Wczesne dzieciństwo.

1. Wiek niemowlęcy- do 1 r.ż.

2. Wiek poniemowlęcy- od 2 do 3 r.ż.

Faza noworodka.

1. 1 m.ż.- okres przystosowawczy, tzw. "Stadium noworodka", dziecko przystosowuje się do zmian temperatury, nowego sposobu oddychania i przyjmowania pokarmu oraz wydalania.

2. Przeciętna waga noworodka- 3,37 kg, wzrost 51,2 cm, głowa stanowi ok. 30% masy ciała, tułów długi, kończyny krótkie.

3. Włóknisto- kostne spojenia kośćca czaszki:

1. ciemiączko duże (zarasta do 15 miesiąca)- spojenie kości czołowych i ciemieniowych,

2. ciemiączko małe (zarasta w pierwszym kwartale życia)- spojenie kości ciemieniowych i potylicznych.

4. Postawa leżąca asymetryczna- głowa w jedną stronę, kończyny z tej strony, w którą skierowana jest głowa wyprostowane a z przeciwnej skrzywione też w stronę, w którą położona jest głowa..

5. Odruchy.

a) wspólne dla noworodka i dla człowieka dojrzałego:

• odruch źrenicowy,

• mruganie,

• ssanie,

• połykanie,

• wydalanie moczu i kału.

b) charakterystyczne tylko dla noworodka:

• odruch Babińskiego (unoszenie dużego palca przy podrażnianiu stopy),

• odruch toniczno- szyjny (czyli przybieranie postawy asymetrycznej),

• odruch Moro (unoszenie kończyn i przyciąganie ich do ciała),

• odruch chwytny,

• odruch marszu automatycznego.

Utrzymanie się tych odruchów w 2 półroczu życia jest sygnałem nieprawidłowego funkcjonowania układu nerwowego.

6. Rytm aktywności: snu i czuwania

a) P. Wolf- 6 poziomów pobudzenia- od głębokiego snu po krzyk,

• głęboki sen- regularny oddech, zamknięte oczy, brak ruchu gałek ocznych- 8-9h/dobę,

• sen lekki- szybkie ruchy gałek ocznych, nieregularny oddech- 8-9h/dobę,

• drzemka- otwarte, ale nieprzytomne oczy,

• bierne czuwanie- otwarte i przytomne oczy, spowolniona reakcja- 2-3h/dobę,

• aktywne czuwanie- otwarte oczy, reaguje na bodźce,

• aktywne czuwanie + krzyk- 1-4h/dobę.

b) noworodki śpią 16-18h/dobę, niemowlęta 13-14,

c) stan czuwania pojawią się 1 na 3-4h, głęboki sen co 50-60 min.

7. Zdolności sensoryczne noworodka.

• równowaga- podniesione, kiedy płacze- uspokaja się,

• dotyku- dotknięcie okolicy ust wywołuje znieruchomienie,

• smak- rozróżnia smaki, preferuje słodki,

• węch- rozpoznaje zapach mleka matki, odwraca się od nieprzyjemnych zapachów,

• słuch- preferuje dźwięki o czystych tonach, odwraca się w kierunku dźwięku,

• wzrok- akomodacja oczu i widzenie kolorów są ograniczone.

8. Poziom rozwoju narodzonego dziecka:

• skala Apgar- częstość uderzeń serca, reakcja na ból,

• skala Oceny Zachowania Noworodka wg Braselthona- reakcja na stres, kontrola pobudzenia, napięcię mięśniowe.

• skala Farra- kolor skóry, kształt małżowiny usznej, podeszwowych pofałdowań skóry,

• skala Dubrowitza- zgięcie dłoni, sprężystość kończyn górnych, zdolność utrzymywania głowy,

• skala Ballarda- meszek płodowy, brodawki piersiowe, małżowiny uszne, narządy płciowe, ułożenie ramion.

9. A. Meltzoff i A.Moore- dzieci w 2-3 dobie życia są zdolne do naśladowania wyrazów mimicznych swoich opiekunów.

Zmiany rozwojowe niemowlęcia.

1) Rozwój morfologiczny i zmiany fizjologiczne.

• 1 r.ż. procesy anaboliczne przeważają nad katabolicznymi- wzrost zwiększa się 50%, waga podwaja się po 3-4 miesiącach,

• do 6 miesiąca "faza bierności"- ustrój dziecka i parametry biochemiczne są takie jak w okresie płodowym,

• od 5-7 miesiąca "fizjologiczne urodziny"- po nich "faza ekspansji" prowadząca do homeostazy,

• z pierwotnej kifozy ok. 3-4 wyodrębnia się lordoza szyjna a około 9-12 lordoza lędźwiowa, powstająca w efekcie pionizacji ciała,

• szybki przyrost masy tkanki mózgowej, mielinizacja włókien nerwowych, nerwów czaszkowych oraz rozrost pól i okolic kory,

• od 6 miesiąca rozpoczyna się proces wyżynania zębów mlecznych i trwa do 3 r.ż.,

2. Rozwój postawy ciała, lokomocji, chwytania i manipulacji.

Rozwój psychoruchowy- powiązanie psychiki i motoryki.

3 kierunki (prawa) rozwoju:

• cefalokaudalny- od części głowowej, przez tułów po część nożną,

• proksymodystalny- od osi podłużnej ciała na boki,

• łokciowo- promieniowy- w osi poprzecznej ciała od 5 małego ciała:

1. wcześniej przyswaja ruchy cykliczne (dwufazowe, np. poruszanie ręką z grzechotką) niż acykliczne (trójfazowe, np. spostrzeganie, sięganie i chwytanie),

2. w 3 miesiącu dziecko podniesione do pozycji pionowej zdolne jest sztywno trzymać głowę, w 8 miesiącu samodzielnie siedzieć, w 10 stać, trzymając się oparcia,

1. Rozwój lokomocji:

• 3 m. obrót z pleców na bok

• 5 m. z brzucha na plecy

• 6 m. z pleców na brzuch

• 8 m. samodzielne siadanie i pełzanie

• 10-11 m. raczkowanie

• 12-13 m. chodzenie

2. Rozwój umiejętności dowolnego chwytania:

• 4-5 m. ruch wahadłowy, chwyt dłoniowo- łokciowy, sięga jedną ręką, postukiwanie, potrząsanie,

• 5-6 m. ruch łukowaty, chwyt prosty całą dłonią do góry, wykonuje symetryczne ruchy ku przedmiotowi obiema rękami,

• 6-8 m. ruch łukowaty, pochylenie całego ciała ku przedmiotowi, chwyt nożycowy, przywodzenie kciuka do pozostałych palców, sięga jedną ręką, przedmioty przekłada z ręki do ręki,

• 8-9 m. uruchomiony staw nadgarstka, chwyt pensetkowy, chwytanie opuszkami palców, angażuje obie ręce.

3. Koordynacja wzrokowo- ruchowa: chwytanie i sięganie przebiega pod kontrolą wzroku od okresu chwytu dowolnego tj. od 4 m. Pod koniec okresu niemowlęcego dziecko manipuluje przedmiotem używając obu rąk.

4. W 1 r.ż. dziecko manipuluje w sposób specyficzny, stosuje schematy czynnościowe. Dopiero pod koniec 1 r.ż działania dziecka stają się specyficzne.

Rozwój poznawczy, czynności eksploracyjne.

