Należy zwrócić baczną uwagę na wielkie metropolie z liczbą ludności przewyższającą 5 milionów ludzi. To właśnie one budują wielkie konurbacje, aglomeracje, czy ogromne zurbanizowane obszary megalopolis. Miast liczących więcej niż 5 milionów sta łych mieszkańców jest w sumie około 50, a więc zamieszkuje w nich łącznie prawie 450 milionów ludzi, co stanowi ok. 8% całkowitej liczby ludności Ziemi.

Miasto stanowi jedną z jednostek administracyjnych, która charakteryzuje się dużą koncentracją ludności. Jak już wspominano miasta mogą formować różne zespoły w zależności od spełnianych funkcji, powiązań między nimi i ich wielkości. Największą liczbą miast może pochwalić się województwo śląskie.

Przebieg procesów urbanizacji w naszym kraju odznacza się określoną specyfiką, która odróżnia nas od pozostałych państw Europy.

Wynika to z:

1. nierównomiernego rozmieszczenia naturalnych bogactw

2. braku jednolitości w rozwoju polskiego osadnictwa miejskiego, na wschodzie proces ten zachodził później na terenach wschodnich, a wcześniej na zachodnich

3. znacznych dysproporcji w funkcjonalnym rozwoju oraz wielkości ośrodków miejskich, wynikały one z niekontrolowanego procesu uprzemysławiania z przełomu XIX oraz XX wieku.

4. stu pięćdziesięciu lat zaborów, które rozdzieliły polskie ziemie

5. dużego zróżnicowania w strukturze ludności, co było wynikiem powojennych ruchów migracyjnych

Urbanizacja zachodzi także poza obszarami dużych miast i ich podmiejskich stref. Dowodem na to może być duży wzrost ludności pozarolniczej na obszarach wiejskich, które pracują tam w bardzo szeroko pojmowanych usługach oraz czerpią środki na swe utrzymanie z niezarobkowych źródeł, takich jak: emerytury i renty. Urbanizacja wsi jest najbardziej zaawansowana w rejonie środkowej oraz południowo-zachodniej Polski.

Według statystyk z roku 1999 na obszarach miejskich zamieszkiwało około 48% ludności świata. Wskaźnikiem urbanizacji nazywamy udział procentowy miejskiej ludności w ogólnej liczbie mieszkańców określonego państwa.

Do najbardziej zurbanizowanych kontynentów należały:

• Ameryka Północna - 78% ludności mieszka w miastach

• Europa - 76% ludności mieszka w miastach

• Ameryka Południowa - 75% ludności mieszka w miastach

• Australia z Oceanią - 72% ludności miejskiej

Najsłabiej zurbanizowanymi kontynentami były:

• Afryka - 38% ludności mieszka w miastach

• Azja - 37% ludności mieszka w miastach

Te bardzo niskie wskaźniki tych dwóch kontynentów są oczywistym następstwem małego zurbanizowania poszczególnych państw.

Kraje o najmniejszym wskaźniku urbanizacji:

• Bangladesz - 24,5%

• Indie - 25,8%

• Chiny - 28%

Kraje o najwyższym współczynniku urbanizacji:

• Belgia - 96,7%

• Wielka Brytania - 91,6%

• Argentyna - 86%

Podniesienie się w skali całego świata wskaźnika urbanizacji jest wynikiem prężnego rozwoju wielkich miast (>1 miliona ludności). W roku 1970 takich miejscowości było 180, w 1990 już 278, z czego w samej tylko Azji 116, Północnej i Środkowej Ameryce 58, a na kontynencie europejskim 54.

Urbanizacja dotyczy wielu aspektów, w związku z czym wyróżniamy:

• urbanizację formalną - która oznacza, że określona jednostka osadnicza posiada prawa miejskie

• urbanizację demograficzną - która polega na imigracji do miast ludności wiejskiej, co zwiększa zasadniczo odsetek ludności mieszkającej w miastach

• urbanizację ekonomiczną - która charakteryzuje się wzrostem udziału ludności czynnej zawodowo, która jest zatrudniona sektorze pozarolniczym, głównie w usługach oraz przemyśle

• urbanizację społeczną - to przejmowanie przez mieszkańców wsi miejskiego stylu

• urbanizację przestrzenną - która zachodzi, gdy zwiększa się granice miast lub nadaje prawa miejskie osiedlom z uwagi na ich pozarolnicze funkcje. Prowadzi to później do tworzenia się wspominanych już wielkich megalopolis, konurbacji, czy też aglomeracji

Do wybuchu drugiej wojny światowej na terenie krajów o wysokim rozwoju gospodarczym nasileniu uległy urbanizacyjne procesy. Nastąpiło to wskutek ogromnego zapotrzebowania rozwijającego się przemysłu na różnego rodzaju siłę roboczą. Właśnie w związku z tym nastąpiła fala wielkich migracji ze wsi do ośrodków miejskich.

Po zakończeniu działań wojennych w przemyśle coraz częściej zaczęły pojawiać się nowe technologie, rozpoczęła się era mechanizacji oraz automatyzacji procesów produkcyjnych. Proces ten spowodował, iż tak bardzo niegdyś pożądana siła robocza, zaczęła tracić pierwszorzędne znaczenie. Osoby, które traciły pracę co prawda nie wracały już na wieś (przeważnie), ale przenosiły się z przemysłowych centrów miast na jego peryferia.

Państwa w zależności od stanu swojej gospodarki posiadają różny stopień urbanizacji. Właśnie z tego względu możemy wyróżnić wśród nich:

• państwa, gdzie urbanizacja zachodzi powoli - są to państwa o niewielkim wciąż udziale miejskiej ludności, na przykład Etiopia - 13%

• państwa o pozornej urbanizacji - czyli duży odsetek ludności miejskiej jest wynikiem imigracji do miast ludności wiejskiej w celu znalezienia zatrudnienia. Jest to najczęściej ludność wykwalifikowana szukająca w mieście. Problem polega tutaj na tym, iż miasta te nie posiadają na tyle rozwiniętej funkcji przemysłowej oraz usługowej by dać zatrudnienie przybywającej do nich ludności. W związku z tym tworzą się dzielnice slumsów, które otaczają miasto. Ludność ulega około 20% zwiększeniu każdego roku. Zaliczamy tutaj takie kraje, jak: Urugwaj oraz Argentyna - 86% ludności miejskiej, Brazylia - 77% ludności żyje w miastach, Meksyk - 71%, Peru - 70% ludności miejskiej.

• państwa o tak zwanej hamowanej urbanizacji - są to na przykład Chiny - 28% ludności miejskiej oraz Egipt - 44% ludności mieszka w miastach.

Procesy urbanizacyjne prowadzą do systematycznego zmniejszania się regionów użytkowanych rolniczo, masowych migracji wiejskiej ludności do dużych ośrodków miejskich. Na całym świecie są 22 miejskie zespoły, które liczą ponad 8 milionów mieszkańców, a według prognoz z każdym rokiem będzie ich przybywać.

Do pierwszej dziesiątki należą przede wszystkim miasta państw rozwijających się. W 1995 roku miasta na całym świecie zamieszkiwało 2,4 miliarda ludzi, natomiast do roku 2010 liczba mieszkańców miast ma wzrosnąć do około 5 miliardów. W porównaniu z liczbą mieszkańców wsi, liczba ludności zamieszkującej miasta zwiększa się 2,5 razy szybciej. Rozwój, jak i istnienie dużych ośrodków miejskich niesie ze sobą równo pozytywne jak i negatywne skutki.

Pozytywne aspekty istnienia wielkich ośrodków miejskich:

• większe możliwości znalezienia zatrudnienia oraz mieszkania

• różnorodne oferty proponowanej pracy

• ułatwienie dostępu do edukacji, podnoszenia kwalifikacji

• obecność służby zdrowia

• lokalizacja instytucji kulturalnych, finansowych, handlowych oraz

ubezpieczeniowych

• szybka komunikacja

Te właśnie czynniki sprawiają, iż duże ośrodki przemysłowe pełnią rolę kulturotwórczą, a także stanowią rejon, gdzie realizowane są osiągnięcia naukowo-techniczne w określonym kraju.

Negatywne aspekty istnienia wielkich ośrodków miejskich:

• ujemny wpływ na środowisko przyrodnicze zarówno w centrum miasta jak i na jego obrzeżach

• choroby nowotworowe, sercowe oraz związane z krążeniem

• narastanie fali przestępczości oraz coraz częstsze patologie społeczne, na przykład narkomania i alkoholizm

• ogólne znieczulenie społeczeństwa na los innych

• narastający strach związany z brakiem bezpieczeństwa

• zwiększająca się liczba ludzi bezdomnych

• utrudnienia spowodowane kongestią na drogach

• formowanie się dzielnic biedy

• zatłoczone parkingi

• zwiększanie się kosztów budowy mieszkań

• tworzenie się tak zwanych subkultur

• produkcja olbrzymich ilości ścieków komunalnych oraz przemysłowych, a także innych odpadów i związany z tym problem ich magazynowania

• deficyt wody

URBANIZACJA A KRAJOBRAZ

Każde miasto poprzez swoją działalność i funkcjonowanie prowadzi do zmian w środowisku geograficznym oraz zmienia naturalny krajobraz.

Już na samym początku teren przeznaczony pod ośrodek miejski ulega procesom wyrównywania. Zaczynają się formować antropogeniczne formy pokrycia terenu, takie jak: górnicze hałdy, wysypiska śmieci, szlaki komunikacyjne. Krajobraz zostaje praktycznie w 100% zmieniony. Pojawiają się bloki, sklepy, tereny przemysłowe, trakcja elektryczna, sieć komunikacyjna. Odpowiednio przygotowując projekty zagospodarowania przestrzennego można sprawić, że powstające budynki, czy drogi będą się dobrze wkomponowywać w krajobraz naturalny. Niestety w Polsce rzadko ktokolwiek zadaje sobie tyle trudu. W naszym kraju bierze się pod uwagę jedynie aspekt użyteczności, co prowadzi do szpecenia polskich krajobrazów.

Należy pamiętać, że zabudowa oraz rozplanowanie przestrzenne miasta powinno współgrać z naturalnym krajobrazem. Słynny polski architekt Stanisław Witkiewicz w pierwszych latach XX wieku stworzył na Podhalu, tak zwany „styl zakopiański”. Wielką zaletą tego stylu w budownictwie był fakt, iż znakomicie współgrał on z majestatycznymi górami. Dzięki temu stał się on bardzo popularny na całym Podhalu. Niestety jest to przykład jednostkowy, w powojennej Polsce, rozbudowa kraju nie miała na względzie nawet odrobiny estetyki, co nie było pozytywnym czynnikiem wpływającym na wygląd naszych miast. Polskie osiedla emanują wręcz przybijającą monotonią, nie posiadamy dostatecznych terenów przeznaczonych na rekreacje, gdzie mieszkańcy mogliby odbudować się fizycznie i psychicznie.

Znaczne skoncentrowanie ludności na obszarze wysoko zurbanizowanym, gdzie średnie gęstość zaludnienia wynosi minimum 1000 osób na kilometr kwadratowy ma negatywny jak i pozytywny skutek. Za pozytywny czynnik możemy uznać bliskość miejsc pracy, szkół i innych ośrodków. Koncentracja mieszkańców w dużej mierze obniża koszt wszelkich komunalnych inwestycji, które dają ludziom duży komfort. Podstawowymi udogodnieniami jest tutaj dostawa energii i wody bieżącej. Jednak życie, szczególnie w dużym mieście może być uciążliwe i męczące. Wszelkie fabryki, zakłady usługowe, transport, a także sami ludzie produkują codziennie ogromne masy wszelkiego rodzaju odpadów, zanieczyszczeń i ścieków.

Zmusza to do instalowania filtrów, które oczyszczają powietrze, budowy oczyszczalni ścieków oczyszczających wodę, a także urządzeń, które służą do utylizowania śmieci. Mimo ciągłej poprawy w tym wymiarze polskie miasta są nadal niedostatecznie przystosowane do ochrony środowiska.

W Polsce często zdarza się, że władze nie nadążają z budową infrastruktury dla szybko rozrastającego się miasta. Chodzi tu przede wszystkim o organizację miejskiego transportu, dostawę wody oraz energii cieplnej, budowę szkół oraz przedszkoli, a także innych instytucji kulturalnych.

W dniu dzisiejszym na terenie na przykład Stanów Zjednoczonych zachodzi proces wyludniania dużych ośrodków miejskich, a chodzi tu głównie o ich ścisłe, zatłoczone i zanieczyszczone centra. Ludność przenosi się na obrzeża by móc cieszyć się spokojem nawet kosztem długich dojazdów do miejsc pracy. Przykładem może być tutaj Nowy Jork, którego ludność w jego administracyjnych granicach uległa zmniejszeniu z 7,8 miliona w roku 1960 do 7,3 miliona w roku 1990.

Człowiek źle się czuje w warunkach nadmiernego zagęszczenia. Wszechobecny tłok i hałas negatywnie oddziałują na psychikę ludzką, doprowadza do sytuacji stresowych, które często wywołują wybuchy agresji.

