EWOLUCJONIZM

1. Pojęcie ewolucjonizmu w naukach społecznych

- Ewolucjonizm w naukach społecznych pojmuje się niekiedy zbyt wąsko, niekiedy zaś zbyt szeroko.

- w pierwszym wypadku utożsamia się go z darwinizmem, zakładając, że mamy z nim do czynienia tylko wtedy, gdy w grę wchodzi przenoszenie do owych nauk założeń teorii ewolucji Darwina lub przynajmniej operowanie zbliżonym do darwinowskiego wyobrażeniem ewolucji

- w drugim wypadku za ewolucjonistów uważa się tych wszystkich myślicieli, którzy traktowali o ewolucji w jakimkolwiek sensie i ośrodkiem uwagi czynili prawa rozwoju społecznego. W tym rozumieniu „ewolucjonistami” byli nie tylko Darwin czy Spencer, Taylor czy Morgan, Bastian czy Frazer, lecz również Hegel czy Marks, Guizot czy de Tocqueville, Saint-Simon czy Comte.

- takie poszerzone rozumienie ewolucjonizmu jest ułatwione przez to, że słowo „ewolucja” nie stanowiło koniecznie wyróżnika jakiejś ściśle określonej grupy myślicieli, lecz bywało używane dość swobodnie w znaczeniu trudnym do odróżnienia od znaczeń takich słów jak „rozwój”, „wzrost”, „zmiana” czy „postęp”

- Ewolucjoniści w naukach społecznych nie tworzyli jednej szkoły naukowej, toteż zaliczenie do nich tego lub innego myśliciela może być przedmiotem trudnego do rozstrzygnięcia sporu.

- zarówno wąskie, jak i szerokie rozumienie ewolucjonizmu ma na swoje poparcie dobre racje. Darwinizm wywarł rzeczywiście pewien wpływ na nauki społeczne, można w związku z tym używać terminu „darwinizm społeczny” symbolicznie w celu oznaczenia pewnej wspólnoty poglądów, w której uczestniczył np. Spencer, nie uczestniczyli natomiast Comte czy Marks mimo zainteresowania tak lub inaczej pojmowaną ewolucją społeczeństw.

- Trzeba także pamiętać, że:

- najważniejsze koncepcje ewolucji społecznej powstały wcześniej od teorii ewolucji Darwina

- miały one swoje źródła w myśli XVIII i pierwszej połowy XIX wieku, przy czym te źródła to nie tylko Malthus, z którego korzystał także Darwin, ale i oświeceniowe teorie rozwoju (i postępu) społecznego

- wszystkie ważniejsze koncepcje ewolucjonistyczne w naukach społecznych różniły się dość poważnie od koncepcji Darwina (na przykład „lamarckizm” Spencera)

- wielu ewolucjonistycznych teoretyków społecznych zaznaczało wyraźnie swą niezależność od Darwina, mając z nim rzeczywiście niewiele wspólnego

- wskazane jest więc rozszerzenie pojęcia ewolucjonizmu w naukach społecznych poza darwinizm

- koncepcje ewolucjonistyczne wyróżniało to, że:

- po pierwsze były jednoznacznie naturalistyczne

- po drugie były antyhistoryczne, reprezentowały na ogół tendencję do skupiania uwagi na prawidłowościach ogólnoświatowego procesu ewolucji i lekceważenia „przypadków” i osobliwości lokalnych

- były one kontynuacją historii „hipotetycznej” czy „filozoficznej”

- czyniły swoim przedmiotem dzieje społeczeństw

- interesowało je przede wszystkim nie tyle to, co rzeczywiście tu czy tam się zdarzyło, ile to, co zdarzyłoby się wszędzie, gdyby ewolucja przebiegała w sposób niezakłócony

- Ewolucjoniści szukali praw ewolucji społecznej pojmowanej jako proces uniwersalny, a historie poszczególnych krajów były dla nich na ogół jedynie surowcem do budowy wielkich uogólnień.

- metoda porównawcza służyła do ujawniania nie różnic, lecz podobieństw między społeczeństwami

- ewolucjonizm był próbą odbudowania wiary w jednolita naturę ludzką

- za ewolucjonistów zwykło się uważać:

- Herberta Spencera

- Edwarda Burnetta Tylora

- Lewisa Henry'ego Morgana

- Johanna Bachofena

- Adolfa Bastiana

- Johna McLennana

- Johna Lubbocka

- Williama Smitha

- Jamesa Frazera

- Edvarda Westermarcka

- Henry'ego Maine'a

- Numy Denisa Fustela de Coulanges'a

2. Teoretyczne założenia ewolucjonizmu

- wielu ewolucjonistów unikało układania programów, poprzestając bądź na teoretycznych wstępach i dygresjach, bądź też na stosowaniu pewnych zasad bez ich manifestacyjnej eksplikacji

- najbardziej programowe były niewątpliwie prace Spencera, chociaż nie można go uważać za autora w pełni reprezentatywnego

- biorąc pod uwagę zarówno wypowiedzi programowe, jak i praktykę badawczą można wskazać pewne założenia konstytutywne dla całego ewolucjonizmu jako swoistej orientacji teoretycznej w naukach społecznych:

• Z filozoficznego punktu widzenia ewolucjoniści byli bez wątpienia pozytywistami. Akceptowali główne zasady „metody pozytywnej”, zwłaszcza zaś naturalistyczne przekonanie o jedności świata i wiedzy o nim. Rzeczywistość ludzka jest częścią przyrody i należy ja badać za pomocą metod stworzonych przez przyrodoznawstwo.