1. Percepcja- zdaniem E.J. Gibson dziecko od 1st dni życia identyfikuje bodźce, które są ważne dla jego orientacji w otoczeniu. Uczy się dostrzegać tożsamość obiektów. Noworodek reaguje na zmianę intensywności światła: otwiera oczy w ciemności i zamyka je przy ostrym świetle. Do ok. 3 m. proces akomodacji soczewek nie zachodzi prawidłowo, Co powoduje, że niemowlę widzi obiekty oddalone od niego do około 21 cm. W 12 m. ostrość wzroku dziecka dorównuje ostrości wzroku dorosłego. Po urodzeniu dziecko rozróżnia jednolicie szarą powierzchnię od powierzchni pokrytej biało- czarnymi pasami o szerokości 2,5 cm. Między 1-3 m. dziecko dostrzega organizację obrazu. Między 3-5 m. pojawia się, a około 13 m. rozwija widzenie stereoskopowo- binokularne, zapewniające widzenie głębi.

Ruchy gałek ocznych niemowlęcia są podobne jak u człowieka dorosłego, u noworodka pojawiają się ruchy skakkadowe przy przenoszeniu wzroku z obiektu na obiekt. Niemowlęta wykazują skłonność do skupiania wzroku na brzegach przedmiotów, a następnie, przy jego poruszeniu się, przenoszą wzrok ku części środkowej i poszukują wyróżniających się cech. Stwierdzono, że dzieci patrzą dłużej na twarz osoby mówiącej lub uśmiechniętej.

Noworodki odróżniają kolor czerwony od zielonego a w wieku 3 m. rozróżniają 4 podstawowe barwy, przy czym preferują żółtą i czerwoną w stosunku do zielonej
i niebieskiej. Percepcja ma charakter intermodalny. Współdziałanie słuchu i wzroku pojawią się ok. 2 m.ż., następnie znów zaznacza swoje istnienie koło 5. Niemowlęta od 2-4 m. reagują na odpowiedniość miny i tonu głosu.

Zdaniem Schumana każdy akt percepcji ma dwufazową strukturę. Składa się z fazy inicjującej, w której jednostka zostaje pobudzona przez jakiś bodziec i finalizującej, która niesie uspokojenie związane z osiągnięciem efektu poznawczego.

Rozwój przechodzi przez 3 etapy:

1. spostrzegania monosensorycznego pierwotnego- znajduje się tu faza inicjująca, nastawiająca i aktywizująca, zostają pobudzone peryferyczne części receptora, np. obrzeża siatkówki, zewn. części dłoni… tu następuje chwilowe zawieszenie głosu po czym filozoficzna sentencja: „Yyy…Dupa… kurwa, przepraszam”- (cyt. z Agi )
   W następnych fazach: uspokajającej i odprężającej zostają pobudzone centralne części receptora a w fazie efektu poznawczego mamy mozaikę pojedynczych wrażeń.

2. spostrzeganie polisensoryczne- tu też faza inicjująca, nastawiająca i aktywizująca, zostaje pobudzony jeden zmysł. W następnych fazach uspokajającej i odprężającej zostaje zaangażowany zwykle dotyk, a w fazie efektu poznawczego mamy identyfikację przedmiotu i stwierdzenie jego realności.

3. spostrzeganie monosensoryczne wtórne- zgadnijcie jakie ma fazy :-D, następuje
   w nich pobudzenie jakiegoś zmysłu, lub odbiór znaku, np. słowa. W następnych fazach, też już wiecie jakich ;-) mamy aktualizację notacji przedmiotu a w efekcie poznawczym powstanie umysłowego obrazu przedmiotu.

2. Czynności eksploracyjne- prowadzą do zaspokajania potrzeb poznawczych jednostki, występują w formie nastawienia receptorów, zbliżenia się do przedmiotu, manipulowania nim. Zdaniem Piageta pojawienie się eksplorowania przedmiotów znamionują dwa zjawiska:

1. dziecko stosuje wiele różnych schematów czynnościowych do jednego przedmiotu,

2. przejawia tendencję do modyfikowania czynności w celu wykrycia właściwości przedmiotu.

Podejmowane przez dziecko działania badawcze są zwykle krótkie, nie tak pewne jak wykonawcze i nie towarzyszą im negatywne emocje. Czynności eksploracyjne prowadzą do zdobycia informacji i doświadczeń poznawczych, dzięki którym dziecko może przejść na wyższy etap rozwoju.

Czynności eksploracyjne zależą od pewnych cech działającego podmiotu, a także własności samego obiektu. Badania J. Kaisera wykazały, że dzieci od 9- 12 m.ż. wychowywane np. w domu dziecka przejawiały aktywność kierowaną na osoby, w porównaniu z dziećmi ze środowisk optymalnych, które zajmowały się badaniem przedmiotów. W skupieniu uwagi małego dziecka większą rolę odgrywają strategie fizyczne (wskazywanie, postukiwanie, kierowanie ręką dziecka) niż werbalne.

Na początku 2 r.ż. coraz większą rolę odgrywa badanie za pomocą słów. W tym czasie kształtuje się podstawowa reprezentacja świata przedmiotów fizycznych. Wtedy również rozpoczyna się proces odkrywania umysłu, następuje to stopniowo:

1. 3 m.- społeczny uśmiech,

2. 5 m.- różnicowanie emocji,

3. 7-8 m.- lęk społeczny,

4. 9 m.- zabawy „daj- masz (wpierdol )”.

Stanowi to zalążek dziecięcej teorii umysłu, czyli fragmentu dziecięcej reprezentacji świata, która dotyczy stanów psychicznych innych osób.

Przedwerbalne formy komunikacji.

Po urodzeniu dziecko rozpoznaje głos matki i odróżnia go od głosu innej kobiety, w pierwszym miesiącu dziecko różnicuje dwa syntetyczne dźwięki mowy, które różnią się początkową spółgłoską, np. p - b. W ciągu 3- 4 m.ż. większość kontaktów z matką ma formę interakcji twarzą w twarz. Do komunikowania się z otoczeniem dziecko wykorzystuje zachowania niewerbalne: płacz, spojrzenia, ruchy ciała, gesty. Wyróżniono kilka form płaczu w zależności od barwy, siły i ciągłości krzyku. Płacz podstawowy charakteryzuje się monotonnym, przerywanym krzykiem. Płacz z bólu cechuje krzyk z nagłym początkiem, którego siła narasta, jest głośny i ostry. Płacz gniewny odznacza się poczerwienieniem twarzy, przerywanymi łkaniami i długim czasem trwania.

S. Wolter i R. Eryting przedstawili kategoryzację gestów, wyróżniając dwie ich grupy:

1. gesty wskazujące, pojawiają się między 9 a 13 m.ż., wyrażają prośbę o przedmiot,

2. gesty reprezentujące, tworzą względnie trwałe układy ruchów ciała, rąk, mimiki, występują powyżej 14 m.ż.,

Dla porozumiewania się dziecka w okresie prewerbalnym charakterystyczna jest komunikacja ostensywna, polegająca na zwracaniu uwagi w otoczeniu przez ich wskazywanie. Kiedy dziecko zaczyna posługiwać się językiem, łączy wyrażenia deiktyczne (wskazujące np. „tu, tam”) z gestami.