Jak było już wspominane okresem charakteryzującym się najbardziej intensywnymi procesami urbanizacyjnymi były lata powojenne. W roku 1950 na terytorium Polski było 106 ośrodków miejskich, zamieszkanych przez 9,8 miliona ludności. W roku 1994 było ich już 853, a mieszkało w tych miastach 23,8 miliona osób. Widzimy zatem, że liczba miast wzrosła ponad ośmiokrotnie, a liczba osób w nich mieszkających podwoiła się z nawiązką. Tak, jak na całym świecie, w Polsce najlepiej rozwijały się duże oraz średnie miasta. W przypadku małych ośrodków miejskich, to ich liczba nawet znacznie się zmniejszyła.

LOKALIZACJA POLSKI NA KONTYNENCIE EUROPEJSKIM

Położenie matematyczne.

• Linia łącząca punkty skrajnie wysunięte na N i S tj. Nordkin i Przyl. Mataca (Portugalia), przechodzi koło Warszawy.

• Linia łącząca punkty skrajnie wysunięte na W i E tj. Przyl. ? (Portugalia) i środkowy Ural również przechodzi koło Warszawy.

⇒ Polska zajmuje centralne położenie w Europie.

Rozciągłość geograficzna.

• λ

od 14^o07'E w kolanie rzeki Odry koło Cedyni

do 24^o08'E w kolanie rzeki Bug na E od Strzyżowa

• φ

od 49^oN Szczyt Opołonek w Bieszczadach

do 54^o50'N Przyl. Rozewie

Rozciągłość Polski z północy na południe wynosi 10°01', natomiast z zachodu na wschód 5°50'. Lokalizacja Polski na tym właśnie obszarze jest przyczyną bardzo charakterystycznych warunków naturalnych. Najbardziej możemy to odczuć w panującym u nas klimacie, który charakteryzuje się dużą zmiennością pogody a sam jest kształtowany przez chyba wszelkie możliwe masy powietrza występujące w Europie. Również rozmieszczenie roślinności oraz gleb, jak i budowa geologiczna świadczą o dużej specyfice naszego kraju.

Położenie polityczne Polski w historii naszego kraju miało bardzo złe konsekwencje. Polska stanowiąc granicę pomiędzy zachodem a wschodem Europy była świadkiem ciągłych walk i wojen. W obecnych czasach fakt, iż Polska położona jest na skraju Europy zachodniej, co więcej stanowi wschodnią granicę Unii Europejskiej, może nam przynieść wiele korzyści natury ekonomicznej.

Geologia Polski w strukturach europejskich.

Na obszarze Europy można wydzielić trzy tektoniczne prowincje:

• PLATFORMA WSCHODNIOEUROPEJSKA - stanowi ona najstarszy pod względem geologii fragment Europy. Należy ona do typowych platform kontynentalnych. Ma ona krystaliczny fundament zbudowany z prekambryjskich skał metamorficznych oraz magmowych. Przez wieki na nim osadziły się o wiele młodsze skały osadowe. Możemy wyróżnić tutaj dwie tarcze, a mianowicie:

• UKRAIŃSKIEJ - zbudowana jest ona z prekambryjskich skał krystalicznych nie przykrytych jednak warstwą skał osadowych. Zlokalizowana w centralnej Ukrainie.

• BAŁTYCKIEJ (tarcza fennoskandzka) - występuje na Półwyspie Skandynawskim czyli Fennoskandzkim. Zajmuje Finlandię oraz Karelię z wyłączeniem Gór Skandynawskich.

• OBSZAR OROGENEZ PALEOZOICZNYCH - jest charakterystyczny dla Europy Zachodniej i podzielony jest na 3 części:

• KALEDONIDY - jak wskazuje nazwa struktury te wytworzyły się podczas fałdowań kaledońskich, zaliczamy do nich góry: Grampian, Kaledońskie oraz Skandynawskie

• HERCYNIDY - utworzyły się podczas fałdowań hercyńskich, inaczej waryscyjskich, tworzą one następujące masywy: centralny, reński, armorykański, iberyjski, czeski, a także góry Harz i Ural

• PLATFORMY PALEOZOICZNE - są to wyżej wymienione struktury, które przykryła warstwa młodszych skał osadowych, zaliczamy do nich następujące baseny: paryski, polski, akwitański, południowo i północnoniemiecki oraz Anglię

• OBSZARY OROGENEZY ALPEJSKIEJ - stanowią najmłodszą część Europy, możemy wyróżnić wśród nich:

• ALPIDY - czyli rozciągnięte równoleżnikowo łańcuchy górskie: Karpat, Alp, Pirenejów, Apenin, Gór Betyckich, Starej Płaniny oraz Gór Dynarskich

• ŚRÓDGÓRSKIE I PRZEDGÓRSKIE ZAPADLISKA - zaliczamy do nich zapadlisko przedkarpackie oraz basen pannoński

Geologia Polski

Strefa Teyssera-Tornquista.

Przez Polskę przebiega fragment tej struktury.

Przekrój NE-SW

Głębokość prekambru:200-3000m poniżej 10 000m

Grubość skorupy ziemskiej: 42-46 km 50-55 km 30-35 km

• Strefa T-T jest to strefa będąca krawędzią tektoniczną przecinającą Europę od Morza Północnego po Morze Czarne.

• Składa się z równoległych uskoków, wzdłuż których prekambryjska platforma krystaliczna opada w głąb Ziemi.

• Strefa T-T oddziela zach. europejskie platformy paleozoiczne od prekambryjskiej platformy wsch. europejskiej.

• Krystalinik występujący bardzo płytko (500 m) przy E granicy platformy opada ku W do 7-10 km w głąb

• Najpłycej krystalinik leży w Sokółce - 228 m↓

• Strefa Gutercha - strefa największych miąższości skorupy ziemskiej; bezpośrednio przylega do strefy T-T; ma szerokość 50-100 km.

• X₁ - przebieg górnej granicy krawędzi strefy T-T, gdzie skały krystaliczne zalegają płytko tj. od E: Słupsk → Iława → Ciechanów → Łuków → Krasnystaw; jest to właściwa strefa T-T

• X₂ - przebieg granicy T-T od W: Kołobrzeg → Toruń → Płock → Rawa Mazowiecka → Zawichost → Lubaczów.

• Do niedawna strefa ta była uważana za rów ryftowy. Badania z 1997 r., prowadzone przez Gutercha wykazały istnienie głębokiej asymetrii, której powodem jest kolizja płyt Baltica i Avalonia, które zostały częściowo nasunięte na siebie→ jest to strefa subdukcji; proces ten trwa nadal, co potwierdzają pomiary:

• Polska N-W przesuwa się ku N-E z szybkością 6 mm/rok

• Karpaty przesuwają się na N z szybkością 1-3 cm/rok (dane z 1999 r.)

Platforma prekambryjska.

Po stronie N-E od strefy T-T występuje platforma prekambryjska zbudowana z bardzo starych skał. Jest ona niejednolita i dzieli się na mniejsze jednostki:

• Wyniesienie Łeby-Redy

• Obniżenie perybałtyckie

• Wyniesienie mazursko-suwalskie (prekambr zalega tu najpłycej)

• Obniżenie podlaskie

• Wyniesienie podlasko-lubelskie Ⴎ struktura zrębowa; fragment platformy prekambryjskiej pocięty uskokami prostopadłymi do strefy T-T; dużo skał wulkanicznych.

• Obniżenie nadbużańskie

Występujące tu skały prekambryjskie:

• Granitoidy

• Granitognejsy (najpłycej na wyniesieniu mazursko-suwalskim).

• Obszar ten był przede wszystkim wynoszony, z okresową tylko sedymentacją.

• Polska N-W była zalana morzem od prekambru do środkowego syluru i od dewonu do końca kredy. Lądem była pod koniec karbonu i na początku permu Ⴎ oznacza to, że były tu warunki sprzyjające sedymentacji.

• W Polsce N-E było odwrotnie Ⴎ nie było wielu okresów sedymentacji

Młodszą strukturą jest platforma paleozoiczna.

Do masywów powstałych podczas orogenez paleozoicznych zaliczamy:

• Sudety z Przedgórzem Sudeckim

• śląsko-krakowskie zapadlisko

• Góry Świętokrzyskie

Do paleozoicznej platformy zaliczamy:

• wał środkowopolski lub inaczej kujawsko-pomorski

• nieckę łódzką

• nieckę szczecińską

• nieckę mogileńską

• nieckę miechowską

• monoklinę przedsudecką

• monoklinę śląsko-krakowską

Najmłodszymi formami geologicznymi na terenie Polski są orogeny alpejskie:

• należące do Karpat wewnętrznych: Pieniny, Tatry oraz Podhale

• wchodzące w skład Karpat zewnętrznych: Beskidy oraz pas pogórzy

• zapadlisko przedkarpackie

Geomorfologia Polski

Na N od Wyżyn i Sudetów mamy rzeźbę staro- lub młodoglacjalną w zależności od czasu ostatniego zlodowacenia. I tak na przykład za obszary młodoglacjalne uważa się tereny podległe zlodowaceniu w czasie ostatniego zlodowacenia na ziemiach polskich, czyli bałtyckiemu. Widoczne są tam dość wyraźnie zarysy rzeźby polodowcowej z charakterystycznymi jeziorami morenowymi oraz rynnowymi. Polska środkowa odznacza się rzeźbą staroglacjalną, w związku z czym typowa rzeźba polodowcowa została już w znacznej mierze zniszczona.

Typy rzeźby układają się równoleżnikowo, a budowy geologicznej - skośnie

Typy rzeźby zależne od budowy geologicznej:

• Rzeźba krasowa - skały węglanowe, siarczanowe; wykształcenie rzeźby zależy też od ułożenia, uwarstwienia skał.

• Rzeźba fałdowa, płytowa, monoklinalna -zależy od odporności skał (tempo niszczenia)

• Rzeźba strukturalna - zależy od tektoniki

• Rzeźba zrębowa

Rzeźba w poszczególnych regionach Polski..

Sudety.

• Rzeźba jest wynikiem rozcięcia i rozczłonkowania erozyjnego masywu wyniesionego w orogenezie alpejskiej. Jest ona bardzo zróżnicowana

• Rzeźba intruzywna - Strzelin, Strzegom, Ostrzyce (Pogórze Kaczawskie), Ślęża

• Rzeźba zrębowa - krajobraz pogórski, falisty, Góry Kaczawskie

• Rzeźba płytowa - Góry Stołowe

• W obrębie płaskich wierzchowin występują góry twardzielcowe np. Śnieżka, Śnieżnik

• Rzeźba Sudetów wynika z układu jednostek strukturalnych

• Podziały Sudetów są niespójne, co wynika z różnic w interpretacji środowiska. Sudety od Pogórza oddziela uskok brzeżny; wydziela on:

• Sudety W z Pogórzem

• Sudety Środkowe po Kotlinę Kłodzką i Rów Nysy

• Sudety E

• Przedgórze Sudeckie leży między uskokiem brzeżnym a uskokiem Odry, jest to obszar zrzucony o łagodnej rzeźbie; Przedgórze przykryte jest miąższymi pokrywami.

• Najwyższe zniesienia Sudetów to:

• Śnieżka - 1601 m n.p.m. (Sudety W)

• Wielka Sowa - 1015 m n.p.m. (Sudety środkowe)

• Śnieżnik (Trzymorski Wierch) -1425 m n.p.m.

• W Sudetach występują różne typy rzeźby w tym rzeźba denudacyjna; najstarszym elementem rzeźby jest paleogeńska powierzchnia zrównania

• Pewien retusz rzeźbie stoków i obniżeń nadała rzeźba glacjalna (nieliczne kotły glacjalne)

Góry Świętokrzyskie.

• Rzeźba jest tu zróżnicowana, widoczny jest podział na paleozoiczną strefę kielecką i mezozoiczną osłonę.

• Część kielecka → wyraźnie ukształtowane pasma, które mają budowę fałdową (najpierw sfałdowany został kambr, a potem dofałdowane osady dewońskie). Inwersja rzeźby w strefie kieleckiej jest objawem starości gór → ścięcie antyklin w rejonie Chęcin na W od Kielc. Na E od Kielc rzeźba dowiązuje do fałdowań: Pasmo Krajeńskie, Pasmo Łysogór, Pasmo Masłowskie. Łysogóry są obciętym fałdem strąconym od S. Synklina → synklinorium Kielecko-Lagowskie

• Rzeźba Gór Świętokrzyskich ma charakter rusztowy → wzniesienia przeplatają się z obniżeniami

Wyżyna Krakowsko-Częstochowska (wyżyna jurajska).

• Rzeźba strukturalna → progi środkowotriasowy i górnotriasowy zbudowane są z odpornych wapieni i dolomitów i zapadają łagodnie ku N-E. Progi środkowojurajski i dolnojurajski budują wapienie skaliste i płytowe. Dalej progi kontynuują się jako garby o drugorzędnym znaczeniu w rzeźbie.