• Potraktowanie ludzkiego świata jako części przyrody łączyło się z założeniem, iż podlega on przyrodniczym prawom, nie zaś przypadkom czy kaprysom. Odkrywane przez naukę prawa są prawami dwóch zasadniczych rodzajów: współwystępowania i następstwa, struktury i funkcji. Jeśli spełnione są określone warunki, zjawisku A towarzyszy zawsze zjawisko B i następuje po nim zjawisko C

• Szczególną wagę przywiązywali ewolucjoniści do wykrywania zależności genetycznych, mniemając, że wyjaśnić zjawisko to wskazać jego genezę.

• Poszukiwanie niezmiennych praw rządzących ludzką rzeczywistością wymagało założenia, że - mimo nieustannych zmian, jakim ta rzeczywistość podlega w toku ewolucji - ma ona jednak pewne cechy trwałe. Ewolucjoniści przyjmowali w związku z tym istnienie niezmiennej w pewnych granicach natury ludzkiej.

Nie znaczy to, że wierzyli w stałość konstytucji psychicznej człowieka, albowiem taka wiara byłaby sprzeczna z przekonaniem o powszechności ewolucji. Sądzili, że zmianie nie podlegają ogólne zasady funkcjonowania ludzkiego umysłu czy - jak mówił Bastian- pewne Elementargedanken, pewne cechy specyficzne dla danego społeczeństwa.

• Zmiana, ruch, rozwój wszystkiego, cokolwiek istnieje, to, oczywiście, pewnik myśli ewolucjonistycznej. Tym, co wymaga wyjaśnienia, jest w związku z tym nie tyle fakt ewolucji, ile to, że w dziejach zdarzają się sporadycznie okresy bezruchu i zastoju. Zmiana jest w istocie wszechobecna.

• Ponieważ życiem społecznym rządzą oprócz praw następstwa prawa współwystępowania zjawisk, społeczeństwo zaś jest pewną całością, zmiana w jakiejkolwiek jednej dziedzinie pociąga za sobą zmiany we wszystkich innych dziedzinach, stając się w końcu zmianą globalną. Przekonanie o globalnym charakterze zmiany pozwalało na operowanie ważnym dla ewolucjonistów pojęciem przeżytków jako takich zjawisk, które są ewidentnie niezgodne z aktualnym stanem społecznej całości, będąc pozostałościami stanów wcześniejszych.

• Zmiana jest ukierunkowana i tożsama z postępem. Ewolucja ludzkości koleją rzeczy przechodzi od fazy niższej do fazy wyższej. Ewolucjoniści byli kontynuatorami oświeceniowej idei postępu, chociaż ich stanowisko miało pewne cechy nowe: włożyli sporo wysiłku w sprecyzowanie możliwie obiektywnych kryteriów „wyższości” i „niższości”. Podstawowa różnica między „wyższością” i „niższością” była tu różnicą struktury i funkcji. Ewolucja jest tym bardziej zaawansowana, im bardziej złożona staje się struktura oraz im więcej wyodrębnia się funkcja. Kryteria postępu opracowywano także dla poszczególnych dziedzin życia społecznego, wyróżniając za ich pomocą „wyższe” i „niższe” fazy rozwoju religii, rodziny, gospodarki, wiedzy itd. Wspólną cechą wszystkich tych pomysłów było traktowanie społeczeństw Europy Zachodniej, a zwłaszcza Anglii jako najbardziej ewolucyjnie zaawansowanych, całej zaś reszty świata jako „opóźnionej”.

• Wszystkie społeczeństwa podlegają tym samym prawom ewolucji i rozwijają się w tym samym kierunku, ale tempo tego rozwoju nie jest bynajmniej równomierne i to w dwojakim sensie. Po pierwsze, w niejednakowym tempie rozwijają się różne sektory ludzkości, po drugie, ewolucja jednych i tych samych społeczeństw nie jest tak samo szybka we wszystkich swoich fazach. W gruncie rzeczy dopiero połączenie tezy o uniwersalnym charakterze praw ewolucji z tezą o nierównomierności jej tempa czyni ewolucjonizm możliwym.

• Ewolucjoniści zakładali, że zmiana społeczna nie ma w normalnych warunkach charakteru gwałtownego i wyższe szczeble ewolucji oddziela zwykle od niższych wiele szczebli pośrednich. Ewolucja to antonim rewolucji. Każda forma wyższa wykształca się stopniowo z formy niższej bezpośrednio ją poprzedzającej.

• Charakterystyczna dla klasycznego ewolucjonizmu była skłonność do tłumaczenia zmiany wewnętrznymi potrzebami danego społeczeństwa i lekceważenie roli dyfuzji. Wpływy zewnętrzne działają dopiero wtedy, gdy dane społeczeństwo jest już dojrzałe do ich przyjęcia i, w gruncie rzeczy, samo byłoby w stanie zaspokoić nową potrzebę, gdyby z zewnątrz nie przyszło wypadkiem nowe rozwiązanie. W tym sensie ewolucjonizm zakładał, iż zmiana ma immanentny charakter, a jej przyczyn należy szukać wewnątrz badanego społeczeństwa

3. Ewolucjonistyczna metoda porównawcza

- Ewolucjoniści zwykli określać stosowaną przez siebie metodę badania zjawisk społecznych jako metodę porównawczą.