Rozwój wokalizacji wg Starka:

1. stadium odruchowego krzyku i życiowych odgłosów (od 0-8 tydzień), dźwięki krzyku są wskaźnikiem zdrowia dziecka, uwarunkowane są strukturą anatomiczną, istnieje mała możliwość zmian dźwięków,

2. stadium gruchania i śmiechu (8-20 tydzień), wydaje dźwięki w społecznej interakcji, sygnalizuje dyskomfort, przywołuje, prosi, pojawia się śmiech,

3. stadium zabaw wokalnych (16-30 tydzień), wypowiada proste sylaby z przedłużaniem dźwięków, wydawane dźwięki są czymś pośrednim między gruchaniem a gaworzeniem (paplaniem),

4. stadium samonaśladującego gaworzenia (od 25-50 tygodnia), częściej gaworzy gdy jest samo, niż gdy są przy nim dorośli, produkcja dźwięków zaczyna spadać, zmniejsza się liczba spółgłosek,

5. gaworzenia i ekspresywnej mowy niezrozumiałej (od 9-18 miesiąca), wypowiedzi są niezrozumiałe, ale oddają charakterystyczną intonacje.

Porozumiewanie się niemowlęcia z dorosłymi.

Wczesne kontakty matki z dzieckiem realizowane za pomocą środków werbalnych i niewerbalnych zostały nazwane konwersacjopodobnymi. Poprzez ten kontakt dziecko odkrywa rytm komunikacyjny i otrzymuje materiał językowy niezbędny do uczenia się języka. C. Trevarthen nakreślił linię rozwoju komunikowania się w niemowlęctwie:

1. intersubiektywność pierwotna- dziecko interesuje się osobami, uczestniczy w interakcjach, kieruje gesty, miny, spojrzenia przez zainteresowanie wyłącznie przedmiotami, które stanowią płaszczyznę porozumienia, nie zaś samymi osobami,

2. wtórna intersubiektywność- dzieli zainteresowanie między osoby a przedmioty.

Emocjonalny i społeczny rozwój niemowlęcia.

Już w pierwszym miesiącu dziecko reaguje na podniecenie lub niepokój osoby, która je karmi, w 2 m. dziecko ożywia się w kontakcie z dorosłym, uspokaja pod wpływem pieszczotliwego przemawiania, a w 3 m. odwzajemnia uśmiech dorosłego. W 4 m. wyraża niezadowolenie, gdy dorosły nie zwraca na nie uwagi, w 5 m. reaguje strachem na nieznane osoby, w 7-8 m. próbuje zwrócić na siebie uwagę dorosłego płacząc lub gaworząc a w 10 m. naśladuje ruchy dorosłego i włącza się do wspólnej zabawy. W 6 m. dzieci potrafią wyrażać te samą emocję Co twarz na którą patrzą. Dla prawidłowego rozwoju emocji dziecka niezbędne jest przywiązanie, które rozwija się od chwili urodzenia. M. Ainsworth wyodrębniła 3 typy przywiązania:

1. dzieci lękowe- unikające, nie przejawiają emocji negatywnych w czasie rozstania z matką, ale gdy wraca unikają jej,

2. dzieci ufnie przywiązane- wykazują negatywne emocje gdy matka je opuszcza i reagują entuzjastycznie na jej powrót,

3. dzieci lękowo- ambiwalentne- wykazują emocje w trakcie rozstania z matką i reagują agresją przy jej powrocie.

Pod koniec 1st półrocza dziecko obserwuje inne dziecko i uśmiecha się do niego, w 3 kwartale gaworzy do innych dzieci, naśladuje ruchy rówieśnika, daje zabawkę i reaguje protestem na jej zabranie. Pod koniec 1 roku próbuje zwrócić na siebie uwagę rówieśnika gaworząc, złości się, gdy rówieśnik oddala się. Dziecko traktuje partnera podobnie jak inne obiekty w otoczeniu: dotyka, popycha, pociąga.

Wiek poniemowlęcy.

1. Charakterystyka rozwoju fizycznego i motorycznego.

Zwolnienie przyrostu wagi przy szybko postępującym wzroście (wyszczuplenie), dalszy proces kostnienia oraz utrwalanie fizycznych krzywizn kręgosłupa (lordoza szyjna i lędźwiowa). Pierwsze kroki są krótkie, nieregularne, brak im koordynacji. Dziecko roczne przyjmuje charakterystyczną postawę podczas chodzenia: tułów prosty, głowa pochylona, ręce rozstawione szeroko. U dziecka 2-letniego następuje wydłużenie kroku, zanikanie ruchów zbędnych (przyruchów), niższe unoszenie stóp.

Rozwój lokomocji w okresie poniemowlęcy.

1. 15 m. wchodzi po schodach „na Lasky'ego” (na czworakach ).

2. 18 m. ciągnie za sobą przedmioty na sznurku, wchodzi po schodach z pomocą dorosłego.

3. 25- 30 m. schodzi po schodach bez trzymania się poręczy i stawiając nogi na przemian, skacze i biega.

4. 36 m. jeździ na 3-kołowym rowerku, stoi na palcach.

Na 2 r.ż. przypada okres rozwoju manipulacji specyficznej, dostraja swoje ruchy do kształtu przedmiotów. Zabawa z klockami (budowanie wieży): 18 m.- 3- 4 klocki, 21 m.- 5 klocków, 24 m.- 6 klocków, 30 m.- Lasky (8 klocków- ten to sra jak najęty ). Ok. 21 m. buduje pociągi a ok. 30 budowle trójwymiarowe, np. mosty.

Uaktywnia się mechanizm naśladowania, większość dzieci w 2 r.ż. potrafi posługiwać się łyżką, ołówkiem. Dzieci 2,5-roczne potrafią nałożyć części ubrania. trzylatek umie umyć buzię, ręce i wytrzeć się ręcznikiem.

2. Rozwój czynności poznawczych jako podstawa różnicującej się aktywności.

Rozwój inteligencji sensoryczno- motorycznej.

Dzięki asymilacji funkcjonalnej (powtarzanie reakcji), uogólniającej (wykonywanie tej samej reakcji w odpowiedzi na różne bodźce) i różnicującej (różnicowanie reakcji w zależności od kontekstu) następuje poszerzanie reakcji dziecka, w efekcie czego powstaje czynność psychiczna, której wewnętrznym modelem jest schemat.

Schematy czynnościowe:

1. stadium I- schematy czynnościowe pierwotne, wywodzą się z czynności odruchowej organizmu, np. schemat ssania,

2. stadium II- połączenie stadium I z elementami sensomotorycznymi, co prowadzi do powstania przystosowań nabytych, np. ssanie kciuka,

3. stadium III- 4-8 m.ż.- skierowanie aktywności dziecka ku światu przedmiotów i wypracowanie schematów czynnościowych wtórnych (np. schemat potrząsania),

4. stadium IV- 8-12 m.ż.- łączenie schematów czynnościowych wtórnych w działaniu dziecka,

5. stadium V- 12-18 m.ż.- dziecko wykorzystuje wiele schematów w kontakcie z jednym przedmiotem.

6. stadium VI- 18- 24 m.ż.- dziecko może zastąpić realny przedmiot i działanie obrazami umysłowymi.

Po stadium IV dziecko odkrywa stałość i obiektywność przedmiotów. Wcześniej zaś w III stadium asymilacja funkcjonalna prowadzi do powstania 1st schematów funkcjonalnych klas obiektów (np. przedmioty do potrząsania).

W okresie inteligencji sensoryczno- motorycznej dziecko odkrywa metody działania służące do wywołania interesujących go rezultatów, np. okrywa związek między pewnymi zdarzeniami w otoczeniu a przeżywaniem przyjemności. Podstawą tych odkryć jest asymilacja uogólniająca.

Na podstawie asymilacji różnicującej odkrywa relację między elementem oznaczającym i oznaczanym, np. ułożenie do karmienia jest elementem oznaczającym sytuację karmienia (element oznaczany).

Funkcja symboliczna.