• Wyżyna Krakowska w części S (od Krakowa do Jaworzna) jest rozcięta jarami krasowymi; asymetria dolinek związana jest z lekkim pochyleniem warstw

• Brama Krakowska to oddzielny mezoregion o budowie zrębowej

Wyżyna Śląska (wyżyna triasowa)

• Również ma budowę strukturalną z obniżeniami np. Małej Panwi; Progi triasowe mają przebieg SW-NE

• Początek struktur kredowych na powierzchni to granica z Wyżyną Miechowską zaliczana do Niecka Nidziańskiej

Niecka Nidziańska

• W rzeźbie cechuje się wtórnymi antyklinami o wysokości 50 -80 m nad dno np. Garb Wodzisławski; generalnie jest to obszar płaski, w całości leżący w obniżeniu

• Region wyścielony jest utworami polodowcowymi → są tam formy przypominające pola lotnych piasków

• W krajobrazie występują też kuesty

Wyżyna Lubelska.

• Rzeźba częściowo nawiązuje tu do budowy geologicznej, bo wyścielona jest miąższą warstwą osadów kredowych, które maskują starsze

• Sama Wyżyna jest wyrównana, a Roztocze stanowi część wyniosłą (wybitną formą jest S próg Roztocza)

• Roztocze ukształtowało się już w obrębie Niecki Brzeżnej - w dużej części zbudowana z odpornych opok kredowych

• Wyżyna ma elementy krasu, jest też pokryta lessami

• Wyżyna od S odcięta jest uskokiem i przylega do Kotliny Sandomierskiej; uskok ten powstał w orogenezie alpejskiej

Karpaty

• Istnieje tu silny związek budowy geologicznej (czasem bardzo, bardzo skomplikowanej np. PPS) z rzeźbą

• Tatry → od S odcięte uskokiem w rejonie Popradu, Łomnicy; granica N to granica typu fałdu - fałdy zapadają pod powierzchnię Ziemi. W serii krystalicznej (Tatry E) rzeźba jest najbardziej śmiała (duże nachylenia. W grzbietowej części Tatr W kształty są bardziej zaokrąglone, łagodne. Tatry osadowe na N od krystaliniku → duży udział rzeźby krasowej - ostrość form, rzeźba strukturalna (selektywne wypreparowanie). Seria wierchowa osadowa - złożona in situ i zachowana, na nią nasunęła się wierzchowiny reglowe (N brzeg Tatr). Najbardziej krasową formą jest Wąwóz Kraków. Łagodnej rzeźbie sprzyjało narzucenie czap krystalicznych na Czerwonych Wierchach. Rzeźba glacjalna nadała Tatrom charakter alpejski. Fragmenty zrównań trzeciorzędowych od N są pionowo obcięte kotłami (Czerwone Wierchy). Retusz nadaje rzeźba holoceńska fluwialna nadal modelująca Tatry np. zasypanie dolin rumoszem w '97 r. Kominiarski Wierch → związek budowy geologicznej z rzeźbą - poszarpany = przeplatanie się wapieni z dolomitami. Giewont → stroma ściana N = prawie pionowe ułożenie wapieni jurajskich. N granica Tatr jest to granica płaszczowiny reglowej górnej→ stoki Tatr reprodukują uławicenie wapieni

• Podhale → Obniżenie Zakopiańskie - wypreparowane w mało odpornych piaskowcach serii zakopiańskiej eoceńskiego fliszu Podhala, typowe obniżenie denudacyjne; różna odporność skał zadecydowała tu o rzeźbie, na piaskowce nałożyły się stożki glacifluwialne, stromy próg od S uwarunkowany jest budową geologiczną - próg strukturalny założony na twardszych wapieniach chochołowskich (Próg Gubałówki) od `97r. silnie modelowany spływami błotno-gruzowymi. Pogórze Spisko-Gubałowskie - także zbudowane jest z fliszu podhalańskiego → oba regiony podścielone są utworami reglowymi; przylegają do PPS

• PPS → od N i S obcięty jest uskokami, a wewnątrz ma budowę fałdową

Pieniny wewnątrz mają budowę diapirowatą (ku górze rozszerzają się szczeliny) i płaszczowinową. Granice zewnętrzne wyznaczają uskoki. Wał Barniska-Fombarku to przedłużenie Pienin. Granicę Pienin wykorzystuje Dunajec → zależy ona od przebiegu uskoku i różnej odporności skał po obu jego stronach.

Geneza przełomu Dunajca→ istnieje na ten temat bardzo wiele teorii. Bardzo dojrzały profil pochodzący z innego stadium potwierdza genezę antecedentną → najpierw istniała łagodna, mało rozcięta dolina, potem zaczęło się wypiętrzanie i szybkie wcięcie Dunajca o charakterze jaru krasowego o 450-metrowych ścianach.

Pieniny właściwe są zbudowane z wapieni radiolarytowych.

• Kotlina Sądecka → Dunajec, Poprad, Kamienica Nawojowska wypreparowały obniżenie, choć być może ma też założenia tektoniczne, ale raczej erozyjno-denudacyjne; jest to III co do wielkości obniżenie w obrębie Karpat Zewnętrznych (po Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej i Dołach Jasielsko-Sanockich)

• Beskidy

Beskid Sądecki → wyraźna granica; w oknach tektonicznych płaszczowiny magurskiej wyziera płaszczowina śląska - mniej odporna, z łagodną rzeźbą typu pogórskiego - obniżenie Mszany Dolnej założone jest na utworach krośnieńskich

Beskid Średni z doliną Raby → w większości grzbiety antyklinalne - zgodne z budową geologiczną

Beskid Śląski → dwudzielność rzeźby - łagodne szczyty i ostro wcięte doliny. Brzeg Beskidu Śląskiego na E uwarunkowany jest budową geologiczną - jest to granica płaszczowiny śląskiej i występują tam skały o różnej odporności → granica odpornościowa jest też granicą nasunięcia i dlatego jest to granica ostra. W Beskidzie Śląskim dominują warstwy godulskie (najtwardsze w płaszczowinie śląskiej), które kontaktują z płaszczowiną podśląską Pogórza Śląskiego o wysoczyznowym typie rzeźby.

Od Cieszyna po rejon Kalwarii próg oddzielający Beskidy od Pogórza jest rzędu 400 m. Związek rzeźby z budową geologiczną wyraźnie zaznacza się na czołach nasunięć płaszczowin np. Beskid - Pogórze. Stopnie uwarunkowane są tektoniką, ale często związek rzeźba - budowa geologiczna polega na różnej odporności skał.

Nie w całych Beskidach rzeźba dopasowała się do budowy fałdowej → inwersja rzeźby występuje np. w Beskidzie Wyspowym. Warstwy magurskie antyklin są bardziej odporne od warstw śląskich synklin, stąd dwudzielność stoków w Beskidzie Wyspowym podkreślona użytkowaniem: strome wysokie stoki zbudowane z piaskowców magurskich są zalesione, a łagodne dolne stoki zbudowane z mało odpornych skał płaszczowiny śląskiej i podmagurskiej są użytkowane rolniczo. Inwersja rzeźby w Beskidach występuje w: Beskidzie Żywieckim, Gorcach, Beskidzie Sądeckim i Niskim.

Rzeźba krasowa.

• Najsilniej zależy ona od budowy geologicznej.

• Zdolność krasowienia skał jest bardzo duża → w Tatrach wapienie jurajskie i kredowe rozpuszczają się w 99%, środkowotriasowe w 97%; na wyżynach wapienie skaliste w 99%, ławicowe -w 97%; w Górach Świętokrzyskich wapienie dewońskie w 85,5-97%

• Zestawienie regionów zbudowanych ze skał krasowiejących:

• Brama Krakowska

• Niecka Nidziańska

• Niecka Solecka

• Lejek Wiślicki

• Rejon Staszowa

• Wyżyna Lubelska

• Kotlina Kodelska

• Pagóry Chełmowskie

• Kotlina Chrubieszowska

• Góry Świętokrzyskie

• Tatry

• Pieniny

• Góry Kaczawskie

• Masyw Śnieżnika

• Kras występuje w skałach różnowiekowych, ale koniecznie węglanowych lub siarczanowych.

• Rzeźba krasowa jest odkrywana w miarę penetracji → 8 tys. km² terenu skrasowiałego; 2,5 tys. jaskiń węglanowych - największa z nich to Jaskinie Wielka Śnieżna w Tatrach (17840 m), jest ona tez najgłębsza (814 m). Penetracja jaskiń rozpoczęła się w 19 wieku. W '87 r. w Tatrach znano 640 jaskiń, a po II wojnie - ponad 200

• Wyżyna Krakowsko-Wieluńska → 900 jaskiń, z tego w OPN ponad 200; największa jest Wierzchowska Górna (976 m), Jaskinia Smocza zajmuje VIII miejsce (245 m).

Poza jaskiniami kras na Wyżynie występuje w postaci:

• Lejów krasowych, często reprodukowanych w lessie

• Jarów krasowych

• Suchych dolinek typu wąwozów krasowych z progami

Współczesna rzeźba przechodzi z cyklu erozyjno-denudacyjnego w kolejny cykl krasowy → uaktywnienie krasowienia, następnie w plejstocenie zasypanie, potem odpreparowanie, a teraz znów uaktywnienie krasowienia.

Dolina Prądnika uaktywnienie krasowienia jar krasowy powinien mieć skalista dno, a dno Prądnika wypełnia nieodpreparowana akumulacja.

• Kras gipsowy → najpełniej wytworzył się w Skorocicach - występują tam wszystkie formy krasu poza poljami. Są tam:

• Ponory z podziemnymi odcinkami odpływu

• Współcześnie modelowane jaskinie

• Chomy sterczące z dna doliny (pagóry krasowe pozostałe po zapadnięciu terenu)

• Wertepy

• Ślepe doliny

• Wyżyna Lubelska → Kras jest tu ubogi, wykształcony w kredzie piszącej; tworzył się trzeciorzędzie i czwartorzędzie na wychodniach skał. Nie ma tu krasu podziemnego, a kras powierzchniowy ma łagodny zarys → mała odporność skał kredowych, duża porowatość, zdolność do pęcznienia i zwierania szczelin przy nasyceniu, niski współczynnik filtracji i duża miąższość utworów kredowych. Na Wyżynie Lubelskiej występują takie formy jak:

• Wertepy

• Lejki

• Uwały

• Ślepe dolinki

• Kotlinki krasowe

• Tatry → Kras koncentruje się Tatrach W - reglowych. Przepływ podziemny wód odbywa nie skośnie w stosunku do dzisiejszych dolin: SE-NW - podziemny, S-N - powierzchniowy. Lodowe Źródło - największe wywierzysko (600 l/s), odwadnia Czerwone Wierch, wypływa w Dolinie Kościeliskiej. Część wód podziemnych ucieka w głąb, wzdłuż płaszczowiny reglowej zasilając wody termalne. W Tatrach występuje kras podziemny i dobrze rozwinięty kras powierzchniowy. Serie podlegające krasowieniu w Tatrach to Tatry W i reglowe. W Tatrach E nie występują jaskinie krasowe, ale szczelinowe.

• Pieniny → jest tam około 50 słabo wykształconych jaskiń, np. J. Aksamitka po stronie słowackiej.

• Góry Kaczawskie → były tu 23 jaskinie, ale zachowało się 11, a resztę zniszczono; w kształcie korytarzy zaznaczają się etapy rozwoju rzeźby Sudetów → w okresach spokoju tektonicznego powstawały korytarze poziome, a podczas wypiętrzania - korytarze pionowe: 3 horyzonty rzeźby reprodukowane są w kształcie dzisiejszych jaskiń - ten pogląd można też odnieść do jaskiń Wyżyny i innych regionów.

• Masyw Śnieżnika, Góry Złote, Bardzkie, Bystrzyckie → obecnie jest 7 jaskiń, dawniej było 9, największą z nich jest Jaskinia Niedźwiedzia

• Bramy są charakterystyczne dla rzeźby krasowej np. w dolinkach podkrakowskich

• Wzgórza Piekarskie - jaskinie zamieszkiwane przez człowieka paleolitycznego

• Zelejowa - jedyne pasmo w Górach Świętokrzyskich z krasem powierzchniowym

Zasięgi zlodowaceń.

• Zlodowacenie Podlaskie → objęło Polskę N-E; linia: Brześć-Siedlce-Zakroczyń-Grudziądz.