- Podstawą ewolucjonistycznej metody porównawczej było przekonanie, iż obserwacja pewnych zjawisk współczesnych pozwala formułować wnioski odnośnie do zjawisk, które zaszły gdzie indziej dawno temu i z tego powodu nie mogą być bezpośrednio obserwowane.

- skoro wszelkie zjawiska rządzą się niezmiennymi prawami, można ze zjawisk znanych wnioskować o nieznanych

- Teza, że dzicy są „naszymi żyjącymi przodkami”, była przez ewolucjonistów nieustannie powtarzana. Była też w istocie nieuniknioną konsekwencją ich przekonania, iż wszystkie ludy przebywają szybciej lub wolnej jedną i tę samą drogę.

- Łączna analiza danych archeologicznych, etnologicznych i historycznych stanowiła podstawę rekonstrukcji ewolucji społeczeństwa i kultury od czasów najdawniejszych do teraźniejszości i przyszłości.

- Odkrywanie społeczeństw i kultur znajdujących się w różnych fazach ewolucji nie dostarczało samo przez się dowodu, że są one fragmentami jednego i tego samego ciągu. Przełożenie różnic w przestrzeni na różnice w czasie wymagało narzędzi pozwalających ustalać, co było „wcześniejsze”, a co „późniejsze”.

- użyteczne okazało się pojęcie przeżytków

- Tylor - „procesy, obyczaje, opinie itd., które siłą nawyku zostały wniesione do obecnego stanu społeczeństwa, odmiennego od tego, który był ich pierwotnym siedliskiem, i trwają w nim jako dowody i przykłady dawniejszego stanu kultury, z jakiego wyłonił się nowy”

- Ogólnie rzecz biorąc metoda porównawcza służyła ewolucjonistom jako narzędzie porządkowania dostępnych danych w quasi-chronologiczne szeregi i ustalania w ten sposób praw ewolucji.

4. System socjologiczny Spencera

- Najwybitniejszym przedstawicielem ewolucjonizmu był Herbert Spencer

- Nie można jednak powiedzieć, że Spencer wywarł na kształtowanie się ewolucjonizmu w naukach społecznych wpływ szczególnie silny. Racje ma raczej Burow, który twierdzi, ze jego dzieła były „raczej symbolem niż inspiracją ewolucjonistycznej teorii społecznej”.

Historyczne losy spenceryzmu

- Spencer, uważany kiedyś za jednego z największych myślicieli, bywa dziś niejednokrotnie pomijany lub wspominany jedynie jako mocno staroświecki myśliciel epoki wiktoriańskiej

- Socjologowie widzą w nim wprawdzie jednego z twórców swej dyscypliny, ale w jego działach znajdują najczęściej przestrogi, jak nie należy jej uprawiać

- Przyczyny pośmiertnej klęski twórcy „filozofii syntetycznej” nie były w istocie różne od przyczyn jego triumfów. Jego system był tak znakomicie przystosowany do sposobu myślenia i potrzeb epoki wiktoriańskiej, że nie mógł jej przeżyć.

- Słabością największą było to, że był on właśnie systemem i usiłował dać jednolite wyjaśnienie wszystkiego w przekonaniu, iż nauka wie już wszystko, cokolwiek można wiedzieć

- Słabością było także to, że Spencer na każdym kroku odwoływał się do szczegółowych danych. Socjologia Spencera jest tym gorsza, im bliższa faktów.

- Cokolwiek złego można jednak powiedzieć o jego dziełach, stylu pracy i sposobie myślenia, jego dorobek nie jest pozbawiony wartości. W każdym razie zawiera niemało idei, które popchnęły socjologię naprzód.

- Idee te dotyczą nade wszystko instytucji społecznych, struktury społecznej i społeczeństwa jako systemu, dlatego można zgodzić się z opinią, że Spencer to autor , „którego nikt nie czyta, wszyscy lżą i wobec którego wszyscy są dłużnikami”

- Nie ulega wątpliwości, że właśnie Spencer stworzył nowoczesne słownictwo socjologiczne, wprowadzając lub popularyzując takie terminy, jak: struktura społeczna, funkcja, instytucja, organizacja i wiele innych w ich zbliżonych do dzisiejszych znaczeń.

Idea ewolucji ponadorganicznej

- Spencer wyróżnił trzy fazy i trzy rodzaje ewolucji:

- nieorganiczną, dotyczącą świata zewnętrznego

- organiczną, dotycząca świata biologicznego

- ponadorganiczną, dotyczącą świata socjologicznego, ludzkiego

- kiedy zajmujemy się nią, mamy do czynienia z pewną kategorią faktów, które nie występują w świecie organicznym czy nieorganicznym, są to, jak powiada Spencer, „te wszystkie procesy i wytwory, których powstanie wymaga skoordynowanego działania prowadzącego do rezultatów wykraczających pod względem swego zasięgu i złożoności poza to, co jest osiągalne przez działania jednostkowe”.

- socjologia musi się zajmować swoistymi faktami ewolucji ponadorganicznej

- społeczeństwo wg Spencera

- część przyrody

- zwalczał koncepcje przypisujące stosunkom społecznym charakter konwencjonalny, chociaż utrzymywał Hobbesowską fikcję przedspołecznego człowieka naturalnego i natury ludzkiej, która jest w znacznej mierze antyspołeczna.