Pod koniec 1 r.ż. większość dzieci opanowuje niektóre symbole. W IV stadium inteligencji sensoryczno - motorycznej pojawia się zdaniem Piageta funkcja symboliczna. Jest to zdolność do przywoływania nieobecnych przedmiotów i zjawisk za pośrednictwem symboli i znaków. Pierwsze jej przejawy to: przyswajanie mowy, pojawienie się zabawy symbolicznej, naśladownictwo. Za najważniejsze uważa Piaget naśladownictwo odróżnicowanie, które poprzedzane jest przez naśladownictwo bezpośrednie.

W wieku poniemowlęcym dziecko opanowuje różne symbole. W ciągu trzech pierwszych lat dziecko opanowuje język na poziomie podstawowym, zna ok. 2000 słów, opanowuje także systemy symboliczne: muzyka, rysunek, gesty czy liczby.

Połowa 2 r.ż. to ważny moment w nabywaniu przez dziecko wiedzy na temat stanów mentalnych, czyli dziecięcych teorii umysłu. Dzieci myślą o nieobecnych i hipotetycznych sytuacjach.

3. Rozwój zabawy.

Rodzaje zabaw:

• manipulacyjne: swobodne czynności podejmowane przez dziecko dla przyjemności, np. potrząsanie grzechotką,

• konstrukcyjne: dziecko dąży do uzyskania jakiegoś wytworu i dostrzega rezultat swojego działania, np. wieża z klocków,

• symboliczne: będące podstawą późniejszych zabaw tematycznych.

Koncepcja rozwoju zabawy wg Bornsteina:

1. Zabawy funkcjonalno- manipulacyjne:

• Stadium ogólnej aktywności funkcjonalnej, dziecko używa 1 przedmiotu w zabawie,

• Niespecyficzne działania kombinowane, używa 2 lub więcej przedmiotów niezgodnie z ich przeznaczeniem

• Manipulacje specyficzne używa 2 lub więcej przedmiotów zgodnie z ich przeznaczeniem

• Stadium przejściowe, używa zabawki w sposób bliski jego założonej funkcji, np. kładzie słuchawkę tel obok ucha nie wypowiadając żadnych słów.

Zabawy symboliczne:

• Udawanie skierowane na siebie, wykonuje działania w odniesieniu do samego siebie, np. pije z pustej filiżanki

• Udawanie skierowane na innych, np. całuje lalkę

• Sekwencje czynności udawanych, łączy 2 lub więcej udawanych działań np. całuje lalkę, kładzie ją do wózka,

• Zabawa w udawanie z przedmiotami zastępczymi, np. udaje, że klocek to słuchawka tel.

Zabawa w udawanie stanowi ważną przesłankę w rozwoju dziecięcej wiedzy o świecie. A. Leslie twierdzi, że strukturę wczesnej zabawy w udawanie pojawiającej się koło 18 m.ż. można odczytać jako relacje między trzema elementami: podmiotem, którym jest zwykle samo dziecko, podstawową reprezentacją, czyli aktualną zabawką i rozkojarzoną reprezentacją (zwaną także reprezentacja drugiego rzędu), która dotyczy treści udawania. Słowem kiedy dziecko udaje, że np. klocek jest filiżanką kawy nie przestaje rozumieć jakie są prawdziwe właściwości klocka i jakie właściwości ma prawdziwa filiżanka. Reprezentacje podstawowa i rozkojarzona angażują u dziecka inne poziomy przetwarzania.

Zdolność do udawania pojawia się między 18 a 24 m.ż., dzieci rozumieją także udawanie innych osób i same zaczynają zachowywać się adekwatnie do tegoż udawania. Taka zabawa to pierwsza z trzech form zabawy w udawanie tzw. zabawa przez odniesienie. Jest to forma udawania abstrakcyjnego czyli przyjęcie, że jakiś obiekt jest tym czym naprawdę nie jest. Druga forma udawania polega na traktowaniu obiektu jako rzeczywistego ale posiadającego cechy, których rzeczywistości nie posiada (np. udawanie, że ma mokre ubranie podczas gdy jest ono suche). Trzecia forma udawania to tzw. forma istnienia- polega na wyobrażaniu sobie czegoś czego nie ma (np. włosów na głowie dresiarza, albo mózgu w jego głowie ).

4.Rozwój mowy i komunikacji.

W 2 i 3 r.ż. dziecko czyni znaczne postępy w operowaniu językiem. Pod koniec 1 r.ż. operuje 4-5 słowami a w następnych latach (do 6 r.ż.) opanowuje 9-10 słów dziennie. Dziecko tworzy też wiele słów korzystając z powszechnych sufiksów. Dzieci stosują poznany zasób słów do nazywania wszystkich obiektów, które są w jakiś sposób podobne do siebie- nazywa się to zjawiskiem nad rozciągłości znaczeń i trwa od 5 tygodni do 8 miesięcy dla danego słowa.

Opanowywanie słów wiąże się z tworzeniem ich reprezentacji: 1st reprezentacji rozumienia (zapis dźwięków, ich uporządkowanie oraz znaczenie), potem reprezentacji produkcji (informacje artykulacyjne- łączenie dźwięków, akcent. Te dwie reprezentacje są asymetryczne tak u dzieci jak i u dorosłych

Dziecko w przypadku tworzenia słów kieruje się powszechnymi regułami semantyczno-syntaktycznymi, co prowadzi do zjawiska hiperregularyzacji (np. daj jeść piesowi - bo: koniowi). W procesie opanowywania języka biorą udział mechanizmy wrodzone i kontekst sytuacyjny środowiskowy. W 2 r.ż. dziecko używa słów w sposób nieprecyzyjny, jego wypowiedzi mają formę holofraz (wypowiedzi jednowyrazowych). Następnie zaczyna tworzyć zlepki dwuwyrazowe. Zaznacza się przewaga funkcji ekspresywnej i impresywnej nad symboliczną. W 3 r.ż. słownik dziecka liczy już 1000-1500 słów, wzrasta długość wypowiedzi. Dziewczynki tworzą dłuższe wypowiedzenia niż chłopcy. W drugim półroczu 2 r.ż. dominują wypowiedzenia jednokrotnie złożone współrzędnie, w 3 pojawiają się złożone podrzędnie, pod koniec 3 wielokrotnie złożone współrzędnie i podrzędnie.

5. Rozwój emocjonalny i społeczny.

W 2 r.ż. dziecko pragnie przebywać z dorosłymi. Dzieci powyżej 13 m. przejawiają wyższy poziom zabawy symbolicznej, jeśli w wieku 5 m. zachęcano je do zabawy. Dla 3 r.ż. charakterystyczna jest faza naiwnej psychologii, czyli skłonności dziecka do mówienia o własnych emocjach i refleksja nad nimi. Rozwój emocjonalny we wczesnych okresach życia zależy od dojrzewania układu nerwowego. Między 2 a 3 r.ż. pojawiają się złożone uczucia, jak: zazdrość, duma, wstyd, poczucie winy, zakłopotanie. Wiążę się to z rozwojem poczucia własnego „Ja”.