• Zaczął panować klimat zimny → zanika bogata trzeciorzędowa flora i fauna; lodowce górskie utrudniają potem jej powrót; z N przesuwa się fauna i flora borealna;

• osady nie zachowały się ; stanowisko dokumentacyjne zlodowacenia podlaskiego znajduje się nad zbiornikiem czorsztyńskim: we E części Kotliny Nowotarskiej koło Mizernej w jednej z dolin zrobiono analizy pyłków → inny skład roślinności w tym okresie był dowodem wystąpienia fazy zimnej, w dojrzałej rzeźbie tego regionu zachowała się ciągłość roślinności od pliocenu;

• w klimacie peryglacjalnym w okresie zlodowacenia podlaskiego tworzy się mezorzeźba karkonoska; w Karpatach - tundra; w Tatrach - śnieżniki, brak lodowców

• Interglacjał przasnyski - ocieplenie do klimatu umiarkowanego; wkroczenie lasu bukowo-jodłowo-dębowego; wcięcie i pogłębienie dolin o kilkadziesiąt metrów

• Zlodowacenie krakowskie → oparło się o Karpaty i Sudety (tu wniknęło w Kotliny Kłodzką i Jeleniogórską)

• W Karpatach czoło lądolodu sięgnęło do wysokości 350 -420 m (do tej wysokości można znaleźć eratyki- czerwone granity skandynawskie) i pokrył brzeżną część Pogórza Karpackiego; dolinami lody wniknęły trochę głębiej

• Sudety - trudno powiedzieć dokąd sięgnął lądolód, bo jego zasięg pokrył się ze zlodowaceniem środkowopolskim - szacuje się 600 - 700 m; sponad lądolodu prawdopodobnie sterczała jako nunatak Ślęża

• Góry Świętokrzyskie → istnieją dwa poglądy: 1) najwyższe grzbiety sterczały ponad lądolód - początek tworzenia się gołoborzy, 2) w całości zostały przykryte lodem

• Najwyższe partie Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej wystawały ponad lądolód i krasowiały

• Tatry → powstały lokalne zlodowacenia - początek kształtowania się dolin U-kształtnych

• Obszary przykryte zlodowaceniem krakowskim i później już nie zlodowacone pozbawione są form glacjalnych → zniszczone denudacyjnie mają cienką pokrywę utworów lodowcowych (eratyki nawet w okolicach Krakowa)

• W klimacie peryglacjalnym (Beskidy, Pieniny, Podhale, Sudety) tworzyły się gołoborza, które dziś pokryte są pokrywą zwietrzelinową, pod którą znajduje się rumosz plejstoceński

• Procesy na terenie niezlodowaconym:

• Denudacja

• Soliflukcja

• Zasypywanie dolin - utworzyły się poziomy w dnach dolin - system teras → najwyższe terasy datują się na okres zlodowacenia krakowskiego

• Pieniny nigdy nie zostały zlodowacone; występują tu relikty florystyczne klimatu peryglacjalnego

• Podczas zlodowacenia krakowskiego wody spod lodu odpływały na E do Dniestru → tworzyła się pradolina

• W Sudetach lądolód wniknął lobami w Kotliny

• W Górach Świętokrzyskich istniały dwa główne kierunki przemieszczania się lodu: od W i od E, które omijały Góry Świętokrzyskie, a lód wnikał lobami

• Zlodowacenie krakowskie objęło największy obszar Polski ze wszystkich zlodowaceń

• Zlodowacenie Środkowopolskie → dzieli się na dwa stadiały zasadnicze i dwa o mniejszym znaczeniu

• Stadiał Odry → w Sudetach nałożył się na zasięg lądolodu krakowskiego, oparło się od N o wyżyny, w dolinie Wisły wniknęło trochę głębiej na S, sięgnęło N obrzeżenia Wyżyny Lubelskiej, zaczął przybierać kierunek N, w Kotlinie Sandomierskiej tworzy się zastoisko - przepływy nadmiaru lodu ku E. Ten stadiał był ważny dla rzeźby Polski. Osady nałożyły się na osady zlodowacenia krakowskiego, im dalej na N tym ich miąższość wzrasta. Zniszczona została rzeźba ukształtowana przez zlodowacenia krakowskie, wyraźniejsze formy pozostały po stadium Warty.

• Stadiał Warty → miał zasięg mniejszy niż stadiał Odry → sięgnął na W po Wał Trzebnicki -Wzniesienia Żarskie-Wzgórza Dalkowskie-Wzgórza Trzebnickie-Wzgórza Ostrzeszowskie (są to moreny czołowe zlodowacenia środkowopolskiego); na E po okolice Wielunia-Łodzi na południe od Siedlec

• W Polsce W dzięki odpływowi wód peryglacjalnych ku W tworzy się Pradolina Wrocławsko-Magdeburska; od Wzniesień Łódzkich na E odpływ następował na E→ tworzy się Pradolina Pilicy-Weiprza-Krzny. Masa wód była ogromna, dlatego pradoliny były bardzo rozległe; na pewnych odcinkach wykorzystują je współczesne rzeki np. Odra płynie zgodnie z pochyleniem Polski ku N-W, a w pewnych odcinkach zmienia bieg na równoleżnikowy (pradolina), podobnie Warta, Bug

• W Górach Świętokrzyskich doszło do zasypania dolin - nadal są nieodpreparowane, 30-50 m osadów zalega tam do dziś

• Rzeki karpackie też uległy zasypaniu - rezultatem tego są pozostałe do dziś w rzeźbie resztki terasy środkowopolskiej na terasą nadzalewową

• Zmieniał się klimat - czołu lodowca towarzyszył klimat peryglacjalny; fauna klimatu zimnego (niedźwiedzie jaskiniowe, renifery, rosomaki, ślimaki)

• Stadiał Wkry → zaznaczył się tylko w E Polsce na wysokości Warszawy; początek rozwoju Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej

• Stadiał Mławy → sięgał na N od stadiału Wkry; lód postępował w kierunku W

• Tylko w zlodowaceniu krakowskim i w stadiale Odry odpływ wód glacjalnych odbywał się na E

• Materiał polodowcowy odróżnia się od rodzimych pokryw → eratyki np. gnejsy, największy eratyk w Polsce → gnejs na cmentarzu w Tychowie Wielkopolskim koło Białogardu (pochodzi ze zlodowacenia Bałtyckiego)

• Zlodowacenie Bałtyckie → zasięg: Polska N i NW, w części W sięgnęło dalej; dzieli się na kilka faz, które znaczą się w krajobrazie wałami moren czołowych i odpływem powodującym tworzenie się pradolin

• Faza leszczyńska → sięgnęła najdalej na S - rejon Leszna; wody z całej Polski odpływały na W

• powstała Pradolina Głogowsko-Barucka przechodząca w Pradolinę Baryczy

• na E rozwinęła się pradolina Warszawsko-Berlińska

• początek rozwoju Pradoliny Biebrzy-Narwi

• Faza poznańska → lądolód stagnował na wysokości Poznania; podczas interglacjału przepiłowane zostały świeżo utworzone moreny; faza ta zaznacza się tylko w W części Polski

• Faza pomorska → pozostawiła najwyższe wały morenowe → wzgórza obu pojezierzy: Wzgórze Wieżycy (329 m n.p.m.), Góra Dylewska (312 m n.p.m.), Wzgórza Szeskie (309 m n.p.m.); ten wał morenowy do dziś zachował się w krajobrazie w postaci najwyższych wzgórz pojezierzy; powstała Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka (Warty-Noteci)

• Faza wolińsko-gardzieńska → objęła część Wyspy Wolin, a na Pobrzeżu obszar na W od Gdańska; powstała mała Pradolina Redy-Łeby

• Podczas tego zlodowacenia lądolód wycofywał się z Polski.

• Między fazami tworzyły się odcinki przełomowe rzek przez wały morenowe; wały miały kierunek równoleżnikowy, a przełomy południkowy.

• okresie zlodowacenia Bałtyckiego na terenie nie zajętym przez lądolód tworzyły się pokrywy lessowe → dziś są to obszary o najżyźniejszych glebach w Polsce:

• Wyżyna Lubelska (część E)

• Brzeg Pogórza

• Wyżyna Miechowska

• Wyżyna Sandomierska

• Część Wyżyny Kieleckiej

• Część Wyżyny Krakowskiej

• Płaskowyż Głubczycki

• Przedpole Sudetów

Zlodowacenia w górach.

• Każde zlodowacenie znaczy się powstawaniem lodowców górskich.

• Najbardziej rozprzestrzeniły się one podczas zlodowacenia Bałtyckiego. W Tatrach Wschodnich lodowce były wtedy dłuższe, a w Zachodnich -krótkie; najdłuższy był lodowiec Doliny Białej Wody (14 km); miąższość lodowców wynosiła 100 - 230 m. W Tatrach było 12 lodowców. Rezultatem tworzenia się lodowców w plejstocenie są kotły polodowcowe pozostałe w dzisiejszej rzeźbie, obecnie niektóre wypełnione wodą.

• W interglacjałach lodowce ulegały wytapianiu i powstawały stożki glacifluwialne sypane w Obniżeniu Zakopiańskim (Bystra)oraz większe w Kotlinie Orawskiej i Nowotarskiej (Czarny i Biały Dunajec, Białka).

• W dolinach po ustąpieniu lądolodu bałtyckiego powstał system teras. Najwyższe terasy:

• Zlodowacenia krakowskiego

• Zlodowacenia środkowopolskiego

• Zlodowacenia bałtyckiego → nadzalewowa

• Plejstocen to okres tworzenia się granitowych form skalnych w Karkonoszach. Początek ich rozwoju miał miejsce w trzeciorzędzie w klimacie gorącym, kiedy to wietrzenie chemiczne szybko postępowało w głąb skał, wzdłuż płaszczyzn ciosowych, a wolniej w litym granicie.. Proces ten zwany jest wietrzeniem kulistym, gdyż wskutek rozpadu tworzą się zaokrąglone bloki skalne. Następnie w peryglacjalnym klimacie plejstocenu miało miejsce soliflukcyjne odpreparowanie pokryw → odsłaniane były dolne część form skalnych i postępowało wietrzenie mrozowe, na skutek nastąpiło rozczłonkowanie skał. Wszystkie stoki górskie w plejstocenie podlegały soliflukcji. Karkonoskich granitowych form skalnych nie należy mylić z formami Gór Stołowych, gdzie są skałki piaskowcowe podścielone marglami uformowane przez sufozyjne wymywanie, również powstały w plejstocenie. Podobne do skałek Karkonoszy są skałki Gór Izerskich, Kaczawskich i Sowich. W plejstocenie powstały też Śnieżne Kotły w Karkonoszach

Formy polodowcowe pozostałe po Zlodowaceniu Bałtyckim.

• Kotły zawieszone np. Buczynowa Dolinka na d Doliną Roztoki

• Moreny boczne - np. schronisko na Kalatówkach stoi na morenie bocznej

• Materiał morenowy - luźny, różnofrakcyjny, pochodzący z wytapiania się lodowców

• Wantule - wielkie rumowisko skalne w Dolinie Miętusiej; w plejstocenie nastąpił wielki obryw, a głazy zostały rozniesione cielsku skalnym po całej dolinie

• Kotły polodowcowe - zamknięte ryglem kotły tworzące się piętrowo, schodowo - największy jest system doliny 5 Stawów Polskich (w Dol. 5 Stawów obszar ze stawami po Siklawę to nieodmłodzony fragment doliny Roztoki, rygiel zamykający jest zwykle rozcięty w holocenie. System: Czarny Staw, Zmarzły Staw, Kozia Dolinka.

• Stawy morenowe - np. Smreczyński Staw, Toporowe Stawki

• Wygłady Lodowcowe - dno doliny oszlifowane przez materiał lodowcowy

• Rysy lodowcowe

• Moreny czołowe - znaczą stadiały w Polsce nizinnej i pojeziernej

• Jeziora - znaczą zasięg Zlodowacenia Bałtyckiego; te które powstały podczas zlodowacenia środkowopolskiego zarosły; proces zarastania postępuje też w jeziorach zlodowacenia bałtyckiego

• Jeziora rynnowe - o osi N-S wypełniające zagłębienia związane z wypływem wód spod lodowca, głębokie np. J. Radulskie

• Jeziora morenowe - płytkie, o dużej powierzchni np. Śniardwy, Mamry

KLIMAT POLSKI

Cechy charakterystyczne klimatu Polski:

• usytuowanie na północ od strefy wysokiego ciśnienia i na południe od strefy frontu polarnego ( położenie matematyczne )

• przesuwanie się stref arktycznej, polarnej, zwrotnikowej; fronty atmosferyczne ( ruch obiegowy Ziemi )

• wędrówka ośrodków barycznych z zachodu na wschód oraz odwrotnie ( rzadziej )

• Polska leży w strefie ścierania się mas powietrza

• klimat zmienia się zasadniczo z zachodu na wschód

Oddziaływanie Ośrodków barycznych

ośrodek	zima	lato
niż islandzki	silniej	słabo
wyż azorski	sporadycznie	silnie
wyż azjatycki	silnie	-
niż azjatycki	-	silnie
wyż arktyczny	sporadycznie	bardzo rzadko
wyż zwrotnikowy		lato + jesień

Typy pogody ( udział procentowy )

pogoda cyklonalna ( wyżowa ) - 49,8

pogoda antycyklonalna ( niżowa ) - 47,8

pogoda nieokreślona - 2,4

Najzimniejszy miesiąc - styczeń

Najcieplejszy - lipiec

Masy powietrza

1. polarnomorskie - zima - odwilże; lato - ochłodzenie; wilgotne, suche, średnio przejrzyste

2. polarnokontynentalne - zimne, ciężkie, suche, przejrzyste

3. arktyczne - zimne, ciężkie, przejrzyste

4. podzwrotnikowe kontynentalne - zima - ocieplenie, zmętnienie mas powietrza ( pyły ); lato, jesień - ciepło, sucho