- człowiek stopniowo stawał się zwierzęciem społecznym, zmieniając tym samym swoją naturę

- społeczeństwo nie zostało przez nikogo zrobione, lecz zaistniało w taki sam sposób jak reszta przyrody

- głównym czynnikiem powstania społeczeństwa był dla Spencera, za Malthusem, przyrost ludności. Jego presja zmusiła ludzi do wejścia w stan społeczny, uczyniła niezbędną organizację społeczną i rozwinęła uczucia społeczne.

- schemat ten z pewnością przypomina Hobbesa, ale nie ma w nim miejsca na akt kreacji społeczeństwa; jego powstanie jest długotrwałym procesem żywiołowym, którego najważniejszym wymiarem jest stopniowa socjalizacja człowieka.

Instytucje społeczne

- termin „instytucja” nie został przez Spencera zdefiniowany, jego znaczenie wydaje się wszakże dość jasne.

- najkrócej mówiąc, instytucje społeczne są tym, dzięki czemu dokonuje się przystosowanie niespołecznego z natury człowieka do współdziałania z innymi ludźmi, które staje się niezbędne w miarę tego, jak ziemia się zaludnia

- im ludzi więcej, tym bardziej muszą być zorganizowani - zgodnie z ogólnym prawem, że przyrost masy powoduje komplikowanie się struktury i różnicowanie funkcji

- instytucje wg Spencera

- instytucje domowe czyli rodzina

- instytucje obrzędowe

- najpotężniejsza, choć słabnąca w społeczeństwach nowoczesnych, forma regulacji stosunków międzyludzkich

- mają one na celu utrwalenie więzi między ludźmi

- instytucje polityczne

- nabierają szczególnej wymowy i mają szczególne funkcje podczas konfliktu

- z powstaniem instytucji politycznych wiązał Spencer początki podziału pracy i struktury klasowej

- instytucje kościelne

- mają na celu cementowanie uczuć danego społeczeństwa

- instytucje zawodowe i przemysłowe

- obie związane z podziałem pracy, który prowadzi do zazębienia się więzi między ludźmi

Społeczeństwo jako organizm

- dla Spencerowskiego ujęcia instytucji charakterystyczne były cztery założenia:

1. Żadnej z nich nie można traktować jako czegoś, co zostało wymyślone i świadomie wprowadzone w życie

- istotą tego ujęcia było wyjaśnianie instytucji nie przez motywy i cele, lecz przez funkcje, jakie pełnią tj. przez ich skutki czy konsekwencje dla całego systemu, którego są częścią, w środowisku do jakiego są przystosowane

2. Zrozumienie i wyjaśnienie działania instytucji jest niemożliwe bez uwzględnienia ich genezy i przemian, jakim ulegały

3. Wszystkie instytucje są za sobą powiązane, tworząc jeden system, którego funkcjonowanie zależy od funkcjonowania wszystkich podsystemów

4. Każda instytucja pełni określone i sobie właściwe funkcje; jeżeli bierze na siebie pełnienie funkcji innych instytucji, grozi to naruszeniem równowagi całego systemu i jego regresem do stanu, w którym różne funkcje jeszcze się nie wyodrębniły

- wszystkie te cztery założenia skupiają się w koncepcji społeczeństwa jako organizmu, która jest tak ważna w teorii socjologicznej Spencera, że niektórzy czytelnicy prawie niczego poza nią nie zauważali

- Spencer określany jest jako organicysta, ale nie był organicystą naiwnym: nie twierdził, że społeczeństwa są organizmami, lecz raczej utrzymywał, że zasady organizacji organizmów biologicznych i społecznych są podobne:

• jedne i drugie cechuje wzrost masy

• w jednych i drugich dokonuje się w miarę wzrostu różnicowanie części i komplikowanie budowy wewnętrznej

• w jednych i drugich ma miejsce zróżnicowanie funkcji

• w jednych i drugich poszczególne części są od siebie wzajemnie zależne i funkcjonowanie żadnej z nich nie jest na dłuższą metę możliwe bez funkcjonowania wszystkich pozostałych

• w jednych i drugich niezbędne dla życia jest wypełnianie określonych funkcji, nie zaś trwanie tych jednostek, które w poszczególnych jego fazach te funkcje wypełniają; w związku z tym całość jest trwalsza od któregokolwiek ze swoich składników

- oprócz podobieństw wskazywał Spencer także i na różnicę pomiędzy społeczeństwem a organizmem:

• społeczeństwa nie mają określonego kształtu

• społeczeństwa są całościami nieciągłymi, rozproszonymi przestrzennie, w związku z czym kooperacja pomiędzy ich częściami wymaga komunikacji symbolicznej

• w społeczeństwach różnicowanie się funkcji jest ograniczone, gdyż nie wykształca się w nich i nie może wykształcać żaden organ, w którym skupiałaby się świadomość

• poszczególne części społeczeństwa nie są przyporządkowane do określonego miejsca w przestrzeni

• społeczeństwo jest bardziej ruchliwe społecznie niż organizm

Jednostki a społeczeństwo

- Organicysta Spencer twierdził stanowczo, że społeczeństwo jest tylko zbiorową nazwą dla pewnej liczby jednostek

- z jednej strony, Spencer głosił za Millem nominalistyczną tezę, iż cechy społeczeństwa są wywodliwe z cech wchodzących w jego skład jednostek, z drugiej zaś strony twierdził, że skutki społeczne z początku wynikają z sumowania się wysiłków indywidualnych, kiedy jednak społeczeństwa stają się wielkie i wysoko zorganizowane, uzyskują one taką niezależność od wysiłków indywidualnych, że zaczynają mieć swój własny charakter

- jedynym wyjściem okazywało się przyjęcie formuły wzajemnego oddziaływania natury ludzkiej i warunków, człowieka i społeczeństwa, zgodnie z która cechy całości są pochodne od właściwości części, ale te z kolei kształtują się pod wlewem całości i zmian, jakim ona ulega

Kierunek ewolucji społecznej

- Zajmując się kierunkiem ewolucji ponadorganicznej (społecznej), Spencer wprowadził dwa odrębne w znacznej mierze punkty widzenia: klasyfikacyjny i typologiczny

- pierwszy stanowił dokładny odpowiednik klasyfikacji biologicznych, drugi był czymś odmiennym i swoiście socjologicznym.