6. Rozwój obrazu własnej osoby.

Rosnąca samodzielność dziecka staje się podstawą do poczucia sprawstwa, a więc świadomości, iż jest się autorem zdarzeń i zmian. Pierwsze przejawy poczucia „Ja” to rozpoznawanie siebie w lustrem między 18-24 m. robi to 88% dzieci. Koncepcja C.H. Cooleya twierdzi, że najważniejszym lustrem dla dzieci są inni ludzie i ich opinie, tzw. lustro społeczne. Tworzące się poczucie „Ja” wyraża się w używaniu słowa „ja” w tzw. pędzie posiadania (dziecko chętnie przywłaszcza sobie przedmioty i zaciekle broni rzeczy przed rówieśnikami) oraz w dziecięcym negatywizmie, czyli przeciwstawiania się prośbom i poleceniom osób dorosłych, co przybiera formę oporu fizycznego lub stanowczej i konsekwentnej werbalnej odmowy.

Średnie dzieciństwo. Wiek przedszkolny (od 3 do 7).

1. Rozwój somatyczny i aktywność ruchowa.

Ma wszystkie żeby mleczne. W r.ż. dziewczynki- 94,5 cm, chłopcy- 95,5; masa ciała: dziewczynki -14,5 kg, chłopcy - 14,8. W 6 r.ż. dziewczynki- 116,1 cm, chłopcy- 117,8; masa ciała: dziewczynki - 20,9 kg, chłopcy- 21,8 kg . Na zmiany w rozwoju fizycznym dzici mają wpływ: płeć, warunki środowiskowe, rasa.

W układzie nerwowym występują 4 rodzaje zmian:

• Mielinizacja włókien nerwowych, szczególnie w płatach czołowych,

• Wzrost liczby synaps i produkcji chemicznych neuroprzekaźników,

• Do 5 r.ż. większą rolę w fazie czuwania odgrywają fale „theta” (charakterystyczne dla snu dorosłych) niż fale „alfa” (charakterystyczne dla zaangażowanej uwagi),miedzy 5 a 7 r.ż. ich udział się wyrównuje,

• Wzrasta koordynacja między płatami czołowymi a innymi częściami mózgu.

Obserwuje się wzrost sprawności motorycznej: biegi, skoki, chwyt i rzut piłką, nauka jazdy na łyżwach, rowerze, ogólnie duża potrzeba ruchu zwana „głodem ruchu”. Chłopcy uzyskują lepsze wyniki w czynnościach, które wymagają większej energii i siły, a dziewczynki w tych, które wymagają równowagi, rytmiczności i precyzji. W 4-5 r.ż. ubierają się samodzielnie , posługują się sztućcami.

2. Procesy poznawcze.

1. Sprawności percepcyjne.

• W 5-6 r.ż. są w stanie śledzić piłkę wzrokiem i chwytać ją.

• Zaczynają rozpoznawać litery jako zbiory punktów, w 3-4 r.ż. potrafią odróżnić pismo od tego, co pismem nie jest (np. od bazgrot) choć nie potrafią jeszcze rozróżniać poszczególnych liter, ujmują pismo całościowo.
  W następnym etapie różnicują litery, duże trudności sprawiają im te podobne do siebie kształtem (np. E i F, M i W) ale najciężej zróżnicować im litery będąc swoimi zwierciadlanymi odbiciami (np. b i d), dlatego nieraz nawet do 8 r.ż. piszą wiele liter jak w lustrzanym odbiciu.

• Potrafią wyodrębnić przedmioty uwikłane w nową konfigurację i rozpoznawać go na podstawie analizy kształtu, trudności sprawia im kopiowanie figur geometrycznych, 3 r.ż.- potrafi reprodukować, 3-4 r.ż.- krzyżyk, koło, 4-5 r.ż.- szyny, 5-6 r.ż.- kwadrat, 6-7 r.ż.- trójkąt, spirala.

• Dzieci przedszkolne nie ujmują jeszcze dokładnie wielkości i proporcji przedmiotów, największy problem mają w odnotowaniu zależności wielkości od odległości w jakiej się znajduje, dlatego rysunki dziecięce nie uwzględniają perspektywy.

• We wczesnym dzieciństwie zwiększa się zdolność rozróżniania barw i odcieni, dzieci opanowują nazwy kolorów i poprawnie stosują je w odniesieniu do barw podstawowych.

• Wzrasta wrażliwość słuchowa w zakresie słuchu muzycznego
  i fonematycznego, wzrastają zdolności rozpoznawania melodii (umie to ok. 40% dzieci w 4 r.ż., 75% w 5 r.ż.). Dominują improwizacje wokalne. W wieku 5 lat dziecko imituje zasłyszane melodie mniej więcej utrzymując rytm i intonacje. Słuch fonematyczny- umiejętność słuchowego rozróżniania dźwięków mowy (fonemów) i słów dzięki dostrzeganiu cech odróżniających jedną głoskę od drugiej, przy jednoczesnym utożsamianiu różnych wymówień i cech głoski. Jest on podstawą opanowania czytania i pisania. Łatwe do wymawiania są słowa złożone z występujących naprzemiennie po sobie samogłosek i spółgłosek (tata, dupa ), do 6 r.ż. dwie spółgłoski następujące po sobie czasem powodują opuszczenie jednej z nich (np. trawa = tawa).
  W 6 r.ż. coraz lepiej wymawia nawet 3 spółgłoski następujące po sobie (np. zgrzyt).

• 6-7 r.ż. dziecko rozpoczyna naukę czytania i pisania, choć często rozpoczyna się to wcześniej (G. i J. Doman- proponuje rozpocząć już w 1 r.ż.). Opanowanie tych sztuk wymaga pewnych zdolności percepcyjnych, których rozwojowi służą np. zabawy wymagające wizualnego różnicowania obiektów).

Zdobywanie orientacji w czasie.

Czas odbierany jest raczej subiektywnie niż obiektywnie, nie opiera się na danych zmysłowych, lecz na zdolnościach umysłowych, jak pamięć, wyobrażenia, przewidywanie. Zdaniem Piageta dziecko w wieku przedszkolnym ujmuje czas subiektywnie, czego przejawem jest egocentryzm czasowy, czyli stawia w centrum zdarzenia dotyczące jego samego. Dopiero ok. 12 r.ż. można mówić o porządkowaniu zdarzeń i rozumieniu relacji: prędkość x droga x czas.

Badania Szumana: dziecko najpierw orientuje się w porach dnia, roku, potem w dniach tygodnia, a wreszcie w godzinach. Dzieci w 3 r.ż. mają kłopoty ze spostrzeganiem kolejności zdarzeń i nie ujmują kolejnych zdarzeń jako przewidywalne. Dzieci w 4 r.ż. i starsze potrafią dawać w tym przypadku już poprawne odpowiedzi.

E. Clark: 6 stadiów w rozwoju umiejętności wyrażania relacji czasowych:

• opisuje następstwo 2 zdarzeń w czasie, używając prostego zdania,

• opisuje relacje czasowe zdaniami złożonymi współrzędnie, używa spójników,

• potrafi na pierwszym miejscu postawić drugie zdarzenie czyniąc z niego temat wypowiedzi, zaś informacje o pierwszym zdarzeniu umieszcza w drugim zdaniu,

• opisując zdarzenia nie kieruje się porządkiem występowania ich w czasie,

• wyraża następstwa czasowe, używając słów: po, przed, kiedy

• szyk opisywania koresponduje z chronologicznym porządkiem wydarzeń.

Badania L. Harner: dzieci w 3 r.ż. zaczynają rozumieć relację słów „wczoraj” i „jutro”.

Badania S.A. Kuczaj: większość dzieci łączy słowo „nigdy” z czynnością negatywną, a słowa „zaś”, „czasem” z czynnością pozytywną.