5. podzwrotnikowe morskie - ciepłe, wilgotne, średnio przejrzyste

6. z wyższych warstw atmosfery - pogoda cyklonalna

PPm - 46%

PPk - 39%

PA - 7%

PZ - 3%

Wiatry lokalne

1. feny - wiatry górskie

1. halny - Tatry, Sudety ; Sudety - 120 dni, Wrocław - 60 dni

2. wiatry ryterskie, rymanowskie, dukielskie - wzdłuż długich dolin górskich

2. bryza

2. wiatry dolinne, wiatry górskie ( dzień, noc )

3. wiatr miejski ( polny ) - z miasta na przedmieścia

Temperatura

Izotermy stycznia

• przebieg południkowy + góry

• Polska NE - min: < -4,5°C

• wybrzeże - max: -1,5°C - -2°C

• masy powietrza z zachodu i wschodu

• biegun zimna - Suwalszczyzna: -5,6°C

• Śnieżka -7,7°C; Kasprowy -8,4°C; Góry Świętokrzyskie -4°C

Izotermy lipca

• Wielkopolska, zachodnie Podkarpacie - 19°C°

• Dolny Śląsk: > 18,5°C

• Bałtyk: 17,5°C - 18°C

• Wieżyca, Góry Świętokrzyskie: <17°C

• Kasprowy, Śnieżka: 9°C

Średnia roczna:

• Kasprowy: -0,9°C

• Śnieżka: 0,3°C

• spadek z zachodu na wschód ( Polska NE - <6,5°C )

Skala lokalna - wpływ orografii ( inwersja - im dłużej, tym zimniej; Jabłonka, Nowy Targ; morze mgieł - do 1000m; problem zanieczyszczeń )

Ekstremalne wartości

1940, Siedlce - -41°C

1921, Pruszków - 40,2°C

Okres wegetacji

• temperatura powyżej +5°C

• część zachodnia, Nizina Śląska, Kotlina Sandomierska - powyżej 220 dni

• góry, Suwalszczyzna, Wieżyca - poniżej 160 dni

Opady

• średnia roczna - powyżej 500mm

• najmniej ( poniżej i ok. 400mm ) - Kujawy, Nizina Mazowiecka, Wielkopolska, Niecka Nidziańska

• najwięcej - zachodnia część Karpat - 1200mm

• poziom kondensacji chmur - 1500-2000m n.p.m.

• cień opadowy

• nieznaczny spadek sumy opadów z zachodu na wschód - brak barier dla wytrącania się opadów ( góry, lasy )

• 1997 - anomalia opadowa

Regiony klimatyczne

Typy klimatu wg Romera:

• bałtycki

• pojezierny

• wielkich dolin

• wyżyn

• podgórskich nizin i kotlin

• górski

• zacisza śródgórskie ( Pieniny, Doły Jasielsko - Sanockie - łagodniejszy klimat)

Ze względu na wpływ klimatu na człowieka (bodźcowość) wyróżniamy:

1. Silnie bodźcowy - góry powyżej 750 m, Pobrzeża, Śniardwy

2. Umiarkowanie bodźcowy - góry poniżej 750 m, kotliny podgórskie, Żuławy, Zalew Szczeciński

3. Łagodnie bodźcowy - pojezierza, wyżyny, część Pogórza Sudeckiego i Karpackiego

4. Słabo bodźcowy - niziny

MORZE BAŁTYCKIE

Nasz Bałtyk jest typowym morzem śródziemnym (śródlądowym) położonym na szelfie. Zaliczany jest do wielkiego systemu Atlantyku. W porównaniu z innymi morzami Bałtyk jest bardzo młody, jego tworzenie się rozpoczęło się dopiero po wycofaniu się lodowców skandynawskich.

Historia jego tworzenia składała się z poszczególnych faz, do najważniejszych zaliczamy:

• Bałtyckie Jezioro Lodowe - powstało poprzez nagromadzenie się wód roztopowych z lodowca u jego czoła.

• Morze Yoldiowe - swą nazwę wzięło od występującego w nim ślimaka Yoldia arctica. Było połączone z Morzem Północnym oraz Białym.

• Jezioro Ancylusowe - nazwa pochodzi od żyjącego w nim mięczaka - Ancylus Fluviatilis.

• Morze Litorynowe - nazwa pochodzi od ślimaka, który żył w jego wodach Littorina litorea. Było połączone z Morzem Północnym. Było większe od współczesnego Bałtyku i miało większe zasolenie.

• Morze Mya - czyli współczesny Bałtyk uformował się ok. 2 tysięcy lat temu. Powierzchnia Morza Bałtyckiego wynosi 385 tys. km², zaś z akwenami Cieśnin Duńskich (m.in. z zatokami Kilońską i Meklemburską) 415,3 tys. km². Bałtyk należy do mórz płytkich, jego średnia głębokość to 56 metrów. Największą głębokość osiąga w Głębi Landsort, a wynosi ona tam 459 metrów. Charakterystyczne dla bałtyckiego dna jest naprzemienne występowanie płycizn oraz głębi.

Termika wód powierzchniowych Bałtyku odznacza się dużymi wahaniami w ciągu całego roku. W sierpniu temperatura waha się od 18-20°C na południowym-wschodzie do 12-14°C na północy, w lutym spada do 2,5°C, w nie zamarzniętej części środkowej, a 1°C wynosi na południowym-wschodzie. Zasolenie Bałtyku jest uzależnione od wlewów wód z Morza Północnego i wynosi średnio w warstwach powierzchniowych od 10‰ na południowym-zachodzie do 2,5‰ na północy. W warstwach głębinowych natomiast wynosi od 16‰ na południowym-zachodzie do około 12‰ w części środkowej. Ogólnie dla całego Bałtyku średnie zasolenie wynosi 7,8‰. Lód pokrywa całkowicie północną część Zatoki Botnickiej i wschodnią część Zatoki Fińskiej od listopada do maja, na pozostałych akwenach zamarza tylko pas przybrzeżny na ok. 1-2 miesiące, w części południowo-zachodniej i 2-4 miesiące w części środkowej.

Bałtyk stanowi bardzo ważny szlak wodny i „ośrodek” połowu różnego rodzaju ryb. Do najważniejszych polskich portów zaliczamy: Gdynię, Gdańsk, Świnoujście oraz Szczecin. W obecnych czasach Bałtyk jest również bardzo istotnym ośrodkiem turystyki.

Największym problemem Morza Bałtyckiego są zanieczyszczenia jego wód. Zanieczyszczenie wód jest tu spotęgowane przez słabą wymianę wód Bałtyku z M. Północnym. Najwięcej zanieczyszczeń produkuje przemysł, rolnictwo i sam człowiek. Wszystkie te ścieki później spływają rzekami do Bałtyku. Wisła jest rzeką, która niesie do Morza Bałtyckiego najwięcej zanieczyszczeń.

Wśród polskich wybrzeży możemy wydzielić trzy zasadnicze typy:

1. KLIFOWE - to bardzo strome oraz wysokie wybrzeże, które jest tworzone poprzez niszczącą działalność fal morskich (abrazja). Przykłady: klify na wyspie Wolin i tak zwane „kępy” w Trójmieście.

2. MIERZEJOWE - powstałe wskutek akumulacyjnej działalności fal morskich. Charakterystyczne kosy oraz mierzeje, które odgradzają wody dawnych zatok morskich. Przykłady: Pobrzeże Słowińskie, Mierzeje - Helska i Wiślana.

3. DELTOWE - nisko położone i podmokłe. Na przykład Żuławy Wiślane.

Wody w Polsce

• Jest to element bardzo szybko zmieniający się.

• Zależy on od:

• Mobilnych cech klimatu

• Stabilnych cech budowy geologicznej

• Klimat ma zróżnicowanie z zachodu na wschód, budowa geologiczna z północy na południe, ma to wpływ na duże zróżnicowanie wód.

• Układ wód powierzchniowych zależy od:

• Etapów rozwoju

• Generalnego pochylenia Polski na NW

• Ilość wód powierzchniowych zależy od:

• Opadów

• Innych elementów klimatycznych

• Zasilania podziemnego

• Najstarsza sieć rzeczna występuje w górach i na wyżynach kształtowała się od pliocenu i miocenu, jest dopasowana do budowy geologicznej . Brak zgodności w przypadkach kaptażu i przełomów oraz antecedencji (przetrwanie dawnych kierunków np. przed wypiętrzaniem).

• Plejstoceńska sieć rzeczna ma dwa charakterystyczne kierunki:

• N - interglacjalny - wówczas rozmywane były moreny (Warta ma wiele takich odcinków)

• WE - glacjalny - rzeki wykorzystują dawne pradoliny

• Im dalej na północ tym sieć rzeczna jest młodsza, najmłodsze są rzeki Pobrzeża (wieku holoceńskiego)

• Najdłuższe rzeki w Polsce

• Wisła (1047 km) -źródła Barania Góra

• Odra (854 km, w Polsce - 742)

• Warta (808 km)

• Bug (772 km, w Polsce - 587)

• Narew (484 km) - typowa rzeka nizinna wypływająca z bagien Puszczy Białowieskiej na wysokości 119 m, ma minimalny spadek

• Wskaźnik odpływu - ilość wód i roczny przebieg odpływu zależy od sumy i przebiegu opadów, temperatury i parowania, w zakresie budowy geologicznej od retencji, ukształtowania powierzchni, przepuszczalności, szaty roślinnej, rodzaju zasilania. Największe odpływy występują w górach, a najmniejsze na nizinach. W Karpatach i Sudetach max odpływ jest w lecie; mała zmienność odpływu w ciągu roku występuje na pojezierzach, a duża w górach, natomiast największa - na nizinach

• Zasilanie rzek :

• góry - deszczowe

• niższe partie gór w tym Sudety i kotliny - zasilanie powierzchniowe

• Wyżyny (zwłaszcza Krakowsko-Wieluńska i Miechowska) - zasilanie podziemne

• Pojezierza - zasilanie podziemne i z jezior

• Niziny, Niecka Nidy- równowaga zasilania powierzchniowego i podziemnego

• Wydajność dorzeczy mierzona jest spływem jednostkowym - to ilość litrów odpływająca w czasie 1sekundy z 1 km² dorzecza . Spływ jednostkowy jest funkcją opadów, nachylenia, przepuszczalności, szaty roślinnej i gospodarki wodnej. Średni dla Polski wynosi 5,5l/s z km², ale wahania są bardzo duże:

• 0-2l - na nizinach

• 2-5l - pozostałe niziny

• 5-10l - pojezierza, wyżyny i Góry Świętokrzyskie, niższe partie gór

• >10l - Beskidy, Tatry, Karkonosze, Masyw Śnieżnika, Pojezierze Kaszubskie

Max spływy - na Dunajcu - dochodzą do 20-30l, a min w górnej Noteci - <2l, a w latach suchych <1l

• Zlodzenie rzek - czyli czas trwania zjawisk lodowych wzrasta w kierunku wschodnim. Najkrócej zlodzenia występują na Odrze i rzekach Pobrzeża (<31 dni), a najdłużej na wschodzie (>72 dni). Czas trwania pokrywy lodowej - ta sama prawidłowość: od <21 dni na W do >60 dni na E, gdzie przeważają kontynentalne cechy klimatu

• Bilans wodny obszaru Polski.

Przychód		Rozchód
Opady	97,3%	Odpływ powierzchniowy	14,5%
Dopływ rzekami z zagranicy	2,7%	Odpływ gruntowy	16%
				Parowanie, transpiracja, zużycie (~10%), retencja	69,5%

• Wody głębinowe

• Źródła

• Wody artezyjskie (starsze) - Niecka Warszawska, okolice Poznania, Łodzi, Szczecina, Góry Świętokrzyskie

• Niżówki - występują w różnych okresach w różnych częściach Polski:

• Góry, dolna Odra, Pojezierze Wielkopolskie, wyżyny E Polski - IX

• Pobrzeże, dolna Wisła, Noteć, - I i II

• W część wyżyn, niziny, część pojezierzy i pobrzeży - VII i VIII

• Okolice Kujaw - XI i XII

Typy wezbrań w Polsce.

Typ	Okres występowania	Cechy
Powodzie półrocza letniego
Opadowe nawalne	VII-VIII	Krótkotrwałe; lokalne
Opadowe rozlewne	VI-IX	Długotrwałe; duży zasięg
Powodzie półrocza zimowego
Roztopowe	III	Przeważnie na nizinach
Zatorowe lodowe	III	Gdy rzeki na N pozostają skute lodem, a od S przychodzi ocieplenie
Zatorowe śryżowe	XII-I	Gdy podczas gwałtownego ochłodzenie na rzekach tworzy się śryż (kasza śnieżno-lodowa)
Sztormowe	XII-II	N bardzo silny wiatr powoduje spiętrzenie wód Bałtyku i podpiętrzenie wód rzek pobrzeża

Powodzie letnie wg Mikulskiego są charakterystyczne dla:

• Sudetów

• Karpat poza Bieszczadami → mniej opadów; gwałtowność opadów kończy się w okolicach Dunajca; najwięcej jest ich na W

• Gór Świętokrzyskich

• Najwyższych partii Pojezierzy o dużych deniwelacjach

Występowanie powodzi półrocza zimowego

• Roztopowe i zatorowo lodowe: niziny, wyżyny, pojezierza

• Sztormowe: Pobrzeże - rejon ujść rzek

• Śryżowe: wzdłuż dolin rzecznych

Okresy występowania wezbrań wg Biernata:

• Roztopowe → na W w dorzeczu Odry: II-III, w części środkowej i E w dorzeczu Wisły: III-IV

• Powodzie letnie → Karpaty oraz poprzez wyżyny Góry Świętokrzyskie

Obszary podmokłe. Torfowiska.