- pierwszy prowadził do podziału społeczeństw pod względem stopnia ich złożoności, tj. wyróżnienia społeczeństw prostych, złożonych, podwójnie złożonych i potrójnie złożonych, drugi - do wyróżnienia dwóch następujących po sobie zasadniczych typów: militarnego oraz industrialnego.

- pierwszy ukazywał kontinuum społeczeństw od najprostszych do najbardziej złożonych, drugi operował dwoma biegunami

- pierwszy stwarzał ramy dla zbierania i porządkowania materiałów empirycznych, generalizacji i porównań, drugi był narzędziem teoretycznej interpretacji tych danych i wyjaśniania najważniejszych procesów społecznych prowadzących do powstania społeczeństwa nowoczesnego.

- pierwszy był ideologicznie neutralny, drugi służył wartościowaniu systemów społecznych i propagowaniu Spencerowskiego ideału społeczeństwa

- niemniej jednak między klasyfikacją i typologią istniały bardzo silne związki

- społeczeństwa najbliższe typu industrialnego są zarazem społeczeństwami najbardziej złożonymi, co wszakże nie znaczy, że wszystkie społeczeństwa złożone są koniecznie społeczeństwami industrialnymi

- klasyfikacja społeczeństw wg Spencera

- punktem wyjścia było w niej pojęcie „małego prostego agregatu”, którego wszystkie części składowe bezpośrednio ze sobą współpracują, bądź obchodząc się w ogóle bez ośrodka kierowniczego, bądź mając go tylko w bardzo zalążkowej postaci

- społeczeństwa złożone („szersze agregaty”) tym głównie się różnią od społeczeństwa prostego, że ich członkowie wchodzą w skład całości jako części różnych „prostych agregatów”, z których każdy ma względną niezależność i swoją odrębną strukturę. Społeczeństwa takie posiadają swoje ośrodki kierownicze.

- wzrost złożoności organizmów społecznych wiązał się w ujęciu Spencera z rozwojem życia osiadłego, podziału pracy i organizacji politycznej

- typologia społeczeństw wg Spencera

- o żadnym społeczeństwie nie da się bez zastrzeżeń powiedzieć, że jest militarne lub industrialne.

- wszystkie konkretne społeczeństwa mają w różnych proporcjach cechy obu typów

- społeczeństwa industrialne się dopiero kształtują i w całej historii zdecydowana przewaga była po stronie militaryzmu

Cechy
militaryzm	Industrializm
- społeczeństwo oparte na przymusie - powstaje w wyniku zagrożenia zewnętrznego - wykształcają się wtedy 2 typy ludzi: - wojownicy - idą na front - pracownicy - pracują na wojowników - regimentacja, czyli rozciągnięcie zasad organizacyjnych typowych dla wojska na całe społeczeństwo; sposób uszatkowania osobistych wolności - jeden ośrodek kierowniczy, który sprawuje scentralizowaną kontrolę nad wszystkimi członkami i nad wszystkimi sferami ich działalności, nie tylko zakazując im pewnych czynów, ale i nakazując, co powinni robić (regulacja pozytywna) - ośrodek taki łączy w sobie władzę religijną i świecką, wojskową i cywilną, polityczną i gospodarczą - każdy członek społeczeństwa ma ściśle określoną pozycję i pozostaje względem innych w stosunku hierarchicznej podrzędności lub nadrzędności; każdy ma określony status, przeważnie dziedziczny, a w każdym razie niezależny od tego co jednostka zrobi - struktura społeczna jest sztywna i oporna na zamiany - rygorystyczna kontrola zachowań, myśli i wierzeń członków społeczeństwa - zakaz rozwoju wszelkich samorzutnych stowarzyszeń - prawo służy regulowaniu statusu, utrzymywaniu nierówności i utrwalaniu władzy - źródłem prawa jest wola i siła sprawujących władzę - cechy psychiczne członków takie społeczeństwa: konformizm, posłuszeństwo, lojalność, zamiłowanie do rutyny, brak inicjatywy, oglądanie się na autorytety itd. - społeczeństwo militarne jest konserwatywne i wrogie wszelkim innowacjom, mało plastyczne, z trudem podające się reorganizacjom - przykłady społeczeństw historycznych najbliższych opisanego typu idealnego to starożytny Egipt, Sparta, Peru, Rosja	- jest zaprzeczeniem społeczeństwa militarnego - decentralizacja i samoregulacja władzy - pewne czyny są zakazane, ale poza tym jednostka może robić co zechce (regulacja negatywna) - ochrona interesów jednostki - różnorodność swobodnie wyrażanych przekonań i opinii - wielość dobrowolnych stowarzyszeń - status osiągany, nagrody proporcjonalne do zasług - współpraca międzynarodowa - prawo chroni umowy między jednostkami - wielość ośrodków decyzyjnych - poczucie niezależności i inicjatywa - wzajemne poszanowanie przez jednostki swoich uprawnień - ruchliwość - innowacyjność - przymus wewnętrznych przekonań - partnerstwo