Badania M. Kielar- Turska: dzieci bez względu na wiek lepiej orientowały się w przedstawionych w opowiadaniu zdarzeniach z przeszłości i przyszłości niż w zdarzeniach rozgrywających się w teraźniejszości. Dzieci przedszkolne używają słowa „czas” w 3 znaczeniach:

• pora właściwa na wykonanie czegoś,

• wyodrębniony czas, w którym coś się dzieje,

• rodzaj rachuby czasu.

Orientacja w przestrzeni.

Orientacja w przestrzeni zależy od:

• koordynacji między zmysłami,

• zdobycia poczucia stałości otaczających obiektów,

• rozwoju sprawności lokomocyjnych i manipulacyjnych,

• opanowania nazw służących opisywaniu relacji przestrzennych.

Dziecko poszczególne miejsca wiąże z osobami, obiektami i zdarzeniami; opisując znane pomieszczenie układają jedne przedmioty w relacji do drugich. W nieznanym otoczeniu traktują swoje ciało jako punkt odniesienia do przedmiotów. Dzieci przedszkolne potrafią rozpoznawać przestrzenie na obrazkach. Dzieci 4- letnie dobrze opanowują relację: wysoko, daleko, góra, dół; trudności sprawiają im: przód, tył, wewnątrz.

B) Zmiany rozwojowe pamięci.

Zmiany dotyczą:

• wzrostu pojemności pamięci,

• powiększania się wiedzy o przedmiotach, które próbuje się zapamiętać,

• pojawienia się skutecznych strategii zapamiętywania,

• pojawienia się zdolności do myślenia o własnych procesach pamięciowych.

Pojemność pamięci.

W 4-5 r.ż. może odtworzyć szereg złożony z 4 cyfr, a w 6 z 6 cyfr. Zmiana pojemności wiąże się z szybszym zachodzeniem operacji umysłowych i dojrzewaniem mózgu.

Strategie pamięciowe.

Używanie strategii można obserwować u dzieci przed 2 r.ż., a częstość ich stosowania wzrasta pomiędzy 4 a 7. Badania dotyczyły 2 strategii: powtarzania i organizowania materiału do zapamiętania- dzieci w wieku przedszkolnym są zdolne do używania strategii powtarzania wówczas, gdy chcą coś zapamiętać; strategia grupowania elementów do zapamiętania występuje ok. 7-8 lat.

Badania M. Jagodzińskiej: dzieci przedszkolne stosują wiele czynności prestrategicznych, tj. podejmowanych ze względu na inny cel niż zapamiętywanie.

Metapamięć.

U dzieci 5- letnich można stwierdzić pewien stopień rozumienia procesu zapamiętywania, na co wskazują ich wypowiedzi, iż łatwiej zapamiętać krótką listę słów niż dłuższą. Dzieci w 5 r.ż. częściej niż w 8 r.ż. błędnie oceniają swoje możliwości zapamiętywania.

3. Czynności myślowe.

Szeregowanie

Pod koniec wczesnego dzieciństwa dziecko potrafi zestawiać obok siebie obiekty tej samej klasy różniące się wyraźnie rozmiarem, np. małą piłeczkę i dużą piłeczkę (do metalu ). Tak powstają małe szeregi, które potrafi tworzyć 47% dzieci w 4 r.ż. i 61% w 5. W 5 r.ż. pojawia się szeregowanie empiryczne, charakterystyczne dla inteligencji przedoperacyjnej. Dzieci próbują losowo wybierać elementy z podanego zestawu i układać je wg wzrastającej- malejącej wielkości. Uwagą obejmują dwa sąsiadujące ze sobą elementy i ustalają między nimi relację większości albo mniejszości, zjawisko to nazwał Piaget dwoistością stanów
i przekształceń. Doskonalsza forma szeregowania zwana szeregowaniem systematycznym pojawia się w 5 r.ż., a w 7 jest dominującym sposobem rozwiązywania zadań wymagających grupowania elementów wg uporządkowanych różnic między nimi. Ta forma szeregowania wskazuje na inteligencję operacyjną i wiąże się z rozwojem decentryzmu w ujmowaniu zjawisk.

Klasyfikowanie

Polega na grupowaniu przedmiotów wg ich równoważników. Zdaniem Piageta czynność klasyfikowania przekształca się w okresie przedoperacyjnym z tworzenia zbiorów figuratywnych poprzez klasyfikowanie empiryczne, w klasyfikowanie hierarchiczne.

Umiejętność tworzenia zbiorów figuratywnych pojawia się między okresem inteligencji sensomotorycznej a inteligencji przedoperacyjnej. Świadczy ona o zdolności do tworzenia układów na zasadzie użytku, np. z kwadratu i trójkąta można zbudować domek.

Przygotowaniem do klasyfikacji hierarchicznej jest klasyfikacja multiplikacyjna polegająca na stosowaniu więcej niż jednego kryterium, np. kształtu i koloru. Klasyfikacja hierarchiczna wiąże się ze swobodnym łączeniem metody wstępującej i zstępującej, porównywaniem ilościowym podzbiorów ze zbiorem, a także kwantyfikacją inkluzji polegająca na logicznym porównywaniu zbiorów i podzbiorów (np. zwierząt jest więcej niż ptaków).

Koncepcja kategorii semantycznych: Człowiek tworzy układy podobnych obiektów przez porównywanie ich do prototypu. Przykładami prototypowymi są bodźce podawane dzieciom we wczesnej ontogenezie. Zdaniem Rosch prototypy kategorii percepcyjnych, takich jak kolor są stałe i uniwersalne. Dzieci w 3 r.ż. preferują kolory podstawowe, a nie ich odcienie.

Kategoryzacja może zachodzić na kilku różnych poziomach:

• Podstawowym- odznacza się wysoką spójnością, przykłady tego poziomu cechuje podobieństwo percepcyjne, a nazwy tych przykładów są proste i krótkie.

• Nadrzędny- cechuje go różnorodność percepcyjna przykładów, ich treściowe podobieństwo wyraża się we wspólnej nazwie.

• Podrzędny- przykłady są subtelnie zróżnicowane, percepcyjnie i językowo.

Mandler wskazuje na potrzebę różnicowania kategorii percepcyjnych i konceptualnych. Pierwsze kategorie percepcyjne zawierają wiedzę o tym, jak coś zrobić, czyli wiedzę proceduralną, drugie wymagają wiedzy dotyczącej tego, jakie rzeczy są podobne- jest to wiedza deklaratywna.

Myślenie kompleksowe pojawiające się po opanowaniu myślenia synkretycznego
(tj. globalnego, opartego na przywoływaniu grupowań znanych z doświadczenia- noga + bucik ) jest charakterystyczne dla wieku przedszkolnego. Podlega ono w tym okresie przekształceniom: od kompleksu skojarzeniowego, przez kompleks-kolekcja, łańcuchowy, dyfuzyjny, do kompleksu pseudopojęcia. Kompleks pseudopojęcia tworzony jest na podstawie cech obiektywnych i stałych. Pojęcia potencjalne budowane są na podstawie nazwy podanej przez dorosłego, która to nazwa staje się kryterium budowania ugrupowania. Do pojęć właściwych prowadzą zatem dwie drogi: od kompleksu pseudopojęcia do pojęć potencjalnych.

Rozwój obrazów umysłowych

W koncepcji Piageta obraz umysłowy jest traktowany jako narzędzie wiedzy. Jest on formą kopii rzeczywistości, która wywodzi się z naśladownictwa odróżnicowanego,
tzn. występującego pod nieobecność rzeczywistego obiektu i ma charakter zarysowy
i symboliczny. Pierwsze obrazy umysłowe pojawiają się około połowy 2 r.ż. Obrazy umysłowe można podzielić na reprodukcyjne i antycypacyjne, oraz na statyczne, kinetyczne
i transformacyjne. Dzieci najlepiej odtwarzają stany extremalne: początkowy i końcowy- trudności dostarcza im odtworzenie drogi transformacji.