• Torfowiska zajmują 4 % powierzchni Polski, jest ich 49 145.

• Łącznie torfowiska magazynują 8-9% sumy rocznych opadów tj. 15-16 mld m³ wody.

Typy torfowisk:

• Ondrofilne - zasilane przez wodę opadową, inaczej nazywane torfowiskami wysokimi (sfagnowe); stanowią 6,5% wszystkich torfowisk w Polsce

• Reofilne - zasilane przez wodę gruntową, są to inaczej torfowiska niskie (tużycowe); 89%

• Przejściowe - 4,5%

Skupiska torfowisk:

• W górach występują głównie torfowiska wysokie: równia pod Śnieżką, Zieleniec, Podhale, Kotlina Orawsko-Nowotarska, Bieszczady

• Pobrzeża - Jezioro Łebsko → występuje tu torfowisko z zarastania jeziora

• Pojezierza - przewaga torfowisk niskich

• Polesie - torfowiska niskie

• Dolina Biebrzy (BPN) - jest tu najwięcej naturalnych ekosystemów torfowiskowych torfowisk niskich unikat w skali europejskiej

Torf jest skałą kwaśną, na której rosną gatunki kwaśne występujące tylko w obrębie torfowisk. Są to m.in.:

• Bagno (powszechny na N relikt plejstocenu)

• Wrzos

• Żurawina

• Borówki brusznica i bagienna

• Torfowiska wysokie Podhala tworzyły się od zlodowacenia bałtyckiego na terasie Dunajca, obecnie mają miąższość 8 m.

• Górna część to gleba torfowa o słabo wykształconym profilu złożona głównie z masy organicznej.

• Torf jest surowcem wykorzystywanym w ogrodnictwie i lecznictwie.

Jeziora.

Typy jezior w Polsce:

• Polodowcowe

• Kotły polodowcowe

• Morenowe

• Rynnowe

• Oczka wytopiskowe (Polesie, obrzeże Wyżyny Lubelskiej)

• Przybrzeżne

• Deltowe

• Krasowe

• Zagłębienia krasowe (Polesie)

• Wydmowe (międzyrzecze Warty i Noteci)

• Starorzecza (np. Tyniec)

• Zbiorniki sztuczne

Największe jeziora:

• Śniardwy - 106 km² - 25 m głębokości - jezioro moreny dennej

• Mamry -104 km² - 40 m głębokości - jezioro moreny dennej

• Łebsko

• Dąbie

Najgłębsze jeziora:

• Hańcza - 108,5 m głębokości - 3,1 km²

• Drawsko - 83 m

• Wielki Staw w Dolinie 5 Stawów - 79 m

• Czarny Staw nad Morskim Okiem - 76,4 m

• Wigry - 73 m

• Wdzydze - 68 m

Jeziora małe (1-10 ha) są w Polsce bardzo licznie, ale mają małą łączną powierzchnię: stanowią 65% wszystkich jezior i zajmują ~6% powierzchni. Natomiast wielkie jeziora są nieliczne (6,5%), ale mają dużą łączną powierzchnię (67%). Wszystkie jeziora Polski zajmują w sumie 1% powierzchni kraju.

Obszary zagęszczenia jezior:

• Pojezierze Południowobałtyckie - 4 129 (dużo małych)

• Pojezierze Mazurskie - 2 561 (jeziora o dużej powierzchni)

• Środkowa Polska (z Pojezierzem Wielkopolskim) - 1711

• Pozostałe części kraju - 895

ROŚLINNOŚĆ

szata roślinna - ogół roślin występujących na powierzchni Ziemi, współtworzących biosferę jako jeden z elementów środowiska geograficznego

flora - ogół gatunków tworzących szatę roślinną na pewnym obszarze

biocenoza, zbiorowisko roślinne - skupienia roślin, rosnące w zespole na danym obszarze, występuje „plackowato”

roślinność - ogół biocenoz

Roślinność wiąże się z klimatem

Gatunki wędrowne:

1. Pontyjsko - panońskie

• tereny suche (Wielkopolska, NN, podnóże Sudetów, wschód)

• Brama Morawska, pradoliny (dąb omszały - Bielinek n. Odrą)

1. Oceaniczne (atlantyckie)

• Polska zachodnia - buk

2. Borealne

• Polska NE

2. Alpejskie

• Sudety

3. Karpackie

• wędrują górami

• wyżyny, G. Świętokrzyskie

Przegląd gatunków:

1. Stepowe

• ostnica - gatunek wskaźnikowy

• Bielinek, Kujawy, NN, Kotlina Sandomierska, Wyżyna Opatowska, OPN

2. Borealne / eurosyberyjskie

• sosna zwyczajna

• brzoza karłowata

• wierzba lapońska

• bagno

• olsza szara - płytkie zwierciadło wody gruntowej

• świerk

• jarząb szwedzki - Pobrzeża, Żuławy

3. Południowe

• wędrują górami

• lipa szerokolistna

• modrzew europejski

• klon polny

• topola czarna

• dzika czereśnia

Lasy (zajmują 28,2% powierzchni Polski):

1.Pojezierza Południowobałtyckie - bukowe

2.Pojezierze Mazurskie - świerkowe + olsza, bagienne lasy olchowe (także na Polesiu)

3.Karpaty, Polska południowa - jodłowo - bukowe

Zbiorowiska roślin wędrownych:

• subatlantyckie - Pobrzeża, Nizina Szczecińska

• kontynentalne - zasięg wyznaczają izotermy stycznia - Roztocze, NN

• śródziemnomorskie - wyżyny, kotliny podgórskie

• borealne - Suwalskie, Wieżyca

Granice zasięgów:

zasięg dysjunktywny (rozerwany)

• świerk (borealny, górski)

• olsza czara (północna, górska - ols górski)

Procentowy udział gatunków mających na terenie Polski swoje granice występowania:

• gatunki przechodnie - 53,7%

• częściowa granica - 45,4%

• endemity - 0,9%

• granica N - 21%

• granica S - 4%

• granica NW, NE - 11%

• granica W - 0,6%

• granica E - 6,5%

• granica SW, SE - 2,6%

Roztocze - rejon styku zasięgów, bogactwo gatunków

Gatunki przechodnie:

• dąb szypułkowy

• olsza czarna

• lipa drobnolistna

• klon zwyczajny

• grab

• jesion

• osika

• wiąz górski

• wiąz pospolity

Gatunki z granicą NW, N, NE:

• buk

• jodła

• jawor

• dąb bezszypułkowy

Granica SE

• sosna zwyczajna - bez Bieszczadów

• modrzew polski - G. Świętokrzyskie. Podhale, Tatry, Babia, Beskidy

Endemity:

Tatry, Pieniny, Babia Góra - powyżej 10 gatunków

• ostróżka tatrzańska

• skalnica tatrzańska

• warzucha tatrzańska

• złocień Zawadzkiego

• brzoza czarna

• przytulia krakowska

• modrzew polski, brzoza ojcowska - nie są endemitami

Relikty:

3-rzędowe - ostróżka, skalnica, goździk leśny

późnoglacjalne - oderwane od zasięgu w tundrze - limba, wierzba lapońska, brzoza karłowata, bagno, dębik ośmiopłatkowy; świstak, kozica

Rośliny górskie na Niżu:

Pojezierze Kaszubskie, Góry Świętokrzyskie

Zbiorowiska:

1. Bory

• 85% wszystkich zbiorowisk

• najuboższe gleby, piaski glacifluwialne

• odmiany (zależą od położenia zwierciadła wody gruntowej)

-suche (wskaźnik - wrzos)

-sosnowe

-świerkowe

-mieszane (lasobory - wielowarstwowe: sosna, dąb, brzoza, osika, jarzębina, grab, wiąz)

-bagienne

2. Grądy

• lasy liściaste lub mieszane

• do 400-500 m n.p.m. - Pogórze Karpackie

• 8% zbiorowisk

• lasy wielowarstwowe na bardziej żyznych glebach

• gatunki drzew: grab, buk (na zachodzie), dąb, wiąz, osika, klon, jesion, lipa, modrzew (południe), świerk, sosna, (cis)

• w runie rosną szybko wzrastające gatunki wiosenne: zawilec, przylaszczka, konwalia dwulistna, kopytnik

• różne typy grądów

-typowe

-dąbrowy

-buczyny

-jodłowo - bukowe

-jodłowe (Łysogóry)

3. Łęgi

• w dolinach rzecznych, szczątkowe

• na aluwiach, terasach rzecznych

• bogaty podszyt

• wierzba, topola, wiąz, jesion, olcha

4. Olsy

• podobne do łęgów, w górach

• olchy górskie - hydrofilne

5. Zbiorowiska stepowe

• rośliny kserofilne: miłek wiosenny (adonis vernalis), ostnica Jana (trawa) - wskaźniki

• szałwia, goździk alpejski, wilczomlecz sosnka, rojnik górski, rozchodnik, dziewięćsił bezłodygowy

Piętra w górach

Tatry:

piętro	górna granica	temperatura	klimat
regiel dolny	1250	+4/+6	umiarkowanie chłodny
regiel górny	1550	+2/+4	chłodny
kosodrzewina	1800	0/+2	bardzo chłodny
hale	2150 / 2300	-2/0	umiarkowanie zimny
turnie - subalpejskie		-4/-2	zimny

Porównanie pięter w górach Polski

Piętro	Sudety	Tatry wapienne	Tatry krystaliczne	Beskidy	Bieszczady
pogórze	380-400	-	-	500-550	500-700
regiel dolny	1000	1250	-	1100-1150	1150-1220
regiel górny	1300	1520	1600	1400	-
kosodrzewina	1500	1800	1800	1650	-
hale	1603	2150	2300	1725	1346
turnie	-	2250	2499	-	-

Przyczyny różnic:

• Babia Góra - bardziej na północy, izolowana

• Sudety - bardziej na północy, wilgotny klimat

• Bieszczady - brak pięter - antropopresja, kontynentalizm?

Gatunki górskie:

• tojad mocny

• pierwiosnka mniejsza

• zawilec wielokwiatowy

• goryczka Klusjusza

• pełnik siedmiogrodzki

• rojnik górski

• dzwonek szerokolistny

• omieg kozłowiec (granit)

• szarotka (skały węglanowe)

Na 33,5% powierzchni kraju brak naturalnej szaty roślinnej.

Największe zbiorowiska leśne w Polsce:

• Bory Dolnośląskie

• Bory Stobrawskie

• Bory Tucholskie

• Puszcza Sandomierska

• Puszcza Kozienicka

• Puszcza Bydgoska

• Puszcza Solska

• Puszcza Białowieska

• Puszcza Piska

• Puszcza Notecka

• Puszcza Świętokrzyska

• Puszcza Rzepińska

• Puszcza Kampinoska

• Puszcza Goleniowska

• Puszcza Knyszyńska

• Puszcza Augustowska

GLEBY POLSKI

Degradacja gleb.

Gleby są bardzo wrażliwe na przemiany środowiska.

Zakwaszenie
Gleby bardzo kwaśne	pH < 5,5	58% powierzchni kraju
Gleby lekko kwaśne	pH 5,6-6,5	35%
Gleby obojętne	pH > 6,6	17%

Denudacja Ⴎ gleby potrzebują długiego czasu na rewitalizację - 300-500 lat na powstanie warstwy o grubości 1 cm. W Polsce gleby narażone na zdzieranie (odsłonięte) zajmują dużą powierzchnię.

Gleby słabo i bardzo słabo odporne na denudację	51,3% powierzchni kraju
Gleby bardzo odporne na denudację	8,5%

Terasy śródpolne zapobiegają erozji gleb, ale wysokie terasy powodują drenaż stoku.

Zawartość próchnicy decyduje o żyzności gleby. Gleby dominujące na terenie Polski są ubogie w próchnicę.

Typ gleb		Zawartość próchnicy
Czarnoziemy		2,5-4%
Mady	Ilaste	>4%
		Piaszczyste	3%
Czarne ziemie		>2,5%
Gleby brunatne		1,5-2%
Gleby bielicowe		1,8%
Rędziny brunatne		1-3%

Najżyźniejsze gleby występują w Polsce:

• Na podłożu lessowym

• Na wyżynach

• Na Nizinie Śląskiej

• Na Pogórzu Karpackim (gleby pylaste)

Gleby zmieniają się w układzie piętrowym Ⴎ piętrowość gleb nie jest wykształcona tak wyraźnie jak klimatyczna i roślinna, nie zawsze dowiązują one do granic pięter klimatyczno-roślinnych.