- Na typologię Spencera można spoglądać dwojako:

- z jednej strony, była to próba opisu rodzącego się nowego społeczeństwa uwydatniająca nade wszystko to, co różniło je od społeczeństw dawniejszych

- z drugiej strony, można traktować opisaną typologię w bardziej formalny sposób jako próbę charakterystyki dwóch konkurencyjnych rodzajów ładu społecznego, która w pełni zachowuje swe znaczenia poza historycznym kontekstem przejścia od społeczeństwa tradycyjnego do nowoczesnego

Czynniki ewolucji społecznej

- usiłując wyjaśnić przebieg ewolucji społecznej, Spencer borykał się z dwoma dylematami:

- kłopoty związane z obroną nominalistycznego punktu widzenia

- trudność pogodzenia tezy o zdeterminowaniu świata społecznego przez warunki przyrodnicze z tezą, że społeczeństwo te warunki przekształca, wytwarzając „sztuczne” środowisko o rosnącym w miarę ewolucji znaczeniu

- spencerowska koncepcja czynników ewolucji społecznej była w istocie eklektyczna (eklektyzm to łączenie różnych teorii, pojęć, koncepcji i tez w jedną całość), choć na pierwszy rzut oka socjolog ten może się wydawać jednostronnym deterministą biologicznym

- Spencer podzielił czynniki ewolucji społecznej na dwa rodzaje:

- pierwotne

- wszystko to co dotyczy wymiaru naturalnego

- czynniki zewnętrzne: klimat, gleba, flora, fauna

- czynniki wewnętrzne: cechy fizyczne jednostek, ich inteligencja, charakter

- wtórne

- wszystko to co dokonało się pod wpływem człowieka i jego modyfikacji świata

- w tym zmieniającym się środowisku żyje zmieniający się człowiek; jego pierwotne cechy nie ulegają wprawdzie zatarciu, tj. nie wyzbywa się on swej natury, ale do tych cech dołączają nowe - związane z uczestnictwem w życiu społecznym, które umożliwia przezwyciężenie czy też przytłumienie egoistycznych instynktów.

5. Ewolucjonistyczna antropologia społeczna

- ewolucjoniście pod wieloma względami różnili się od siebie i byli tych różnic świadomi

- jedna z najbardziej uderzających różnic to różnica między wielkim systemem Spencera a skromniejszymi przedsięwzięciami uczonych kładących w tym czasie podwaliny pod „naukę o kulturze” (zwaną przeważnie antropologią społeczną lub kulturową)

- przechodząc od socjologii do ówczesnej antropologii, nie przekraczamy tedy żadnego wysokiego muru między dyscyplinami: obie się kształtowały, korzystając z tego samego w znacznej mierze tworzywa

- już w okresie klasycznego ewolucjonizmu pojawiło się znamienne rozczepienie zainteresowań, które miało poważne następstwa zarówno dla dalszego podziału pracy w naukach społecznych

- pojawiła się silna tendencja do specjalizacji, reprezentowana zawłaszcza przez badaczy kultury

- uczeni Ci skupili niemal cała uwagę na społeczeństwach pierwotnych, porzucając jak gdyby całkowicie badanie współczesnych sobie społeczeństw europejskich, które były tematem socjologii

„Nauka o kulturze” Tylora

- największy wpływ na postępy tej specjalizacji wywarł Edward Burnett Tylor jako autor pracy Cywilizacja pierwotna. Badania rozwoju mitologii, filozofii, wiary, mowy, sztuki, zwyczajów

- rola tego uczonego polegała :

- z jednej strony na sformułowaniu programu „nauki o kulturze”

- z drugiej strony na rozwinięciu studiów szczegółowych

- pewne cechy programu, jak i praktyki badawczej sprawiły, że Tylor znalazł się w faktycznej opozycji do sposobu uprawiania nauki społecznej przez Spencera

- podczas gdy Spencer interesował się nade wszystko ewolucją społeczeństw jako całości, Tylor rozkładał owe całości na części i tylko niektóre z nich poddawał pogłębionej analizie, nie myśląc przy tym za wiele o ograniczonym związku między nimi

- Tylor powiadał wręcz, że pierwszym krokiem badacza kultury powinno być rozłożenie jej na części i zaklasyfikowanie tych elementów do odpowiednich grup

- kulturę Tylor nazywał wprawdzie „złożona całością”, ale definiował ją tak, jak gdyby była jedynie zbiorem elementów

- metoda porównawcza w jej zastosowaniu przez Tylora służyła raczej poznaniu ewolucji tych elementów niż kultury jako organicznej całości

- strategia Tylora miała swoje mocne i słabe strony:

- mocną strona było to, że pozwalała uniknąć przynajmniej niektórych niebezpieczeństw spekulatywnej filozofii historii, na które wystawiony był Spencer

- koncentrując się na problemach bardziej szczegółowych niż ewolucja społeczna jako taka, Tylor zmniejszał ryzyko dyletantyzmu, rozkładając zaś kulturę na poszczególne elementy otwierał drogę do stosowania nowych technik badawczych, a więc do rozwoju statystyki

- badając ewolucję poszczególnych elementów kultury, powiększał Tylor ryzyko manipulowania nimi bez oglądania się na datę w historii czy miejsce na mapie