Dziecięce rozumowanie przyczynowo-skutkowe

Jest to ujmowanie sekwencji zdarzeń w czasie, dostrzeganie i rozumienie transformacji obiektów oraz zwracanie uwagi na różnice między stanami początkowymi i końcowymi. Sposób wyjaśnienia przez dziecko przyczynowości cechuje intelektualny egocentryzm oraz brak różnicowania między tym, co zewnętrzne- fizyczne, a tym, co wewnętrzne- psychiczne. Dziecko przejawia tendencję by traktować rzeczy jako żywe i wyposażone w intencje, podobnie jak ono samo. Dziecięcy egocentryzm bezpośredni (czasowy, przestrzenny, przyczynowy) lub pośredni, przejawiający się w animizacji, antropomorfizacji
i artyficjalizmie, stoi u podstawy dziecięcego rozumienia przyczynowości. Dziecko zawsze twierdzi, a nigdy nie udowadnia, gdyż sądzi, że inni myślą tak samo jak ono.

Dzieci w 3 r.ż. rozwiązują zadania wymagające łączenia przyczyn i skutków, jeżeli wiążą się z sytuacjami znanymi im z doświadczenia.

3. Rozwój funkcji symbolicznej.

Posługiwanie się symbolami związane jest ze zdolnością do umysłowego wyobrażania
i posiadania umysłowej reprezentacji. U dzieci w wieku przedszkolnym występują różne systemy symboliczne, co ma znaczenie dla dalszego rozwoju dziecka. Symboliczna reprezentacja wiąże się z rozwojem procesów intelektualnych i może występować równocześnie w wielu postaciach, np. zabawa, rysunek i mowa.

Zabawa symboliczna.

Zakłada zastępowanie jednych przedmiotów drugimi, a więc rozumienie relacji znaczący- znaczony.

Stadium I (od 1-4 r.ż):

• Projekcja symbolicznych schematów na nowe obiekty (pożądania ).

• Rozdział między indeksami a działaniami.

• Kombinacja symboli.

Stadium II (od 4-7 r.ż.):

• Następuje odtwarzanie rzeczywistości w zabawie, a role uczestników stają się nawzajem dopełniające.

• Aktywność symboliczna oddziela się od gestu i działania z przedmiotami i bardziej wiążę się z przyjmowaniem ról.

Symboliczna reprezentacja w rysunku.

Bazgroty dziecięce mają początkowo charakter nieprzedstawiający i są wynikiem pozostawiania śladów ołówka na papierze. Bazgroty przedstawiające pojawiają się wówczas, gdy dziecko potrafi rysować proste kształty geometryczne i ich kombinacje oraz traktować je jako graficzne symbole.

Zestaw rysunków dziecięcych obrazujący trend rozwojowy:

• Głowonóg.

• Schemat człowieka prosty.

• Schemat człowieka złożony.

• Poziome uporządkowanie przestrzeni na rysunku.

• Rysunek topologiczny.

W okresie średniego dzieciństwa dokonuje się rozwój symbolicznego przedstawiania rzeczywistości w rysunku.

Cechy dziecięcych rysunków w wieku przedszkolnym:

• Porządkowanie przestrzeni na osi góra- dół oraz łączenie elementów.

• Symboliczne ujmowanie formy.

• Wzorcowość (najistotniejsze cechy rysowanego obiektu), przejrzystość (dziecko rysuje to, co wie, ignorując granice świata wizualnego) oraz przekształcenie rysowanych obiektów.

• Trudności w przedstawianiu trójwymiarowej przestrzeni, problem ten rozwiązują stosując układ pasowy, układ topograficzny i układ kulisowy.

• Zależność rysunku od kontekstu kulturowego.

4. Dziecięce teorie umysłu.

Są to spójne koncepcje lub teorie przyczynowo-wyjaśniające, które pozwalają dzieciom przewidywać i wyjaśniać zachowania innych osób przez odnoszenie się do pragnień, emocji, wrażeń i przekonań. W 3 r.ż. dziecko potrafi przewidywać zachowania osób dorosłych w odpowiedzi na jego płacz, uśmiech czy negatywne zachowanie. Natomiast nie rozumie różnic między światem umysłowym a realnością i że jego percepcja rzeczy jest odmienna od samej rzeczy i może się zmieniać. Ponadto nie rozróżniają stopnia posiadanej przez kogoś wiedzy. Uważają, że można tylko albo wiedzieć, albo nie wiedzieć.

W 4 r.ż. dziecko odróżnia przekonania na temat rzeczywistości od niej samej, a między 4 a 5 potrafi odróżniać realne zdarzenia od własnych przekonań na temat tych zdarzeń. Dzieci lepiej (trzymać w klatce ) odczytują metafory konwencjonalne (np. zielone jak żaba) niż oryginalne (huśta się jak wahadło zegara). W średnim dzieciństwie dzieci odróżniają myślenie od innych form aktywności i wiedzą, że jest ono aktywnością wewnętrzną.

2 koncepcje:

1. A. M. Leslie- koncepcja poznawcza- podstawą dziecięcej wiedzy o umyśle w formie reprezentacji stanowi mechanizm ToMM. Mechanizm ten ma charakter wrodzony
   i służy przetwarzaniu informacji. Kieruje uwagę podmiotu, umożliwia intuicyjny wgląd w stany umysłu, a jego przejawem jest zdolność do udawania. Udawanie występuje w kilku formach:

• Udawanie substytucyjne- przedmiot jest tym, czym nie jest (np. Mateusz- kobietą ).

• Udawanie właściwości, których przedmiot nie posiada (np. że Dr. Ślęczka jest przystojny ).

• Udawanie egzystencjalne, czyli wyobrażanie sobie czegoś, czego nie ma (zdany egzamin z HW ).

Najpierw kształtuje się pierwotna reprezentacja rzeczywistości związana z tworzeniem się kategorii. Reprezentacja ta ma charakter trwały, w odróżnieniu od reprezentacji udawanej, tzw. wtórnej lub rozkojarzonej, w której dziecko traktuje chwilowo dany przedmiot zgodnie z cechami tej kategorii, do której należy przedmiot, jaki ma być zastępowany.

2. P. de Villers- koncepcja konwersacyjna- rozumienie języka jest kluczem do budowania teorii umysłu. Język skupia uwagę dziecka na rozróżnieniach pojęciowych i umożliwia ich tworzenie.

5. Sprawności językowe i komunikacyjne.

Słownictwo

Do 6 r.ż. dziecko opanowuje średnio 6-10 słów dziennie, tworzy wiele neologizmów. Spontaniczne tworzenie neologizmów pełni funkcję wypełnienia luk w słownictwie.

Tworzenie nowych słów odbywa się zgodnie z regułą produktywności (wybierane są formy preferowane w danej wspólnocie językowej), przejrzystości semantycznej (szukanie form jasno wyrażających znaczenie) i regularyzacji (używanie formy typowych dla danego języka).

Kompetencja narracyjna.