Piętrowy układ gleb w Tatrach.

Krystalinik Tatry reglowe

Regiel dolny: Gleby brunatne Rędziny

Regiel górny: Gleby bielicowe Rędziny

Piętro kosówki: Tangel rankery Tangel rędziny

Piętro hal: Gleby inicjalne Gleby inicjalne

Największy przyrost masy organicznej jest największy w strefie kosówki - płożenie roślinności umożliwia gromadzenie biomasy.

Gleby

Proces

Typ gleb

Warunki i uwagi

%powierzchni kraju

Występowa-nie

Strefowe

Bieli-cowa-nie

Bielice i gleby bielicoziemne

Klimat umiarkowany, dużo opadów, kwaśne środowisko (las iglasty)

25%

Pojezierza, Polesie, Kotlina Sandomierska

Bruna-tnienie

Brunatne i różne ich odmiany

Klimat umiarkowany, środowisko mniej kwaśne (las liściasty) bogate w CaCO3, słabsze ługowanie

51%

Od Kotlin Podkarpackich po Pobrzeża - mozaika gleb brunatnych i bielicowych

Czarnoziemy (Krysia nie wymieniła ich wśród strefowych...)

Podłoże lessowe, roślinność stepowa

1%

Na S od czarnych ziem; Nizina Śląska, Płaskowyż Głubczycki, Wyżyny Miechowska i Opatowska, Roztocze i E część W. Lubelskiej, skraj Pogórza Karpackiego

Śród-strefowe

Proces bagienny (Ⴎ gleby hydrogeniczne)

Czarne ziemie

Pochodzą z zarastania jezior lub z glin zwałowych moreny dennej z udziałem roślinności darniowo-łąkowej lub las olsowego (2 teorie). Warunek hydromorficzny - występowanie wody stagnującej

1%

Na N od czarnoziemów; Kujawy (największe nagromadzenie, Pojezierze Wielkopolskie, Wysoczyzna Łódzka, Nizina Mazowiecka

Gleby glejowe

Występowanie wody stojącej na powierzchni

7%

Torfowe

Murszowe

Bagienne

Mady

Dzielą się na szkieletowe, średnie i ciężkie; są to gleby młode - holoceńskie

5%

Doliny rzek; w dolnych odcinkach rzek i na Żuławach - odmiana mad ciężkich

Rędziny

Związane z podłożem bogatym w CaCO3 pod lasami liściastymi - wapienie dolomity, gipsy (rędziny siarczanowe)

1%

Tatry, Karpaty, Pogórze Śląskie

Poza-strefowe

Gleby górskie

Szkieleto-we

O niewykształconym lub płytkim profilu glebowym

8%

Na zwartych skałach osadowych: najwyższe partie Beskidów, Podhale, Tatry, wysokie Sudety. Na skałach krystalicznych: Sudety

Rankery

Inicjalne i słabo wykształcone

Gleby antropogeniczne

1%

GOP, okolice aglomeracji

OCHRONA ŚRODOWISKA NA ZIEMIACH POLSKICH

Już za czasów królów polskich wydawano akty prawne, których zadaniem była ochrona lasów, niektórych gatunków roślin i zwierząt. Akta takie wydawali między innymi: Bolesław Chrobry, Kazimierz Wielki, Zygmunt Stary oraz Zygmunt III Waza. Obszary podległe ochronie zaczęły powstawać na ziemiach polskich w wieku XX.

Ustawa dotycząca ochrony środowiska z roku 1991 opisuje cztery rodzaje terenów chronionych: parki krajobrazowe i narodowe, rezerwaty przyrody, obszary chronionego krajobrazu. Poza nimi istnieje również indywidualna ochrona określonych gatunków zwierząt oraz roślin, a także ochrona pomników przyrody.

PARK NARODOWY - to obszar większy od 1000 hektarów, który posiada wybitne walory krajobrazowe oraz przyrodnicze. Wszystko co znajduje się na terenie parku podlega ścisłej ochronie. Bardzo istotne jest, iż na terenie PN zabroniona jest jakakolwiek działalność człowieka. Parki Narodowe powołuje Rada Ministrów, a finanse na jego działalność pochodzą z budżetu państwa. Na chwilę obecną mamy w Polsce 23 PN, które zajmują zaledwie 0,95% terytorium całego kraju.

PARK KRAJOBRAZOWY - powołuje je do życia wojewoda, by chronić obszary interesujące przyrodniczo, krajobrazowo oraz historycznie. Dozwolone jest na ich terytorium prowadzenie gospodarki leśnej oraz prac rolniczych, które szkodzą środowisku. W naszym kraju działa około 100 krajobrazowych parków, a zajmują one w sumie 4,75% terytorium Polski.

REZERWAT PRZYRODY - są to, na ogół nieduże, miejsca ochrony wybranych elementów środowiska, na przykład ptaków, roślin, czy zagrożonych gatunków. Powstanie takiego rejonu ochrony musi być zatwierdzone przez Ministerstwo Środowiska. Na terenie Polski utworzono około 1200 takich rezerwatów. Łącznie zajmują one niecałe 0,5% obszaru Polski.

OBSZARY CHRONIONEGO KRAJOBRAZU - tworzy się je by chronić wyjątkowe pod względem krajobrazowym rejony. Jego działaniem, a także zasadami dotyczącymi prowadzenia na jego terytorium wszelkiej działalności, kieruje Wojewódzki Konserwator Przyrody.

Instytucje chroniące przyrodę w Polsce:

• Ministerstwo Środowiska stanowi główną instytucję.

• Państwowa Rada Ochrony Przyrody stanowi organ doradczy.

• Główny Konserwator Przyrody jest powoływany przez premiera, wnioskodawcą jest minister.

• Organizacje pozarządowe: Liga Ochrony Przyrody, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Straż Ochrony Przyrody.

Parki Narodowe

W Polsce są obecnie 23 Parki Narodowe. Sześć z nich jest jednocześnie międzynarodowymi rezerwatami biosfery. Zaliczamy do nich kolejno:

• BABIOGÓRSKI PN - założony jest w masywie Babiej Góry, w jego północnej części. Siedziba dyrekcji tego PN znajduje się w Zawoji. Na jego terenie występują dwa gatunki endemicznych roślin: rogownicy alpejskiej oraz okrzynu jeleniowego. Na zboczach Babiej Góry zaznaczają się piętra roślinne.

• BIAŁOWIESKI PN - jego teren obejmuje część Białowieskiej Puszczy. Prowadzi się na jego terenie hodowlę żubra, który jest wizytówką tego parku. Znajdują się tu również stanowiska orła bielika, bociana czarnego oraz bobra. Od 1979 roku stanowi jedyny w Polsce obszar przyrodniczego Dziedzictwa Światowego.

• BIESZCZADZKI PN - służy ochronie najwyższych partii Zachodnich Bieszczadów. W Ustrzykach Dolnych znajduje się dyrekcja parku. Występują tu mieszane lasy (jawor, buk, jodła), gołoborza oraz połoniny. Ze zwierząt możemy tu spotkać między innymi: żbika, niedźwiedzia brunatnego oraz rysia.

• KARKONOSKI PN - w jego skład wchodzą najwyższe karkonoskie partie. Dyrekcja parku ma swoją siedzibę w Jeleniej Górze. Ochronie podlega tutaj polodowcowy krajobraz górski (liczne jeziora górskie) oraz torfowiska wysokie. Występują tu endemiczne rośliny: dzwonek karkonoski i skalnica darniowa. Jest to również jedyne w Polsce miejsce występowania muflona.

• SŁOWIŃSKI PN - w jego skład wchodzą jeziora Gardno oraz Łebsko, a także mierzeja łebska. Osobliwością na skalę europejską są ruchome wydmy. Jest to również ostoja wielu roślin i ptaków. Występują także torfowiska oraz tereny podmokłe. Dyrekcja parku rezyduje w Smołdzinie.

• TATRZAŃSKI PN - zajmuje część północną Tatr. Siedziba dyrekcji parku mieści się w Zakopanem. Chroni się tu między innymi polodowcową rzeźbę górską (doliny i cyrki polodowcowe). Tatry zachodnie posiadają dobrze rozwiniętą rzeźbę krasową. W Tatrach najlepiej zaznaczają się piętra roślinne. Osobliwościami parku są kozica górska oraz świstak. Wiele gatunków endemicznych.

WPŁYW CZŁOWIEKA NA ŚRODOWISKO (POLSKA)

Na terytorium Polski w wiekach XIX oraz XX na wielką skalę rozwinął się przemysł oraz znacznie wzrosła liczba ludności naszego kraju. Procesy te w dużej mierze przyczyniły się do dużych zmian w środowisku naturalnym. Pęd cywilizacyjny wielokrotnie odciągał uwagę ludzi od adaptacyjnych możliwości środowiska. Skutkiem tego są nieodwracalne zniszczenia w środowisku naturalnym. Bardzo ważnym aspektem jest zanieczyszczone powietrze. Zanieczyszczenia te produkowane są przez:

• Przemysł - energetyka, hutnictwo, przemysł chemiczny

• Samochody spalinowe

• Domowe paleniska

Znaczną część przemysłowych ścieków stanowią wody chłodnicze. Zasadniczo są to czyste wody, jednak wpływają negatywnie na środowisko poprzez dużą temperaturę.

Degradacja nie ominęła również gleb. Są one między innymi zakwaszane w wyniku kwaśnych deszczy. Najbardziej szkodzi jednak glebie nadmierne stosowanie nawozów, a także jej erozja.

Wycinanie lasów pod uprawę prowadzi do zmiany gatunkowej tychże lasów. W obecnych czasach dominującą formacją w lasach są drzewa iglaste. Rosną one szybciej i dają w ten sposób więcej drewna.

Budowane przez ludzi budynki, szlaki komunikacyjne i inne, znacznie zmniejszają naturalne obszary występowania roślin i zwierząt. Takie gatunki jak tarpan oraz tur całkowicie wyginęły.

Duży problem stanowi składowanie i utylizacja odpadów produkowanych przez przemysł a także przez samych mieszkańców. Na dzień dzisiejszy tylko 10% odpadów jest przetwarzana. Jest to w porównaniu z innymi państwami Unii Europejskiej wskaźnik bardzo niski.

Na terytorium Polski możemy znaleźć następujące rejony o wysokim stopniu degradacji środowiska naturalnego:

• GOP

• Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy

• G. Izerskie

• Kraków i jego okolice

• Trójmiasto

• Okolice Zatoki Gdańskiej

Najbardziej zdegradowane środowisko występuje na Śląsku. Powodem tego jest wieloletnia eksploatacja węgla, wysoce rozwinięty przemysł hutniczy oraz energetyczny. Wydobycie węgla doprowadziło do powstania nowych, antropogenicznych form terenu. Najczęstszym widokiem są tam ogromne hałdy odpadów górniczych czyli skał płonych. Zapadanie się korytarzy kopalń wywołuje tąpnięcia. Huty i elektrownie są emitorem bardzo dużych ilości gazów oraz pyłów, które wchodzą w skład atmosfery. Dużym problemem jest także zrzucanie kopalnianych wód o dużym zasoleniu. Podstawowym minusem Śląska jest brak dostatecznych zasobów wodnych. Znajduje się tam dział wodny pomiędzy dorzeczami Odry i Wisły i prawie w ogóle nie ma tam wód podziemnych.

REGIONALIZACJA POLSKI

Najwięcej zasług jeśli chodzi o regionalizację naszego państwa ma pan Jerzy Kondracki. Początki pracy Kondrackiego nad regionalizacją sięgają 1955 roku, opublikował on wtedy w "Przeglądzie Geograficznym" artykuł, który był zatytułowany: Problematyka fizycznogeograficznej regionalizacji Polski. U korzeni jego metody regionalizacji znajduje się klasyfikacja fizyczno-geograficznych regionów świata w tak zwanym układzie dziesiętnym, która została zaproponowana w 1964 roku na Międzynarodowym Kongresie Geograficznym, który odbył się w Londynie. Propozycja dotycząca regionalizacji Polski zmodyfikowana została 2 lata później w trakcie międzynarodowego sympozjum, które zostało zorganizowane przez Polskie Towarzystwo Geograficzne i Zakład Geografii Fizycznej Uniwersytetu Warszawskiego.