- Tylor nie był w stanie zrozumieć zjawisk społeczno-kulturowych jako funkcjonalno-przyczynowego systemu

Socjologiczna antropologia Morgana

- Lewis Henry Morgan Społeczeństwo pierwotne, czyli badanie kolei ludzkiego postępu od dzikości przez barbarzyństwo do cywilizacji

- niektóre jego idee zostały spopularyzowane przez Engelsa w materializmie historycznym

- Morgan był uczonym dużej klasy, chociaż późniejszy rozwój antropologii ujawnił w jego pracach rażące błędy

- największym z nich była koncepcja rozwoju rodziny od pierwotnego małżeństwa o charakterze grupowym do współczesnej rodziny monogamicznej opracowana z nadmierną szczegółowością na podstawie wyrywkowych i źle zinterpretowanych danych

- jeśli mówimy o Morganie jako o uczonym oryginalnym i wybitnym, mamy na myśli to, że:

- wprowadził do teorii ewolucji społecznej problematykę rozwoju techniki i gospodarki jako jednej ze zmiennych podstawowych

- powiązał sprawę genezy organizacji politycznej ze sprawą rozwoju własności prywatnej

- podjął próbę ustalenia korelacji między przemianami różnych rodzajów instytucji

- najważniejszym aspektem ewolucji społecznej były dla Morgana przemiany sposobu zdobywania przez ludzi środków utrzymania

- w opracowanym przez siebie podziale dziejów ludzkości Morgan złożył, iż kolejne sposoby zdobywania środków utrzymania powstające w dłuższych odstępach czasu będą najbardziej zadowalającą podstawą tego podziału z uwagi na ich wielki wpływ na położenie ludzkości

- Periodyzacja dziejów wg Morgana:

A. Dzikość

- podokres pierwszy - zbieranie owoców i orzechów

- podokres drugi- łapanie ryb i ogień

- podokres trzeci - łuk i strzała

B. Barbarzyństwo

- podokres pierwszy - wyroby z gliny

- podokres drugi - oswojenie zwierząt (Stary Świat), uprawy kukurydzy, nawadnianie, budownictwo z cegły i kamienia (Nowy Świat)

- podokres trzeci - narzędzie żelazne

C. Cywilizacja

- alfabet fonetyczny i pismo

- oryginalność tego schematu była oczywiście ograniczona, ponieważ dość podobne pomysły mieli dużo wcześniej Smith, Ferguson i Millar

- u Morgana znajdujemy jak gdyby dwa niezależne ciągi ewolucyjne, biegnące po równoległych, ale odmiennych liniach:

- jeden to szereg wynalazków technicznych dokonywanych pod presją materialnych potrzeb

- drugi to rozwój instytucji społecznych powstających stopniowo z idei danych w pradziejach ludzkości

- współistnienie w jego teorii ewolucji tych dwóch wątków stało się przyczyną sporu, czy był on materialistą czy idealistą

- również „idealistyczna” strona teorii Morgana zawierała pomysły zgoła w myśli ewolucjonistycznej niebanalne; dotyczyły one zwłaszcza roli własności i - kształtujących się w bezpośrednim związku z jej rozwojem- struktury społecznej i organizacji

- schemat ewolucji społecznej przedstawiony przez Morgana jedynie częściowo pokrywał się ze schematami innych przedstawicieli ewolucjonizmu

- wg Morgana ewolucja społeczna - ewolucja od societas do civitas- była nade wszystko procesem przechodzenia od własności wspólnej (tzw. komunizmu pierwotnego) do własności

prywatnej, od równości i braterstwa członków dawnego rodu do podziałów klasowych i współzawodnictwa kierowanych żądzą posiadania członków społeczeństw nowoczesnych

- ewolucja zniszczyła pierwotną równość i braterstwo do których Morgan tęsknił

- społeczeństwo wg Morgana jest powiązaną wewnętrznie całością i w związku z tym starał się przedstawić ewolucję jako wszechobejmujący ruch od systemów opartych na płci i pokrewieństwie do systemów opartych na terytorium i własności

6. Przyczyny dezintegracji ewolucjonizmu w socjologii

- ewolucjoniści znacznie bardziej interesowali się kierunkiem ewolucji aniżeli tym, co wprawia społeczeństwa w ruch i decyduje o dynamice przemian

- problem czynników ewolucji społecznej pozostawał na drugim planie, niemniej jednak nie można go było pominąć, gdyż wiązał się z dwoma istotnymi dla ewolucjonistów pytaniami:

- Jak wytłumaczyć głębokie podobieństwa między społeczeństwami, których wzajemne oddziaływania są wykluczone lub mało prawdopodobne?

- Jak wytłumaczyć ogromne różnice tempa ewolucji różnych społeczeństw i kultur

- należało także wyjaśnić, co sprawiło, że niektóre społeczeństwa osiągnęły stan cywilizacji, podczas gdy inne pozostały do tej pory w stanie dzikości czy barbarzyństwa

- sprawa ta nie byłaby może warta rozważania, gdyby nie to, że przyczyniła się do dezintegracji klasycznego ewolucjonizmu w naukach społecznych i ukształtowania się obok niego pewnej liczby konkurencyjnych kierunków, z których każdy wskazywał inne przyczyny zasadnicze ewolucji społecznej

- taka była geneza tzw. „wojny szkół”, która odcisnęła piętno na socjologii końca XIX w, wysuwając na pierwszy plan jałowe, w gruncie rzeczy, pytanie, jaki jeden czynnik jest w życiu społecznym „decydujący”