Starsze dzieci wiążą historię z działaniem opartym na celu oraz uwzględniają pojawienie się przeszkód i zakończenie historii. Nadal jednak rzadko opowiadania ich składają się z wielu epizodów i równie rzadko epizody te są łączone w sposób przyczynowo-skutkowy. Opowiadania dzieci przedszkolnych przedstawiają najczęściej konflikty interpersonalne. Badania wykazują wpływ wieku i płci na zdolność do psychologicznej charakterystyki bohaterów tworzonych przez dzieci opowiadań. W opowiadaniach dzieci od 3-5 r.ż. odnaleźć można wszystkie elementy struktury opowiadania. Rzadko pojawiają się streszczenia, a także charakterystyki czasowe, przestrzenne i społeczne przedstawionych zdarzeń i ich bohaterów. Opowiadania dzieci w 6 r.ż. posiadają wyraźną kompozycję: przedstawiają przebieg zdarzeń, zawierają zapowiedź rozwiązania akcji oraz opis tła akcji. Opowiadają zwykle o zdarzeniach codziennych. Umiejętności narracyjne dziecka rozwijają się w kontakcie z osobą dorosłą.

Umiejętności konwersacyjne.

Dziecko uczy się uwzględniać punkt widzenia odbiorcy- wypowiedzi egocentryczne coraz bardziej są zastępowane przez społeczne formy wypowiedzi (pytania, prośby, zaprzeczenia). Ich wypowiedzi zależą od partnera w rozmowie np. w kontaktach z rówieśnikami częściej zabierają głos, a ich wypowiedzi są dłuższe. Dzieci od 3-5 lat starają się włączyć partnera
w działanie własne, zaś starsze umieją dostosować własne działanie do działań partnera.

W rozmowach z dorosłymi większą aktywność wykazują dziewczynki i dzieci starsze. Okres od 4-5 r.ż. jest nazywany wiekiem pytań. Pytania syntaktyczne- dotyczą organizowania doświadczenia na podstawie własnego działania. Pytania heurystyczne- zmierzają
do wyjaśnienia i uporządkowania wiedzy o świecie.

6. Rozwój emocjonalny.

Między 2 a 6 r.ż. dziecko coraz lepiej rozumie emocje własne i innych osób, zdobywa zdolność regulowania ekspresji własnych emocji. Młodsze dzieci są skłonne zwracać uwagę raczej na czynniki zewnętrzne wywołujące emocje, niż na wewnętrzne. Wzrastająca świadomość i stosowanie odpowiednich procedur zaradczych sprawia, że wybuchy złości stają się zawsze.

7. Rozwój społeczny.

Proces socjalizacji prowadzi do opanowania przez jednostkę wiedzy o swojej grupie
oraz wiedzy o rolach społecznych. Szczególnie ważne są zabawy w role. Ewolucja zabawy to ewolucja stosunku dziecka do reguł: od zabaw w jawnych sytuacjach pozorowanych, których dziecko sobie nie uświadamia (np. zabawa w mamę) do zabaw w utajonych sytuacjach pozorowanych z jawnymi regułami, które dziecko przyjmuje świadomie (np. gra w szachy).

Poznawanie ról społecznych w zabawie pomaga dzieciom zrozumieć rzeczywiste role dorosłych. Dzieci w wieku przedszkolnym podejmują zwykle społeczne formy zabawy,
ale najczęściej odgrywają swoje role nie troszcząc się o ustalenie związku granej przez siebie roli z innymi. Pod koniec okresu przedszkolnego są zdolne do zabaw zespołowych
i wspólnego planowania. Dzięki zabawom tematycznym dziecko uczy się regulować własne uczucia i rozumieć uczucia innych. Przyjaciel jest wyróżniony jako partner zabawy. Wiele przyjaźni w wieku przedszkolnym cechuje wzajemność partnerów i niezależność
od fizycznych uwarunkowań. Zachowania takie jak empatia, udzielanie pomocy, dzielenie się i współdziałanie, które są korzystne dla innych, a nie bezpośrednio dla osoby czyniącej dobro, uważane są za zachowania prospołeczne. Dzieci od 3-4 r.ż. są bardziej skłonne odpowiadać prospołecznie na zmartwienia dzieci, z którymi weszły w koleżeńskie relacje niż na kłopoty innych. Dzieci starsze są zdolne do empatyzowania z osobami i postaciami, których nigdy nie spotkały w rzeczywistości (trzeźwy Lasky ).

Negatywne zachowania dziecka.

Dzieci przejawiają 2 formy agresji- instrumentalną i wrogą.

Instrumentalna występuje w dążeniu do osiągania czegoś upragnionego (przedmiotu, miejsca). W takim przypadku dziecko może popychać inne dziecko, uderzać.

Agresja wroga nazywana także zorientowaną na osobę jest obliczona na sprawienie bólu innej osobie, zarówno przez odwet, jak i sposób ustalania dominacji. Wzrasta ona między 4 a 7 r.ż. Między 1 a 2 r.ż. występuje wzrost agresji instrumentalnej skierowanej na rodzeństwo. Powodem agresywnych zachowań często staje się przedmiot w ręku innego dziecka, który do tego momentu nie stanowił obiektu pożądania.

1. Moralność dziecka.

Rozwój moralny dziecka postępuje od dostosowania się do nakazów i zakazów
do zachowania zgodnego z normami społecznymi. Starsze dzieci traktują zachowanie zgodne
z regułami jako instrument do uzyskania nagrody. Dziecko podporządkowuje się zasadom narzuconym przez dorosłych, których obdarza szacunkiem, to właśnie szacunek prowadzi do moralności polegającej na niewolniczym dostosowywaniu się do narzuconych przez innych reguł- moralności heteronomicznej. W okresie tej moralności dziecko kieruje się zasadą realizmu moralnego.

2. Osobowość dziecka.

W średnim dzieciństwie ujawniają się takie charakterystyki osobowościowe jak: skąpstwo, uległość, chęć podobania się innym. Procesem, który odgrywa zasadniczą rolę
w kształtowaniu się osobowości jest ustalenie tożsamości płciowej. Zgodnie z koncepcją Freuda dzieci już w 1 r.ż. są w stanie rozpoznać obiekty podobne do siebie- proces ten nazywa pierwotną identyfikacją. Wtórna identyfikacja występuje po 3 r.ż. jako usiłowanie upodobnienia się do modela- dziewczynki do matki, chłopcy do ojca. W wieku przedszkolnym rozwija się zdolność do samokontroli. E. Macoby wyróżnia 4 rodzaje powstrzymywania się, których opanowanie zapewnia samokontrolę.

Powstrzymywanie się od:

• Natychmiastowego działania.

• Ujawniania emocji.

• Szybkiego wyprowadzania wniosków.

• Dokonywania wyborów bez rozważenia sytuacji.

Dzieci w 4 r.ż. zaczynają świadomie kontrolować intensywność swoich emocji. Zdolność samokontroli zaczyna rozwijać się między 3 a 6 r.ż. Dzieci stają się zdolne do planowania swoich działań, działają systematycznie, są w stanie dostosować się do próśb i zaleceń rodziców oraz kulturowych norm, bez konieczności zewnętrznej kontroli. Dzieci wchodzą
w okres średniego dzieciństwa ze świadomością własnej odrębności. Obraz własnej osoby nosi cechy wynikające z typu dziecięcego myślenia. Składają się na niego imię, posiadane rzeczy i codzienne zachowania. Dla rozwoju obrazu własnej osoby ważne jest odróżnianie działań intencjonalnych od przypadkowych. Już w 2 r.ż. dzieci potrafią zapowiadać czynności, które wykonują. W wieku przedszkolnym kształtuje się również samoocena. Dzieci przed 7 r.ż. nie różnicują kompetencji w poszczególnych dziedzinach aktywności, oceniają swoje zdolności bardzo wysoko, nie doceniając trudności rozwiązywanych zadań.

---