Ogólnie Kondracki dzieli Polskę na:

• Obszary

• Prowincje

• Podprowincje

• Makroregiony

• Mezoregiony

Kryteria brane pod uwagę przy wydzielaniu:

Obszarów:

• rozczłonkowanie poziome lądu

• morfostruktura

• makroklimat

Podobszarów:

• budowa geologiczna

• rzeźba

Prowincji:

• budowa geologiczna

• neotektonika

• charakter rzeźby i klimatu

Podprowincji:

• zróżnicowanie strefowe (regionalne zróżnicowanie klimatu, wód, gleb)

• makrorzeźba

• hipsometria

• różnice w budowie geologicznej

• ewolucja w czwartorzędzie

Makroregionów:

• genetyczne i morfograficzne cechy makrorzeźby

• inne zmieniające się wraz z nimi komponenty

Mezoregionów:

• litologia podłoża

• rodzaje / gatunki gleb

• różnice w uwilgotnieniu

• różnice w potencjalnej roślinności naturalnej

Podział Polski według Kondrackiego (prowincje, podprowincje, makroregiony):

31 NIŻ ŚRODKOWOEUROPEJSKI

313 Pobrzeża Południowobałtyckie

313.2-3 Pobrzeże Szczecińskie

313.4 Pobrzeże Koszalińskie

313.5 Pobrzeże Gdańskie

314-316 Pojezierza Południowobałtyckie

314.4 Pojezierze Zachodniopomorskie

314.5 Pojezierze Wschodniopomorskie

314.6-7 Pojezierze Południowopomorskie

314.8 Dolina Dolnej Wisły

314.9 Pojezierze Iławskie

315.1 Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie

315.3 Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka

315.4 Pojezierze Lubuskie (Branderbursko-Lubuskie)

315.5 Pojezierze Wielkopolskie

315.6 Pradolina Warciańsko-Odrzańska

315.7 Wzniesienia Zielonogórskie

315.8 Pojezierze Leszczyńskie

317 Niziny Sasko-Łużyckie

317.2 Obniżenie Dolnołużyckie

317.4 Wzniesienia Łużyckie

317.7 Nizina Śląsko-Łużycka

318 Niziny Środkowopolskie

318.1-2 Nizina Południowowielkopolska

318.3 Obniżenie Milicko-Głogowskie

318.4 Wał Trzebnicki

318.5 Nizina Śląska

318.6 Nizina Północnomazowiecka

318.7 Nizina Środkowomazowiecka

318.8 Wzniesienia Południowomazowieckie

318.9 Nizina Południowopodlaska

33 MASYW CZESKI

332 Sudety z Przedgórzem Sudeckim

332.1 Przedgórze Sudeckie

332.2 Pogórze Zachodniosudeckie

332.3 Sudety Zachodnie

332.4-5 Sudety Środkowe

332.6 Sudety Wschodnie

34 WYŻYNY POLSKIE

341 Wyżyna Śląsko-Krakowska

341.1 Wyżyna Śląska

341.2 Wyżyna Woźnicko-Wieluńska

341.3 Wyżyna Krakowsko-Częstochowska

342 Wyżyna Małopolska

342.1 Wyżyna Przedborska

342.2 Niecka Nidziańska

342.3 Wyżyna Kielecka

343 Wyżyna Lubelsko-Lwowska

343.1 Wyżyna Lubelska

343.2 Roztocze

51 KARPATY ZACHODNIE Z PODKARPACIEM ZACHODNIM I PÓŁNOCNYM

512 Podkarpacie Północne

512.1 Kotlina Ostrawska

512.2 Kotlina Oświęcimska

512.3 Brama Krakowska

512.4-5 Kotlina Sandomierska

513 Zewnętrzne Karpaty Zachodnie

513.3 Pogórze Zachodniobeskidzkie

513.44-57 Beskidy Zachodnie

513.6 Pogórze Środkowobeskidzkie

513.7 Beskidy Środkowe

514 Centralne Karpaty Zachodnie

514.1 Obniżenie Orawsko-Podhalańskie

514.5 Łańcuch Tatrzański

52 KARPATY WSCHODNIE Z PODKARPACIEM WSCHODNIM

521 Podkarpacie Wschodnie

521.1 Płaskowyż Sańsko-Dniestrzański

522, 524- Zewnętrzne Karpaty 526 Wschodnie

522 Beskidy Wschodnie

84 NIŻ WSCHODNIOBAŁTYCKO-BIAŁORUSKI

841 Pobrzeża Wschodniobałtyckie

841.5 Nizina Staropruska

842 Pojezierza Wschodniobałtyckie

842.7 Pojezierze Litewskie

842.8 Pojezierze Mazurskie

843 Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie

843.3 Nizina Północnopodlaska

845 Polesie

845.1 Polesie Zachodnie

845.3 Polesie Wołyńskie

85 WYŻYNY UKRAIŃSKIE

851 Wyżyna Wołyńsko-Podolska

851.1 Wyżyna Wołyńska

851.2 Kotlina Pobuża (Małe Polesie)

POLSKA - GRANICE I PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY

Powierzchnia lądowa Polski - 312 685 km², daje do nam w Europie dziewiąte miejsce.

Granice - 3538 km, w tym lądowe 3014 km ( 85 % )

Czerwiec 1946 roku, Polska zostaje podzielona na 14-ście województw. Drugi szczebel administracyjny obejmuje powiaty, natomiast trzeci miasta oraz gminy.

W roku 1950, również w czerwcu, liczba województw zwiększa się i wynosi 17. Doszły trzy nowe województwa: opolskie, koszalińskie oraz zielonogórskie.

Ze styczniem 1955 roku zniesiono gminy, na których miejsce powołano gromady.

W roku 1973 przywrócono gminy z powrotem.

Pierwszego czerwca roku 1975 został wprowadzony dwuszczeblowy podział administracyjny na województwa i gminy. Utworzono 49 województw z czego trzy z nich posiadały specjalny status, a mianowicie: warszawskie (stołeczne), krakowskie oraz łódzkie (miejskie)

Od 1 stycznia 1999 roku obowiązuje trzystopniowy podział administracyjny kraju na województwa, powiaty i gminy. Utworzono 16 województw (obok stolice):

1. zachodniopomorskie - Szczecin

2. wielkopolskie - Poznań

3. warmińsko-mazurskie - Olsztyn

4. lubuskie - Gorzów Wielkopolski

5. pomorskie - Gdańsk

6. podlaskie - Białystok

7. mazowieckie - Warszawa

8. kujawsko-pomorskie - Bydgoszcz

9. dolnośląskie - Wrocław

10. śląskie - Katowice

11. opolskie - Opole

12. łódzkie - Łódź

13. świętokrzyskie - Kielce

14. lubelskie - Lublin

15. podkarpackie - Rzeszów

16. małopolskie - Kraków

Podział administracyjny w liczbach:

• województwa - 16

• powiaty - 373 w tym:

• ziemskie - 308

• grodzkie (miasta mające prawa powiatu) - 65

• gminy - 2489

OSADNICTWO W POLSCE

W osadnictwie możemy wyróżnić trzy hierarchiczne kategorie osiedli:

• Aglomeracje miejskie - zaliczamy do nich 18 dużych osadniczych jednostek. Mieszka w nich około 1/3 ludności Polski. Aż połowa zatrudnionych w sektorach pozarolniczych znalazła zatrudnienie właśnie na ich terenie. W ich granicach mieści się duża liczba zakładów i instytucji o znaczeniu ogólnokrajowym. Stanowią one ośrodki kultury, państwowej administracji oraz nauki. Największą rolę wśród nich odgrywa 9, tak zwanych „aglomeracji ukształtowanych”. Są to:

• Aglomeracja katowicka - największa z nich wszystkich i nazywana także konurbacją. Składa się ze 40 miast z których aż dziewięć zamieszkuje więcej niż 100 tysięcy mieszkańców. Łącznie z rybnicką aglomeracją zamieszkuje ją 3,3 miliona ludzi. Należy do największych europejskich skupisk ośrodków przemysłowych.

• Aglomeracja warszawska - w skład której zalicza się 30 miast. Pokrywa teren o powierzchni ok. 6 tysięcy km². Zamieszkuje ją prawie 2,4 miliona ludzi. Odgrywa bardzo specyficzną rolę jako ośrodek stołeczny.

• Aglomeracja łódzka - składa się na nią 13 miast. Zamieszkuje ją ok. 1,3 miliona ludzi. Ma ona charakter przemysłowy i odznacza się wysokim stopniem przestrzennej koncentracji. Pokrywa około 3 tysięcy km² powierzchni.

• Aglomeracja bydgosko-toruńska

• Aglomeracja krakowska

• Aglomeracja wrocławska

• Aglomeracja poznańska

• Aglomeracja gdańska

• Aglomeracja szczecińska

• Miejskie ośrodki wzrostu - wlicza się do nich 33 ośrodki miejskie (miasta), które są określane właśnie jako ośrodki wzrostu (w sumie powyżej 1 miliona ludzi), a także 40 do 50 ośrodków regionalnych wzrostu (miasta średnie).

• Ośrodki lokalne - w skład ich wchodzi blisko 500 miast, miasteczek oraz parę tysięcy wsi. Głównym i celem jest obsługiwanie rolnictwa.

Wiejskie osadnictwo

WIEŚ - jest to osadnicza jednostka w skład której wchodzą:

• Siedliska - czyli tereny na których zlokalizowana jest zabudowa mieszkaniowa oraz produkcyjna

• Rozłogi wiejskie - są to tereny zarówno rolnicze jak i nierolnicze (lasy, drogi, wody powierzchniowe) należące do wsi

Główną funkcją sprawowaną przez wieś jest oczywiście produkcja rolnicza. Od końca II wojny światowej wiejskie osadnictwo bardzo wyraźnie się zmieniło, głównie poprzez uprzemysłowienie, urbanizację oraz wzrost komunikacyjnej dostępności. Upowszechnieniu uległy nowoczesne środki produkcji w związku z automatyzacją oraz mechanizacją rolnictwa.

Na dzień dzisiejszy na terytorium naszego kraju istnieje ok. 57 tysięcy wsi. Tylko 20% z nich jest zamieszkała przez więcej niż stałych mieszkańców. Łączna suma ludności wiejskiej wynosi 14,7 miliona mieszkańców, czyli 38,1% wszystkich Polaków.

W ostatnich latach wieś zaczyna odgrywać dużą rolę dla ludności nierolniczej, która szuka na wsi spokojnego domu i możliwości odpoczynku od zgiełku miasta.

DEMOGRAFIA POLSKI

Demografia - jest to dyscyplina naukowa, która bada zjawiska ludnościowe i prawidłowości, którym one podlegają. Przedmiotem badań demografii jest ludność zamieszkująca określoną jednostkę terytorialną, stan i zmiany w liczbie ludności, jej struktura według płci, wieku oraz niektórych cech społecznych, a także ruch naturalny i wędrówkowy.

Oblicze dzisiejszej Polski zostało ukształtowane przez dwa bardzo ważne wydarzenia:

• odzyskanie niepodległości w roku 1918 po 150 latach niewoli

• utworzenie granic Polski po 1945 roku

Stan ludnościowy na koniec 1946 roku:

• ogólna liczba ludności - 23 miliony 640 tysięcy

• kobiet - 12 milionów 587 tysięcy

• mężczyzn - 11 milionów 53 tysiące

• ludność miejska - 34% co daje ponad 8 milionów

• gęstość zaludnienia - 76 os/ km²

Biorąc pod uwagę liczbę ludności plasujemy się na 8 miejscu w Europie, wyprzedzają nas (Rosjanie, Niemcy, Włosi, Anglicy, Francuzi, Ukraińcy i Hiszpanie) oraz na 30 na świecie.

ZMIANY LICZBY LUDNOŚCI W POLSCE

Okres II wojny światowej doprowadził do ogromnych strat ludnościowych. Polska była jednym z krajów, które ucierpiały najbardziej. Na skutek wojny życie straciło blisko 6 milionów Polaków, co daje 17% ówczesnej populacji. W roku 1939 w naszym kraju mieszkało 34,8 miliona osób, natomiast w roku 1945 tylko 24 miliony. 10 milionowy spadek był wynikiem prowadzonych działań wojennych, jak również falą przymusowej lub dobrowolnej emigracji, zmniejszonym przyrostem naturalnym, zmianą przebiegu granic oraz faktem, iż z powodów politycznych wielu Polaków nie powróciło do ojczyzny.

W roku 1999 liczba osób mieszkających w Polsce wynosiła 38 milionów 654 tysięcy, stanowiło to blisko 5% mieszkańców całej Europy.

W Polsce utrzymuje się tendencja malejąca jeśli chodzi o liczbę ludności. W 80' latach przyrost roczny ludności wynosił 0,9%, natomiast w roku 1995 już tylko 0,2% i ciągle spada.

Wiele państw europejskich boryka się obecnie ze zjawiskiem depopulacji, czyli spadkiem liczby mieszkańców. Z państw Europy Wschodniej zjawisko to występuje między innymi w Rosji oraz Estonii, w Europie Zachodniej problem ten dotyczy takich potęg jak: Niemcy i Holandia.

Struktura demograficzna ludności - to podzielenie całej społeczności na określone grupy: płci, wieku, zawodowe, stan cywilny, czy też wykształcenia.

W dużym stopniu strukturę demograficzną kształtuje przyrost naturalny.

Lata powojenne odznaczały się bardzo wysokim przyrostem naturalnym. W roku 1955 osiągnął on najwyższy współczynnik w historii, który wynosił około 19,5%. Ogólnie mówiąc lata 1953-55 uznaje się za okres eksplozji demograficznej, której wynikiem był demograficzny wyż. W roku 1999 zanotowano natomiast pierwszy raz w Polsce ujemny wskaźnik przyrostu naturalnego.