Człowiek jako czynnik ewolucji

- często „decydujący” czynnik znajdywany był w cechach jednostek ludzkich

- sądzono, że jeśli losy ludzkości są takie, jakie są, to dlatego, że takie są jej cechy gatunkowe

- wskazanie na jednolitą naturę ludzką jako przyczynę ewolucji nie pozwalało wyjaśnić ogromnych różnic pomiędzy społeczeństwami

- jeżeli nie podejmowano za Spencerem problemu „zewnętrznych” i „wtórnych” przyczyn ewolucji, jedynym wyjaśnieniem mogła być hipoteza nierówności ras ludzkich, która najobszerniej przedstawił Joseph Arthur hrabia de Gobineau

- problem „niższości” i „wyższości” ras zapowiadał pojawienie się w socjologii tzw. kierunku rasowo-antropologicznego

Przyroda jako czynnik ewolucji

- natura ludzka jest zdeterminowana warunkami zewnętrznymi

- ludzie żyją w określonym środowisku i wpływ tego środowiska na „organizm” społeczny należał do najważniejszych tematów teorii ewolucji

- nie zabrakło autorów, którzy jednostronnie uwydatniali wpływ środowiska przyrodniczego, skłaniając się niekiedy do skrajnego determinizmu środowiskowego

- ostatecznie powstał w socjologii cały kierunek czyniący swym najważniejszym zadaniem znalezienie przyrodniczej determinanty ewolucji społecznej

Społeczeństwo i kultura jako czynniki ewolucji

- na pierwszym miejscu trzeba tu wymienić hipotezy na temat wielkiej roli czynnika demograficznego, czyli wpływu liczebności ludności i gęstości zaludnienia na formy życia społecznego

- Adolphe Coste

- przedstawił rozbudowaną teorię, która całość ewolucji społecznej tłumaczyła w kategoriach determinizmu demograficznego jako następstwo osady, miasta, metropolii, stolicy, stolicy federacji

- inna hipoteza dotyczyła decydującej roli przemian sposobów zdobywania środków utrzymania

- pomysły z tego zakresu są nazywane determinizmem technologicznym, którego rzecznikami byli m.in. Thostein Veblen i William Fielding

- jeszcze inna, choć w wielu wypadkach pokrewna poprzedniej, hipoteza deterministyczna mówiła o przemożnym wpływie czynnika ekonomicznego

- elementy takiego determinizmu można spotkać u Morgana, a także u Spencera, wówczas gdy opisuje społeczeństwo przemysłowe

- determinizm ekonomiczny stanowił pomost pomiędzy pewnymi wersjami teorii ewolucji społecznej i pewną wersją marksizmu, wykorzystany na przykład przez Achille'a Lorię

- jeszcze inną możliwością kontynuacji poszukiwań „decydującego” czynnika to eksponowanie znaczenia już ukształtowanego podłoża społecznego dal dalszego przebiegu ewolucji; ciekawa jest z tego punktu widzenia koncepcja naturalnych sposobów postępowania w gromadzie stworzona przez jednego z pionierów socjologii amerykańskiej Williama Grahama Sumnera

Konflikt i walka jako czynniki ewolucji

- w każdym wypadku siła napędową ewolucji jest konflikt i walka, których geneza bywa rozmaita

- ewolucja społeczna przebiega tak lub inaczej na skutek walki przeciwstawnych sił, to zaś z jakiego powodu te siły są przeciwstawne, jest w istocie innym zagadnieniem

- do tej grupy wyjaśnień stosunkowo najlepiej pasuje określenie „darwinizm społeczny” - nie dlatego, aby były one konieczne zgodne z teorią Darwina, lecz dlatego, że najczęściej wykorzystywano tutaj wzięte z niej pojęcia (walka o byt, dobór naturalny itd.)

- wysuniecie konfliktu na pierwszy plan zadecydowało w jakiejś mierze o znaczeniu i oryginalności Ludwika Gumplowicza

UWAGI KOŃCOWE

- ewolucjonizm w naukach społecznych był i jest przedmiotem najrozmaitszych ocen - zarówno dość entuzjastycznych, jak i skrajnie krytycznych, w XX wieku przeważały zwłaszcza te drugie, albowiem główne orientacje zarówno socjologii, jak i antropologii społecznej kształtowały się w opozycji do niego, poddając rewizji zarówno jego założenia ogólne, jak i rozwiązania szczegółowe

- szczególna rolę w destrukcji orientacji ewolucjonistycznej odegrał funkcjonalizm i zmiana atmosfery intelektualnej niosąca zmierzch idei postępu

- z punktu widzenia większości uczonych XX wieku ewolucjonizm nie tylko udzielał fałszywych odpowiedzi, ale i stawiał niewłaściwe pytania

- krytyczna ocena ewolucjonizmu w naukach społecznych była na ogół uzasadniona, lecz poważnym błędem byłoby jednak pomniejszanie jego roli w procesie kształtowania się tych nauk i wpływu na ich dalszy rozwój

- pewne kategorie wprowadzone do nauk społecznych przez ewolucjonistów zostały, w gruncie rzeczy, przyjęte dość powszechnie nawet przez autorów stanowczo odrzucających ich teorię (pojęcia struktury, funkcji, systemu społecznego)

- wypada podkreślić, iż właśnie pod sztandarem ewolucjonizmu socjologia i antropologia społeczna zaczęły zdobywać pozycje nauk „ jak wszystkie inne”

6

---